________________
લેાકવૃત્તિને
૨૧૨
ઉતરવા માટે હાડીઓ રખાવી હતી.પર પ્રાચીન સમયે ચાર વર્ષોંની ગમે તે સ્થિતિ હશે, તેમજ તે બાદ-કાંઇક પૂર્વ સમયે-રોટી અને એટી વ્યવ હારના એટલે પરસ્પર લગ્ન કરવા સબંધી અને ખાવાપીવા સંબંધી ગમે તેટલા સખ્ત પ્રતિખંધા હશે,૫૩ છતાં કહેવુ જોઇશે કે આ પરદેશી ક્ષત્રપોના સમયે તે તે સર્વેમાં નિસંદેહપણે ધણુ જ મિશ્રણ થઇ જવા પામ્યું હતું. ' જ્યારે મિ. મજમુદાર પોતાના કારારેટ લાઈક નામના પુસ્તકમાં પૃ. ૩૭૬ ઉપર લખે છે કે“There were many castes and subcastes; distinct groups must have existed from the earlier period and these ultimately developed into classes and castes=જ્ઞાતિ અને પેટાજ્ઞાતિ તા હતી જ.૫૪ પૂર્વના સમયે સ્વતંત્ર સમૂહ હાવા જોઇએ જ અને તેમાંથી આખરે વગ અને જ્ઞાતિ ઉદ્ભવી હતી.’પપ ઉપરના સ્વતંત્રપણે ઉચ્ચારેલા વિદ્વાનેાના અભિપ્રાયાથી તે સમયની સામાજિક સ્થિતિનું તથા રાજા નહપાણે તેમાં કરેલી લેાક કલ્યાણની વિધવિધ પ્રગતિનુ, આપણને કેટલેક અંશે જ્ઞાન થશે. એટલું જણાવી આ પારિમાની આદિમાં જણાવ્યા પ્રમાણે આ સ્થિતિ રૃખાવાનું કારણ જે કલ્પી શકાય છે તે હવે જણાવીશું.
ભૂભક પોતે મહાક્ષત્રપ થઇ ગયા ઢાવા
(૫૨) તે વખતે નદીઓમાં કેવાં પુર આવતાં હશે તેને ખ્યાલ આ ઉપરથી આવશે ( સરખાવે પુ. ૧, પૃ. ૧૬, ટી. ૨૦) કાં તે વખતની જલપૂણ્ નદીએ અને કયાં હાલની સૂકીસમ નદીએ ?
(૫૩) નાત-જાતના વાડા તા બંધાયા હતા જ. તેમાંય કદાચ વૈદિકધર્મી 'ગવી અમલે તેને જોર મળ્યું હશે, પણ આ પરદેશી-ભૂમક, નપાણ વિગેરેના અમલે તે શિથિલ થવા પામ્યા હશે, આગળ આપણે
[ ચતુ
છતાં તેના સિક્કા ક્ષત્રપ બિરૂદવાળા જ માત્ર સાંપડે છે તેમ કાઇ શિલાલેખમાં તેના કર્તા તરીકે તેનું નામ જ ગોત્યું જડતુ નથી : તે જ પ્રમાણે નહપણુ પણ મહાક્ષત્રપ અને રાજા થયા હતા, છતાં તેના સિક્કામાં ક્ષત્રપ નહ્રપાણ લખતે દેખાય છે અને શિલાલેખામાં પણ મોટે ભાગે ક્ષત્રપ બિરૂદ જોડેલું જ નજરે પડે છે; જ્યારે રાજા અને મહાક્ષત્રપ બિદવાળા તે શિલાલેખ જ નોંધાયા માલૂમ પડે છે. તેમ તે સર્વેમાં મુખ્ય સહાયક અને દાતા તરીકે તે તેના જામાતા રૂષભદત્તનું નામ જ્યાં ને ત્યાં હાજર જ છે. આ બધી હકીકતાનું સમીકરણ કરીશું તેા એમ સમજાય છે કે, ભ્રમક જ્યારે ગાદીપતિ થયા ત્યારે તે ૫૦ ની ઉમર ટપી ગયેા હતેા. તેમ નહુપાળુ પણ પાતે ગાદીએ ખેડ ત્યારે--મહાક્ષત્રપ કહો કે રાજા કહેા, એમાંથી ગમે તે પદવી લ્યેા-તેટલી જ બલ્કે તેથી પણ માટી ઉમરે પહોંચી ગયા હતા. અને બન્નેએ ૫૦ ઉપરની ઉમરે ગાદીએ આવ્યા છતાં ચાળીસ અને તેથી વધારે વર્ષની અવિધ સુધી રાજપદ ભાગવ્યું છે; એટલે જ આ બન્નેએ પતપોતાના રાજત્વકાળ દરમ્યાન તે તદ્દન શાંતિથી જ અને ઉપેક્ષા વૃત્તિથી જ જીવન ગાળવાનુ પસંદ કર્યું હશે એમ દેખાય છે; પણ પેાતાના પિતાના રાજઅમલ દરમ્યાન જેમ નહપાણે પોતે ભરયુવાન હેાવાથી ધમપછાડા જોઈશું કે તેઓ જે ધમ પાળતા હતા તેનું આ પિરણામ હતું. તેને ધર્મ જૈન હતા એટલે તે પણ સાબિત થશે કે જૈન ધર્મ અમુક જ્ઞાતિને આશ્રીને નથી જ ગણાતા. જે કાઈ મનુષ્ય તે પાળે તેને માટે ખુલ્લા જ છે એવું તેનું વિશ્વ વ્યાપકપણું' છે.
(૫૪) સરખાવે ઉપરની ટી. નં. ૫૩ ની
હકીકત,
( ૫૫ ) સરખાવા પુ. ૧, પૃ. ૩૩૫,
