________________
પરિ છે ].
ચઠણની જાતિ
૨૧૭
એટલે કે તેને નહપાણુ ક્ષહરાટના વંશજ, વારસદાર કે તેના દતક તરીકેના અનુગામી તરીકે લેખવામાં આવ્યું જ નથી. આ પ્રમાણે અનેક કારણે મળવાથી રૂષભદત્તનું વૃત્તાંત અત્રે ન લખતાં એક સ્વતંત્ર પરિચ્છેદ તળે જ લખવાનું ઠરાવ્યું છે.
ઉપર પ્રમાણે સર્વ ઐતિહાસિક પરિસ્થિતિ હોવાથી, હવે સમજાશે કે શા માટે નહપાણુનું વૃત્તાંત સ્વતંત્રપણે આળેખવામાં નથી આવ્યું, તેમજ તેના જીવનની અનેક ઘટનાઓ તેના જમાઈ રૂષભદત્ત સાથે ઓતપ્રોત થઈ ગઈ છે; છતાં તેનાથી પણ તેને શા માટે છુટા પાડી નાંખવામાં આવ્યા છે.
પરદેશી પ્રજાના ઈતિહાસમાં અને તેમાં પણુ ક્ષત્રપ બિરૂદ ધરાવતા રાજકર્તાઓ જે જે
હિંદના ઈતિહાસ સાથે સંબંધ નહપાણ અને ધરાવતા મનાતા આવ્યા છે
ચશ્મણના તે સર્વેમાં, જે કોઈનો રાજસંબંધ વિશે અમલ વિશેષ પ્રભાવશાલી
અને મહત્વપૂર્ણ બનાવથી ભરપૂર માલૂમ પડ્યો હોય, તે તે માત્ર બે પુરૂજેને જ છે. તેમનાં નામ નહપાણ અને ચણ છે. આ બન્નેને રાજકારભાર જેમ પ્રભાવવંતે અને યશસ્વી નીવડયો છે તેમ તે બન્નેને રાજત્વકાળ પણું દીર્ઘ સમય કર્યો છે. વળી
બન્ને જણાએ ક્ષત્ર૫, મહાક્ષત્રપ, સ્વામી તેમજ રાજાનાં બિરૂદ મેળવેલાં છે. આ પ્રમાણે અનેક રીતે બનેની સામ્યતા હોવાથી, વિદ્વાનોએ તેમને એક જ કુળના અથવા તે એક કુળની જુદી જુદી શાખાના હોવાનું ધારી લીધું છે. તેમાંના નહપાણનાં રાજદ્વારી જીવનને કેટલોક પરિચય, પ્રસંગે ઉપસ્થિત થવાથી અત્ર અપાઈ ગયો છે, જ્યારે ચષણ વિશે તે હજુ થા પુસ્તકમાં અને તે પણ તેના અંત ભાગે જ નિવેદન થવાનું છે. એટલે બેની વચ્ચે અનેક રીતે સામ્યતા હોવા છતાં, જે વિષમતા છે તે તે ત્યારે જ માલૂમ પડશે; છતાં અત્રે જે એક મુદ્દો જણું. વો આવશ્યક છે તેની જ ચર્ચા હાથ ધરીશું.
રાજા નહપાણે પિતાના સિક્કામાં પોતાની ઓળખ માટે ક્ષહરાટ શબ્દ૩ વાપરેલ હોવાથી તેના વિશે આપણે અંધારામાં ગોથાં ખાવાં પડે તેવું બહુ રહેતું નથી; જ્યારે એણે પિતા માટે કયાંય પણ, એકે શબ્દ વાપર્યો જ નથી; જેથી તેની અન્ય ઓળખ માટે વિવિધ કલ્પનાઓ ઉપજાવી કાઢવી પડે છે. તે સર્વેને ઉલ્લેખ તો તેનાં વૃત્તાંત કરીશું. અત્રે તે એટલું જ લક્ષમાં લેવાનું છે, કે જેમ નહપાણને ક્ષહરાટ કહી શકીએ છીએ તેમ ચકણને વિશેષણ લગાડવું તે અગમ્ય મુદ્દો ગણ્યો છે. એટલે વિદ્વાનોએ એક માર્ગ લીધો સમજાય છે કે, ક્ષહરાટને એક ગોત્ર (family)૭૪
(૭૧ ) જુએ તેમના સિક્કાઓ (પુ. ૨ માં ન. ૩૭ તથા ૪૨) તેમજ ઉપરની ટી. ન. ૧૪.
(૭૨) આ ઉપરાંત તે બનેના ધર્મ વિશે પણ ઘણી જ સામ્યતા હતી ( ધણું જ એટલા માટે લખવી પડી છે, કે તેમાં કાંઈક ભેદ પણ હશે એમ મને લાગ્યું છે. કદાચ તે ભેદ ન પણ હોય; પણ તે શંકાનું સમાધાન ન મળે, ત્યાં સુધી તેટલે દરજે ભેદ હોવાનું માનવું
પડે છે) પણ તે અહીં મેં નથી જણાવી; કેમકે વિદ્વાનેએ ધર્મ બાબતમાં કોઈ રાજવીઓ વિશે વિચાર જ કર્યો નથી (કઈ એક બે જણીતા અપવાદ સિવાય) એટલે તે વાત હું અહીં કરવા બેસું તો તે અસ્થાને ગણાશે.
(૭૩) પુ. ૨, સિક્કા નં ૩૭ જુઓ. (૭૪) જુએ ઉપરમાં ભૂમકના વૃત્તાંતે,
