________________
પરિછેદ ]
તથા સિક્કાઓ
૨૦૯
છાપના, સંવત ૪૫-૪૬ ના સિક્કા તે “ મહાક્ષત્રપ નહપાણ” ની છાપના જાણવા અને તે બાદ જે જે છપાવાયા તે સર્વે ઉપર “ રાજા નહપાણ”ની છાપ અંકિત કરાઈ છે એમ - સમજી લેવું. વળી તેનું- રાજા તરીકેનું-રાજ્ય, ૪૦ વર્ષ જેટલી લાંબી મુદ્દત સુધી ચાલ્યું છે એટલે “ રાજા નહપાણ”ની છાપવાળા સિક્કા જે અસાધારણ મેટી સંખ્યામાં (તેની બીજી છીપવાળા સિકકા કરતાં ) મુદ્રિત થયેલા મળી આવે છે તેનું કારણ પણ તેને રાજા તરીકેનોઅવંતિપતિ તરીકેનો-દીર્ઘકાળ સુધી ચાલુ રહેલો આ વહીવટ જ છે એમ સમજી લેવું.
નહપાણનું રાજ્ય અવંતિમાં હતું ૪૧ તે હકીકત સાબિત કરવા માટે તે કોઈ અન્ય પુરાવાની જરૂર જ રહેતી નથી. કારણ કે તેણે બે જાતના સિક્કા “ રાજા નહપાણ” તરીકેના પડાવ્યા છે. ( બને તફાવત શું હોઈ શકે તેના ખુલાસા માટે ઉપરમાં ટી. નં. ૩૭ જુઓ) તેમાં બનેમાં સવળી બાજુએ પોતાનું મારું તથા રાજા નહપાણુ તેવા શબ્દો છે અને અવળી
બાજુએ એક જાતના સિક્કામાં, જેને સિક્કા શાસ્ત્રીઓએ “ઉજનનું ચિન્હ-Ujjain Symbol ” તરીકે ઓળખાવરાવ્યું છે તેનું ચિત્ર છે. ૪૨ એટલે તે અવંતિપતિ થયો હતો એમ નિર્વિવાદિત સાબિત થઈ ચૂકયું જ ગણાય. અને તેમ થયું એટલે તેની રાજગાદી પણ ઉજેનીમાં૪૩ અથવા વિદિશામાં નિશ્ચયપૂર્વક થઈ ચૂકી જ ગણવી રહે છે.
નહપાણે જે એક ખાસ વિશિષ્ટતા પોતાના સિક્કામાં દાખલ કરી છે તે આ સ્થળે જણાવવી જરૂરી છે. તે એ કે, અત્યાર સુધીના કેઈ હિંદુ સમ્રાટ-પછી તે મગધનો હેય, ઉજેનીને હોય કે, કલિંગનો હોય પણ કોઈએ-સિકકા ઉપર પોતાનું મહેરૂં ચિતરાવ્યું જ નથી, જેથી રાજા નહપાણે જ પિતાનું મહેરૂં છાપવાની પ્રથમ શરૂઆત કરી કહેવાય. અલબત્ત, પરદેશી પ્રજાના સરદારો તે મહારૂં પહેલેથી પડાવતા આવ્યા છે જ. એટલે આ નહપાણુના દૃષ્ટાંતથી એ હકીકતની કાંઈક ઝાંખી કબૂલાત મળે છે કે, તેની જાતિનું મૂળ, શુદ્ધ આર્ય પ્રજામાં નહતું :
(૪૦) કે. . રે. પૃ. ૬૫ ટીપ નં. ૧ માં પણ તે પુસ્તકની પ્રસ્તાવના પૃ. ૫૯ વાળા શબ્દો છે. (જુઓ ટી. નં. ૩૮ તથા ૩૯) વળી પારી. ૮૮ માં લખેલ છે કે:-Mahapana bears the title " Raja” together with his family name Kshaharata, but in none of them is he styled Kshatrapa or Mahakshatrapa=16પાણે પોતાને વંશનું નામ જે ક્ષહરાટ છે તેની સાથે રાજનું બિરૂદ ધારણ કરેલ છે. પણ કોઈ ઉપર ક્ષત્રપ કે મહાક્ષત્રપ બિરૂદ સાથે તેને અંકિત કરેલ જોવામાં આવતું નથી. (ઉપરની ટી. નં. ૩૭-૩૮ માંને ખુલાસે વાં. હવે સમજશે કે મહાક્ષત્રપના સિક્કા શા માટે નથી મળતા અથવા મળે છે તે બહુ જ જુજ સંખ્યામાં )
२७
(૪૧) નીચેની ટીકા નં. ૪૩ જુએ.
(૪૨) જુએ પુ. ૨ સિક્કા ચિત્ર નં. ૭૫ તથા તેને લગતું વર્ણન.
(૪૩) કે. આ. રે. પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૦૩ ટી. નં. ૧-It may be observed that there ' is the record of certain benefactions of Rishabhadatta at Ujjain which must therefore presumably have been included in Nahapana's dominions=એટલી નોંધ લેવી ઘટે છે કે, રૂષભદત્ત ઉજનીમાં કેટલાંક દાન કર્યાનો ઉલ્લેખ મળી આવે છે. એટલા માટે જરૂર કહી શકાય કે, નહપાના રાજયમાં ઉજૈનીને સમાવેશ થતો હે નેઈએ જ.
