________________
૧૯૨
ભૂમકની
[ તૃતીય
કે, તેનું રાજ્ય અરવલ્લી પહાડની પૂર્વ દિશામાં કેઈ કાળે પણ થવા પામ્યું જ નથી; એટલે મધ્યમિકા નગરીનું સ્થાન મેવાડમાં દેવું માની શકાય તેમ નથી, પણ ભૂમકના મરણ પછી તેને પુત્ર નહપાણે પતે અવંતિ સર કર્યું તે પહેલાં અરવલ્લીની પૂર્વમાં કાંઈક રાજ્યનો વિસ્તાર વધારીને તે પ્રદેશમાં છેડે વખત સ્થિતિ કરી હતી. તે સમયે માત્ર વરસ કે દોઢવરસના ગાળા ભાટે જ-કદાચ તેની ગાદીનું સ્થાન આ ચિતોડગઢના પ્રદેશમાં કરાયું હોય તે શંકા રાખવાનું કારણ નથી; ભૂમક પતે તે તે મુલકની જમીન ઉપર પગ માંડવાને પણ નશીબ ત થયો નથી જ. બાકી તેના રાજકાળમાં નહપાણે, પિતાના જમાઈ રૂષભદત્તની સહાયથી ગુજરાતમાં થઈને દક્ષિણમાં જે પ્રવેશ કર્યો હતો તેનો ઉતરવાનો માર્ગ શિરેહીની દક્ષિણે થઈને કર્યો હતો એમ સમજાય છે. મતલબ કે અરવલ્લી અને સલંબર પર્વતને ફરતે માગે તેણે ગ્રહણ કર્યો હતો, જેથી ચિતડ-મેવાડની ભૂમિને ભૂમકની સત્તા બહાર ગણવી રહે છે; તે પછી તેના રાજપાટનું સ્થાને કયું હોઈ શકે તે જરા વિચારી લઈએ.
જો કે કોઈપણ સ્થળ નિશ્ચયપૂર્વક આપણે બતાવી શકીએ તેમ તે નથી જ, પણ તે સમયની ભૂગોળ ઉપર દષ્ટિપાત કરતાં જે ત્રણ ચાર સ્થાનની સંભવિતતા દેખાય છે તેનો ઉલ્લેખ કરીશું તે ભવિષ્યમાં તે બાબતમાં પ્રયાસ
કરનારને કદાચ તે માર્ગદર્શક થઈ પડશે ખરું. તેવાં સ્થાન મારી નજરમાં ચારેક નજરે પડે છે. સૌથી પ્રથમ ભિન્નમાલ નગર૪૩ : તેનું સ્થાન હાલના શિરોહી રાજ્ય ગોલવાડ પ્રાંતમાં અને જોધપુરની દક્ષિણે અંદ જ ગણી શકાય. બીજું સ્થાન તંબાવટી નગરીનું કે જેની જગ્યા અરવલ્લી પહાડની પશ્ચિમ કિનારીના પ્રદેશ ઉપર ગણવામાં આવે છે. તે પ્રદેશની જમીન વિષે એમ કહેવાય છે કે તે ભૂમિમાં તાંબાની ખાણો આવી હતી તેથી તે નગરીનું નામ તંબાવટી-તાંબાવટી-ત્રાંબાવટી પડયું હતું અને હાલ પણ તે ભૂમિને રંગ તાંબાની ધાતુના જેવો હોય તેવો રતુંબરે નજરે પડે છે. ત્રીજું સ્થાન વિરાટ નગરવાળું ૪૪ કે જ્યાં આગળ સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનનો બાભ્રા-વૈરાટવાળા શિલાલેખ ઊભે કરાયો હતે. તેનું વર્તમાન સ્થાન અલવર રાજ્યે મંચેરી ગામ પાસે આવેલું ગણી શકાય. અને ચોથું સ્થાન હર્ષપુર નગરનું, કે જે ઈ. સ. પૂ. ની પહેલી સદીમાં પૂર સમૃદ્ધિવાળું નગર હતું. તેનું વર્તમાન સ્થાન અજમેર શહેર અને પુષ્કર સરોવરની નજીકમાં હતું કે જે પ્રદેશમાંથી ભૂમકના સિક્કાઓ પણ મળી આવ્યા છે. આ શહેરનું વર્ણન જૈન સાહિત્ય ગ્રંથમાં નીચે પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છે.૪૬ “ત્રણસે છે જિનભુવનો જેમાં, ચારસો છે લૌકિક પ્રાસાદ જેમાં, અઢાર સે છે બ્રાહ્મણોનાં ઘરે જેમાં,
(૪૩) આ સ્થાનની કેટલીક હકીકત માટે પુ. ૧, પૃ૬૬, ટી. નં. ૬૩-૬૪: પૃ. ૨૨૯ તથા પુ. ૨, પૃ. ૧૭૫ ઈ. ઈ. જુઓ; વળી વિશેષ હકીક્ત આગળમાં શકપ્રજાના વણને આવશે ત્યાં જેવું.
હિ ઉ. છે. પૃ. ૫૮ (ગુ x વ x સે. તરફથી બહાર પાડેલું)માં લખે છે કે, આબૂ પર્વતની વાયવ્ય ૫૦ માઇલ ઉપર આવેલ ભિન્નમાળ અથવા શ્રીમાલનગરમાં
ગુર્જર રાજપૂતની રાજધાની હતી...ભરૂચને નાને ગુર્જરવંશ ભિલ્લમાલ રાજવંશની એક શાખા માત્ર હતી. વળી નીચેની ટીકા નં. ૪૬ જુઓ.
(૪૪) આના વર્ણન માટે જુઓ, પુ. ૧ લું, પૃ. ૪૯-૫૧ ટી. નં. ૨૨; પુ. ૨, ૫, ૩૫૪.
(૪૫) કે. આ. ૨. પૃ. ૬૪. (૪૬) જુએ. કે. સુ. સુ. ટી. ૫. ૧૨૮,
