________________
૧૯૦
કચ્છ તથા સૌરાષ્ટ્રના પ્રાંતા પણ હતા. તેમાં ય સૌરાષ્ટ્ર તા મિનેન્ડરનું મૃત્યુ થયું તે જ સાલમાં અથવા તો તેની આગલી સાલમાં જ શુગપતિ અળમિત્રને જીતી લેવાથી તેને પ્રાપ્ત થયા હતા. બાકી ગુજરાતને ભાગ ( અથવા જેને તે વખતે લાટ દેશ કે તેવા જ અન્ય નામથી ઓળખવામાં આવતા) તેને આ જીતથી મળ્યા નથી લાગતા જ,૩૮ બળમિત્ર મરી ગયા ખુદ પણ જ્યાંસુધી તેના ભાઇ ભાનુમિત્ર રાજગાદીએ હતા તેમ તેબલિષ્ઠ પશુ હતા એટલે ત્યાંસુધી તેા શુગપતિને તાખે જ તે દેશ રહ્યો હતા; બાકી તેનુ ભરણુ ઇ. સ. પૂ. ૧૪૨ માં થતાં, ભૂમકના પુત્ર ક્ષેત્રપ નહપાણે ગુજરાતવાળા ભાગ જીતી લઇ પોતાના પિતાના રાજ્યમાં ભેળવી દીધા લાગે છે. આ વખતે નહષાણુતા જમાઇ રૂષભદત્ત પણ યુવાવસ્થામાં હાવાથી તથા કાંઈક લશ્કરી તાલીમ પામેલ હાવાથી સૈન્યમાં ખેડાઇને પોતાના સસરાના જમણા હાથ જેવા થઇ પડ્યો હતા. તેણે પણ કેટલાક સૈન્ય સાથે તાપી નદીની દક્ષિણવાળા ભાગ જીતી લઈ આગળ કૂચ કરી હતી તથા ગાદાવરી નદીના મૂળવાળા ભાગ જેને તે સમયે ગાવરધન સમય 'ના નામથી ઓળખવામાં આવતા હતા અને જ્યાં આગળ ધપતિ શાતકરણીઓની સત્તા જામી પડી હતી ત્યાંથી તેમને હચમચાવી મૂકી પાછા હઠવાની ફરજ પાડી હતી તથા તે મુલક ક્ષહરાટ સામ્રાજ્યમાં ભેળવી દીધા હતા.૯ આ સર્વ બનાવ ભૂમકના રાજ્યકાળે બનવા પામ્યા
ભૂમકા
[ તૃતીય હતા તેથી તેની જીત તરીકે ઓળખવામાં વાંધે નથી. બાકી તે પ્રદેશ જીતવામાં તેના પુત્ર નહપાણુ તેમજ જામાતૃ રૂષભદત્તની જ પ્રેરણા મુખ્ય અંશે હતી તેટલી તેાંધ ા લેવી જ ઘટે. એટલે જેમ ભ્રમક પાતે યુવાવસ્થામાં પોતાના બાદશાહ મિનેન્ડરને પ્રદેશેા છતી આપવાને ઉપયાગી થઇ પડ્યો હતા, તેમ તેની પોતાની ઉત્તરાવસ્થામાં તેના પુત્ર અને જમાઈ તેને કાર ગત થઈ પડ્યા હતા. આ પ્રમાણે તેના રાજ્યવિસ્તારનું વર્ણન કહી શકાય.
વિદ્વાનાના અત્ર એવા મત છે કે ગુજરાત દેશમાંના ભરૂચ જીલ્લાવાળા ભાગ બાદશાહ મિનેન્ડરના સમયે ભ્રમ જીતી લીધા હતા અને તેના પ્રમાણ તરીકે તે ભાગમાંથી ભ્રમક અને મિતેન્ડરના જડી આવતા સિક્કાને આગળ ધરે છે. પણ ભારૂં માનવુ એમ થયું છે-જેનું વન ઉપર કરવામાં આવ્યું છે—કે તે ભાગ તે ભૂમ કના રાજકાળે તેના પુત્ર નહપાણે છતી લીધે। હતા; એટલે ભલે મિનેન્ડરના સિક્કા ત્યાંથી મળી આવે છે, છતાં તેનું રાજ્ય ત્યાંસુધી લખાયું નહાતુ' એમ કહેવુ પડશે, માત્ર સિક્કા મળી આવ્યાથી તે મુલક ઉપર તેના અધિકાર હતા એમ કાંઈ નિશ્ચિતપણે કહી શકાય નહીં', કારણ કે એવા કાઈ સિદ્ધાંત નથી કે જે રાજ્યના સિક્કો હાય તે સિક્કો તેની હદમાં જ માત્ર ગાંધાઇ રહેવા જોઈએ. જો તે નિયમ પ્રમાણે જ કામ લેવાતુ હાય તા તે વેપારને ચારે તરફથી
છે. આ સિદ્ધાંત અટળ તરીકે કાંઈ માનવા જેવા ન જ ગણાય. તેના વિવેચન માટે આ ધારામાં જ આગળ હકીકત વાંચે. તથા નીચેની ટી. નં. ૪૧ જી.
(૩૮) આ પ્રાંત ઉપર ભાનુમિત્રની સત્તા રહી હતી એવા પુરાવા જૈન સાહિત્યમાંથી મળી આવે છે. (જુ કાલિકસૂરિની કથાવાળા ભાગ )
(૩૯) આ હકીકત નાસિકના અને નેરના શિલાલેખોથી પુરવાર થાય છે. તેમાં નહપાણના જમાઈ રૂષભદત્તે અને પુત્રી દક્ષમિત્રાએ દાન કર્યાનું લખાણ છે.
(૪૦) દાનપત્રાનો સમય તેવા શિલાલેખામાં નોંધ્યા છે. જે સની સાથે। ભૂમકના રાજત્વકાળની સાબિત થઈ શકે છે,
