________________
૧૮૮
ક્ષહરાટ સંવત
[ તુતીય
(ક) તે સર્વ પીસ્તાળીસ વર્ષનો સમય પર્યત નહ- પાણુ ક્ષત્રપપદ (યુવરાજપદે) રહ્યો છે (૪) પછી ૪૬ મા વર્ષે નહપાણ મહાક્ષત્રપ બને છે અને (૫) તુરત જ અવંતિ ઉપર ચડાઈ લઈ જઈ, તે સમયના અવંતિપતિ છેલ્લા શુંગવંશી સમ્રાટને મારીને પિતે અવંતિની ગાદીએ બેઠે છે; અને ત્યારથી પિતાના “મહાક્ષત્રપ' નામના બિરૂદ સાથે તેણે હિંદી ભાષાનું “રાજા” એવું પદ પણું જોડવા માંડયું છે. આખી ચર્ચાને નિષ્કર્ષ એ થયો કહેવાય કે, ભૂમકનો રાજત્વકાળ ઈ. સ. પૂ, ૧૫૯ થી ૧૧૪-૪૫ વર્ષને છે.
અહીં આપણે તેને સમય જે ઈ સ. પૂ ૧૫૯ થી ૧૧૪=૪પ વર્ષને જણાવ્યો છે, તે તે પિતે સ્વતંત્ર થયું એટલે કે મહાક્ષત્રપ જ્યારથી થયો ત્યારથી જ ગણાવ્યો છે, જ્યારે તેણે તે ક્ષત્રપ તરીકે પણ રાજ્ય કર્યું છે તેમજ હેદ્દેદાર તરીકે સિક્કા પણ પડાવ્યા છે એટલે તે સમય પણ જે તેની રાજકર્તાની જિંદગી તરીકે ગણુ હોય તે તેટલે કાળ તેમાં ઉમેરો રહે છે તે વિશે ઊંડાણમાં ઉતરીશું તો જણાશે કે, તે હિંદમાં ભલે ડિમેટ્રીઅસની સાથે જ આવ્યો હતો છતાં ડિમેટ્રી અને રાજ્ય વિસ્તાર એવડો મોટે નહોતું કે, તેના જુદા પ્રાંત પાડી, તેવા દરેક ઉપર ક્ષત્રપ નીમી રાજકારોબાર ચલાવવાની જરૂર ઊભી થવા પામે. જો તેમ થયું હોત તો, સૌથી પ્રથમ ક્ષત્રપ નિમાવાનો હક્ક મિનેન્ડરનો હતો. પણ જ્યારે મિનેન્ડરને જ કોઈ એવી માનનીય - પદવી ઉપર નિયુક્ત કર્યો નથી દેખાતે, ત્યારે
ભૂમકને તે પત્તો જ કયાંથી લાગે? મતલબ કે, ડિમેટ્ટીએસના અમલ સમયે ભૂમકની સ્થિતિ રાજકારણમાં નહતી જ; પણ મિનેન્ડરે ગાદીએ
(૩૨) ક્ષહરાટ સંવતની આદિની સાલ કહેવાય ત્યાંથી તે શકની શરૂઆત થઈ ગણાશે એટલે કે,
બેસીને જેવો રાજ્યને વિસ્તાર વધારી દેવા માંડ્યો કે તેવા છતાયેલા પ્રદેશ ઉપર ક્ષત્ર નીમવાની આવશ્યક્તા દેખાવા લાગી હતી. એટલે માનવું રહે છે કે, ઇ સ. પૂ. ૧૮૧ બાદ તુરતમાં જ કે બે ત્રણ વરસમાં આવા ક્ષત્રપોની નિમણુંકે કરી દીધી હતી, તેટલા માટે ક્ષત્રપ તરીકેની ભૂમિકને સમય આપણે ઇ. સ. પૂ. ૧૮૦ થી ૧૫૮ સુધીના ૨૨ વર્ષને ગણાવી શકીએ; પણ ક્ષત્રપ તરીકે સર્વસત્તાધીશ તે ન ગણાય માટે તેટલો કાળ આપણે તેના રાજત્વકાળના અંશ તરીકે લેખાવી શકીએ નહીં.
હવે જ્યારે એમ સાબિત થઈ ચૂકયું છે કે, ભૂમકનું રાજ્ય જ ૪૫ વર્ષ ચાલ્યું છે, અને
તે બાદ નહપાણુ મહાક્ષત્રપ ક્ષહરાટ સંવત થયા છે ત્યારે જે આંક ૪૫
ને નહપાણના શિલાલેખમાં તેના અમાત્ય અમયે કોતરાવ્યું છે તે આંક ભૂમકના રાજ્યને આરંભસૂચક જ છે. વળી એમ પણ સાબિત થયું કે, નહપાણે કે રૂષભદત્તે જ્યાં
જ્યાં આવી અકસંખ્યાનો નિર્દેશ કર્યો છે ત્યાં ત્યાં તે સર્વેને ભૂમકના રાજ્યની આદિ સાલથી માંડીને તેટલાં વર્ષ પસાર થયાના પુરાવારૂપ તેને ગણો રહે છે, તેમજ તે સર્વે જણ ક્ષહરાટ પ્રજાના સભ્યો હોવાથી આપણે તે આંકને “ ક્ષહરાટ સંવત” ના નામથી ઓળખાવતા રહીશું તે તેમાં કાંઈ અયુક્ત કહેવાશે નહીં. આ ઉપરથી જણાશે કે, આપણે એક નવા ઐતિહાસિક સંવતસરની શોધ અને ઉત્પત્તિ મેળવી કાઢી છે કે જેની આદિ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૯ માં થયેલી નેંધી શકાઈ છે.
હવે ખાત્રીથી કહી શકાય છે કે, ભૂમકનું
ક્ષહરાટ સંવત
છે
૦ = ઇ. સ. . ૧૫૯. ૧ = ઈ. સ. પૂ.૧૫૮.
