________________
ભૂમકનો
[ તૃતીય
મેળવી શકાય તેમ દેખાય છે, કેમકે એક બાજુ આપણે એમ જોઈ ગયા છીએ કે, ભૂમક, નહપાણ અને રૂષભદત્ત ઘણા નિકટના સગાં થતાં હતાં. બીજી બાજુ એમ પણ જાણી ચૂક્યા છીએ કે, ભૂમક પછી તુરત જ નહપાણ ગાદીએ બેઠે છે. ત્રીજી બાજુ એમ પણ કહેવાઈ ગયું કે ભૂમક અને નહપાણ એક જ ક્ષહરાટ જાતિના હતા. તેમ ચોથી બાજુ નહપાણની દીકરી દક્ષમિત્રા અને જમાઈ રૂષભદત્તે પિતાના દાનપત્રમાં સ્વરકુરણાથી ભૂમકનું નામ કોતરાવેલ છે. એટલે તે સર્વે અતિ નિકટના અને પરસ્પર સગપણું ગાંઠથી યુક્ત હતા એમ બતાવી આપ્યું છે. વળી એ સ્થિતિ વિશેષ ત્યારે જ સંભવિત છે કે જયારે દીકરી અને જમાઈનાં નામ એક વ્યક્તિ સાથે જોડાયેલ હોય તેમજ તે વ્યક્તિનું નામ તે બન્નેના સામાન્ય સંબંધીનું જ હોય ? આ વિષયનું સામાજિક વ્યવહારૂ જ્ઞાન એમ કહે છે કે, તે સામાન્ય સંબંધ પુત્રીના માવતર પક્ષનો જ હોય. એટલે એમ સાબિત થઈ ગયું કહેવાય કે નહપાણ જેમ દક્ષમિત્રાના પિતૃપક્ષે છે તેમ ભૂમક પણ તેણીના પિતૃપક્ષનો જ સભ્ય હોવો જોઈએ. તેમ આ ઉપરાંત એક નિરાળો સિદ્ધાંત એ પણ જાણવામાં છે કે, બાપ જ્યારે મહાક્ષત્રપ હોય છે ત્યારે તેને પુત્ર જે યુવરાજ હોય છે તે ક્ષત્રપ પણ રાજકાર્યમાં ભાગ લ્ય છે, અને પિતાના મરણ બાદ તે યુવરાજ પિતે જ મહાક્ષત્રપનું પદ ધારણ કરી ગાદીપતિ બને છે. ( આ નિયમ માટે ઉપરમાં પૃ. ૧૭૧ ની હકીકત જુઓ) આ ભૂમકના સમય પછી દોઢેક સદીએ ક્ષત્રપ ચષણને વશ જે શરૂ થયો હતો અને
લગભગ અઢીસો વરસ સુધી જે ચાલ્યો હતો તેમાં જ કેવળ આવો નિયમ સચવાઈ રહેલ તરી આવે છે એમ નથી, પણ આ ભૂમકના જ સમકાલીનપણે થયેલ રાજુપુલ અને તેના પુત્ર સોડાસના સંબંધમાં પણ તેમ જ બન્યું છે મતલબ કે, પિતાપુત્રના સંબંધમાં આ પ્રમાણે જ હમેશાં વર્તાવ બને છે અને તે જ પ્રમાણે બનતા આવ્યાના અનેક પુરાવાઓ છે; તો પછી ભૂમિક અને નહપાણુના સગપણ સંબંધમાં ઉપર પ્રમાણે વર્ણવેલી ત્રણ સ્થિતિ સાથે આ મુદો, તેમજ રૂષભદત્ત, દક્ષમિત્રા અને નહપાના નિકટ સંબંધવાળો મુદ્દો પણ ઉમેરવામાં આવે તે એક જ સાર ઉપર આવવું પડશે કે, ભૂમક તે પિતા થાય અને નહપાણુ તે પુત્ર જ થાય. ભૂમકનો અને નહપાણને પિતાપુત્ર તરીકે
સંબંધ નક્કી કર્યા પછી તેને સમય હવે આપણે તેમના સમય
વિશે વિચાર કરીએ. ભૂમકના સિક્કા તે ઘણાવે છે પણ તેમાંના એક ઉપર સાલ નાંખેલી જણાતી નથી. તેમ તેનો કોઈ શિલાલેખ તારીખ સાથેનો જણાયો નથી.૨૯ તેમ બીજી બાજુ નહપાણના સિક્કામાં પણ સાલ લખેલી નજરે પડતી નથી. જો કે તેણે કોતરાવેલ શિલાલેખોમાં સાલ નોંધેલી હજુ જણાય છે ખરી; આથી કરીને આપણે માર્ગ ઘણે મેકળા-સુતર થઈ જાય છે. મિ. રેસન તે સંબંધમાં લખતાં જણાવે છે કે, ૪૦ “ No dated coins but dates in inscriptions are 41, 45 & 46=(તેના) કેઈ સિક્કામાં સાલ નથી જ, પણ શિલાલેખમાં ૪૧,
(૨૯) કો. ઓ. રે. પૂ. ૬૩:-No dated coins or inscriptions known=149191 19
પણ સિક્કા કે શિલાલેખ જણાયા નથી.
(૩૦) ઉપરનું જ પુસ્તક પૃ. ૧૫,
