________________
પરિચછેદ ]
વૃત્તાંત
૧૭૯
હકુમત ચલાવવા મૂક્યા હતા તે જ પ્રાંત ઉપર તેઓ સ્વતંત્ર રાજકર્તા તરીકે બિરાજીને ઝળકી ઉઠવ્યા હતા.
આવા ક્ષત્રપ ત્રણ પ્રાંતે ઉપર નીમાયા હતા : એક મથુરા (સુરસેન ) અને પાંચાલવાળા પ્રદેશ ઉપર; બીજે જેને તે સમયે મધ્યદેશ કહેવાતું હતું અને જેમાં વર્તમાનકાળને રાજપુતાનાને મોટે ભાગ આવી જાય છે તે પ્રદેશ ઉપર : અને ત્રીજો પંજાબ અથવા તક્ષિલાનગરીવાળા પ્રદેશ ઉપર. આ ત્રણે ક્ષત્ર મૂળે ક્ષહરાટ જાતિના જ હતા. અને ધીમે ધીમે ક્ષત્રપમાંથી મહાક્ષત્રપ બન્યા હતાઃ ઉપરના ત્રણ પ્રદેશોની રાજકીય અગત્યતા પ્રમાણે ગોઠવણ કરીએ તે પ્રથમ મધ્યદેશ, પછી મથરાવાળો પ્રાંત અને સૌથી છેવટ પંજાબવાળો ભાગ ગણવો પડશે; અને તે અનુક્રમમાં આપણે પણ તેમનાં વૃત્તાંત લખવાનું યોગ્ય ધાર્યું છે.
માત્ર ક્ષત્રપ પદવી જ ભોગવેલ હોય તેવાનું વૃત્તાંત ન લખવું તેવો નિયમ કર્યો છે; વળી
રાજકીય અગત્યતા ધરાવતા નિયમને અપવાદ- પ્રથમ પ્રદેશ-મધ્યદેશ–નું રૂ૫ વ્યક્તિઓ વર્ણન સૌથી પહેલું કરવાનું
યોગ્ય ઠરાવ્યું છે; છતાં આ બન્ને મુદ્દા અલગ રાખીને એક તૃત્યાંગ જ હકીકત અત્રે પ્રથમ કહી દેવી પડે છે. અને તે હગામ તથા હગામાશ નામે વ્યક્તિઓને લગતી છે. આ બન્ને જણ માત્ર ક્ષત્રપ જ હોવાનું જણાયું છે. તેમ તેમને અધિકાર કાં તો મથુરા ઉપર કે બહુ બહુ તો તક્ષિલાના પ્રાંત સુધી લંબા હોય એમ તારવી શકાય છે. છતાં અત્ર તેમને પ્રાધાન્ય આપવાનું કારણ એમ થયું છે કે આ
( ૧૫ ) અ. હિં. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૨૭. ટી, ૧. કે. હ. ઈ. પૂ. ૫૨૯-૭.
બે વ્યક્તિઓ વિશે હજુ સુધી જોઈએ તેટલો–બલે કહો કે બિકુલ-પ્રકાશ પડાયો નથી. અરે! એટલું જ નહીં પણ તેમના સમયકે સત્તા વિશે પણ ઈતિહાસ તદ્દન અંધારામય જ છે. તેમ બીજા કોઈ સ્થાન ઉપર તેઓની હકીકત જોડવી અસ્થાને ગણુઈ જાય તેવી ભીતિ રહે છે. આટલે ખુલાસે કરી તેમને લગતું વર્ણન પ્રથમ જણાવી દઉં છું.
આ બન્ને જણ માત્ર ક્ષત્રપજ હતા; મહાક્ષત્રપ નહતા. એમ તેમના જે સિક્કા મથુરાવાળા પ્રદેશમાંથી મળી આવ્યા છે તે ઉપ રથી ચોક્કસ થાય છે. આમાં વળી કોણ પહેલું અને કેણુ પાછળ તે પણ નક્કી કરવાનું સાધન આપણને હજુ સુધી પ્રાપ્ત થયું નથીઃ છતાં આ પ્રદેશમાં બીજા કેટલાક ક્ષત્રપ જે થઈ ગયા છે તે સર્વેમાં તેઓ સૌથી પહેલા થયા હોય એમ જાણી શકાય છે. પેલા પ્રખ્યાત ઇતિહાસકાર મિ. વિન્સેટ સ્મિથ લખે છે
Rajuvula succeeded the Sataraps Hagama and Hagamasha ( two brothers)=હગામ અને હગામાશ જે બે ભાઈઓ હતા તેમની પછી રાજુલુલ સત્તા ઉપર આવ્યો છે, એટલે કે પ્રથમ હગામ અને હગામાશ થયા છે અને તે પછી રાજુપુલ મથુરાપતિ થયો છે. પણ રાજુલુલ લાગલો જ આવ્યો છે કે બેની વચ્ચે કાંઈ અંતર પડયું છે તે આમાં સ્પષ્ટ કરાયું નથી. વળી આપણે રાજુપુલ તેમ તેની પછીના બીજા બધા ક્ષત્રપ નામધારી સૂબાઓનાં વર્ણન ઉપરથી જોઈ શકીશું, કે તે સર્વેમાં રાજુપુલ સૌથી પહેલાં થઈ ગયો છે. એટલે આ બે ભાઈઓ રાજીવલથી પણ પૂર્વેના હેઈ જૂનામાં જૂના ગણાય.
(૧૬) આગળ આપણે જોઈશું કે રાજુલુલ અને નહપાણુ સમકાલીન હતા તેમાંના નહપાણ વિશે મિ.
