________________
૧૭૮
ક્ષત્રપનાં
[ તૃતીય
હતે તે ડિમેટ્રિઅસ પાછળ હિંદના મુલકને રવામી બન્યો હતો અને પોતે રાજા બનતાં જ વફાદાર અને શુરવીર ભૂમકને પોતાના મુખ્ય સૂબાક્ષત્રપલ તરીકે મધ્યદેશની સંભાળ લેવા મૂકી દીધો હતો; જે પદ તેણે મિનેન્ડરના મરણ સુધી સાચવી રાખ્યું હતું; પણ મિનેન્ડરનું ભરણું થતાં પોતે જ તે પ્રાંતનો માલિક બની મહાક્ષત્ર૫૧૪ પદ ધારણ કરી ગાદીએ બેઠા હતા. આ ઉપરથી સમજાશે કે (૧) ભૂમક હો ભલે બેકટ્રીઅને રાજાને સરદાર, છતાં જન્મે તે ક્ષહરાટ હતે. કેટલાક જે તેને શક અને કેટલાક પાર્થિઅને કહે છે તે વાત બરાબર નથી; આની સાબિતીમાં તેના સિક્કા ઉપર ખરછી ભાષાના અક્ષરે છે (૨) તેમજ રાજા ડિમેટ્રીઅસના અને મિનેન્ડરના બન્નેના સિક્કાઓ ઉપર તેઓ બેકટ્રીઅન્સ હોવા છતાં, તેમના પિતાની માદર ભાષા ઉપરાંત ખરેણી ભાષાના પણ અક્ષરો કેતરાવ્યા હતા.
ઉપરમાં જોઈ ગયા છીએ કે આ ક્ષહરાટ પ્રજને કઈ રીતે પરદેશી કે વિદેશી કહી શકાય
તેમ નથી. વળી આ પ્રજામાંથી તેમના ક્ષત્રપ કેઈએ સ્વતંત્રપણે ગાદીપતિ
બનીને રાજ ચલાવી પ્રથમથી દષ્ટાંત બેસાડો હોય એમ પણ નથી; એટલે કે
તે પ્રજામાંથી જે કોઈ વ્યક્તિ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ ઝળકી ઉઠી છે, તે પ્રથમમાં તે અન્ય કોઈની હકુમત નીચે રહીને સરદારપણે જ રહી છે; અને પાછળથી સંયોગાનુસાર ગાદી ઉપર બિરાજવાને ભાગ્યશાળી થઈ છે. જેથી કરીને તેમના નામ સાથે રાજા, મહારાજા કે તેવી અન્ય કેાઈ ગૌરવવંતી પદવી જોડાયેલી આપણે નિહાળી શકીએ તેમ નથી જ; પણ બહુ બહુ તે “ક્ષત્રપ” અથવા તેથી આગળ વધીને “મહાક્ષત્ર” નામનો ઇલ્કાબ જોવાની ધારણું રાખી શકાય.
વળી આપણે એક સિદ્ધાંત છે કે કોઈ વ્યક્તિ ભલે ગમે તેવી પરાક્રમી કે ગૌરવશાળી હોય, કે રાજકર્તાના જમણા હાથ સમાન હોય અને છેવટે ભલે રાજાની જેટલી જ સત્તા ધરાવતી હેય, છતાં જ્યાં સુધી રવતંત્રપણે હકુમત ચલાવવા જેટલી સ્થિતિએ તે પહોંચી ન હોય, ત્યાંસુધી તેનું વૃત્તાંત તેના ખાસ નામ નીચે આલેખી શકાય નહીં. એટલે આવા પદવીધારી ક્ષેત્રના જીવનવૃત્તાંત લખવાને આપણને અધિકાર પણ ન ગણું શકાય; છતાં અહીં તેમનું પ્રકરણ હાથ ધરવાનું કારણ એ છે કે તેઓ જ્યારે હિંદમાં આવ્યા, ત્યારે તે પરાધીન અવસ્થામાં માત્ર ક્ષત્રપ તરીકે જ આવેલ, પણ પાછળથી તેમના બાદશાહનો વંશવેલ નાબૂદ થઈ જતાં, જે પ્રાંત ઉપર તેમને
(૧૩) રે. કે. વ. પુ. ૨, પૃ. ૧૩. ટી. ૩૯Chhatrapati or chhatrapa-Lord of the umbrella=a title of an ancient king in Jambudvipa (hence a satarap )=24sa અથવા છત્રપ એટલે એક છત્ર નીચે રાજ્ય કરનાર સરદાર : જંબુદ્વીપમાં પ્રાચીન સમયે રાજાઓનું આ પ્રમાણે બિરૂદ હતું : આવા ભાવાર્થમાં સત્રમાં શબ્દ નીકળે છે.
છત્રપતિ સંસ્કૃત શબ્દ છે, સત્ર૫-પશિઅન, એટલે
ફારસી છે
કે. આ. રે, પારા ૮૦ માં લખેલ છે કે Persian word is kshaprapavan=protector of the land : ફારસી શબ્દ ક્ષમપાવન છે જેને અર્થ ભૂમિને પાલક થાય છે.
(૧૪) મહાક્ષત્રય અને ક્ષત્રપના અધિકારમાં શું ભેદ છે તે ઉપરમાં સમજવાઈ ગયું છે. ( જુઓ પૃ. ૧૭૧ ) વળી પલવીઝ પ્રજાનાં વૃત્તાંતે આગળ ઉ૫૨ જુએ.
