________________
પરિચ્છેદ ]
વ્યક્તિએ
૧૮૩
અનુમાન જે થયું છે તે મેં વિશેષ સંશોધન માટે રજૂ કર્યું છે.
હગામ અને હગામાસ તે બને છૂટક નામ જેવાં દેખાતાં હોવાથી તે બને જુદી જ વ્યતિઓ હોવાનું માની લેવાયું છે તેમજ તે બન્ને ભાઈઓ જ હતા એવો કોઈ પુરાવો કે આધાર મળ્યો હોય તેવું વાંચવામાં આવતું નથી, વળી કેટલાક સંજોગો પણ ના પાડે છે કે, તેમ ન જ હેવું જોઈએ; કેમકે જે છૂટક વ્યક્તિઓ હોય તો એમ સ્વીકારવું જ રહેશે કે, તે બને એક જ સમયે વહીવટ કરતા હતા; જેથી એક બીજના મદદનીશ તરીકે હતા. પ્રથમ તો એ સ્થિતિ જ અસંભવિત છે. શું બે જણાને એક જ પ્રાંત ઉપર ક્ષત્રપનો હોદ્દો આપીને નીમવામાં આવે કે ? વળી જ્યારે તેમનો ઉલ્લેખ કરાય છે ત્યારે તેમને ક્ષત્રપ નથી લખવામાં આવતા, પણ એકવચનનુંક્ષત્રપનું–નામ જ તેમની સાથે લખાય છે; છતાં એક બારગી માનો કે તે બંને ભિન્ન વ્યક્તિઓ જ હતી તે શું બન્નેનું ભરણ પણ એક જ સમયે થયું હતું? કે જેથી બન્નેની કારકિર્દીનો એક કાળે જ અંત આવી ગયો; કેમકે આગળ પાછળ મરણ થયું હોય તો, એકના હોદ્દા ઉપર બીજો ચાલુ જ રહેવો જોઈતો હતો; પણ તેવું કાંઈ માનવાને સંજોગો હા પાડતા નથી. ધારો કે બન્નેનાં ભરણુ લડાઈમાં ચડવાથી–જેમ આપણે જર્ણવી ગયા છીએ તેમ-થયાં હતાં; અને લડાઈ એવી સ્થિતિ છે કે, તેવાં બે તો શું, પણ હજારો ભાણસો એકી સાથે મરી જાય છે. પણ તેમાં એક વાત યાદ રાખવાની કે, આ બે વ્યક્તિઓ કાંઈ સાદા સૈનિક નહોતા જ. તે સરદારો-સૈન્ય- પતિ હોવા જોઈએ અને સૈન્યપતિ કદાપિ પણ
એક જ સ્થળે વધારેની સંખ્યામાં જમા થતા નથી. તેથી બે કે વધારે સૈન્યપતિ એકી સાથે કપાઈ મુઆની હકીકત ઇતિહાસમાં ગતી જડવાની નથી આ બધી વસ્તુસ્થિતિથી એમ માનવું પડે છે કે, હગામ-હગામાસ નામની બે વ્યક્તિ નહીં હોય, પણ એક જ વ્યક્તિના તે બે નામ હશે અથવા તો તેવડું મોટું જ નામ એક વ્યક્તિનું હશે.
આટલું વર્ણન કરીને હવે આપણે નિશ્ચિત કરેલી આપણી મૂળ પેજના પ્રમાણે જે ક્ષહરાટ ક્ષત્ર, મહાક્ષત્ર બની રાજગાદીએ અભિષિક્ત થયા હતા, તેવા ત્રણે પ્રદેશવાળાનું (મધ્યદેશ, મથુરા અને તક્ષિલાના ) એક પછી એક અનુક્રમવાર વૃત્તાંત લખવાનો પ્રયત્ન કરીશું. પ્રથમ મધ્યદેશના ક્ષત્રપોનાં વૃત્તાંત લખીશું.
(૧) મધ્યદેશ
(૧) ભૂમક જે ક્ષત્રપોનાં નામો થોડાંઘણાં આપણે વારંવાર ઇતિહાસમાં વાંચીએ છીએ તેમાં બે કે
ત્રણ નામે સૌથી વિશેષ ધ્યાન તેની જાત ખેચે છે. નહાણ, રૂષભદત્ત તથા બીજી અને ભૂમક; પણ આ બધાનો ઓળખ સમય કયો હતો તથા એક
બીજાને શો સંબંધ હતો તે નિશ્ચિતપણે હજુ સુધી શોધાયું લાગતું નથી. તેમનાં પરાક્રમ કે જીવનની બીજી કોઈ તવારીખમાં ઉતરવા અગાઉ, પ્રથમ તે આપણે તેઓ કઈ જાતના હતા અને તેમને કાંઇ સગપણ સંબંધ હતો કે કેમ તે નક્કી કરીશું; અને તે બાદ તેમના સમયની વિચારણા કરીશું.
“મિ. રેસન લખે છે કે૨૩ The earliest
(૨૩) કે, આ, રે. પારિગ્રાફ ૮૭. તેજ પુસ્તક
પ્રસ્તાવના પૃ. ૩૭:-It is the name of the
