________________
૧૮૨
અપવાદરૂપ
[ તૃતીય
ક્ષત્રપની પછી રાજુઙલ થયો છે. એટલે કે પ્રથમ આ ક્ષત્રપે છે અને તે બાદ રાજુqલ થયો છે; જ્યારે રાજુવુલના સમયની આદિ આપણે ઈ સ. પૂ. ૧૫૬ થી ઠરાવી છે (જુઓ આગળ ઉપર તેનું વૃત્તાંત ) એટલે આ બધાનો સાર એ થયો કે, હગામ અને હનામાશનો સમય બાદશાહ મિનેન્ડરના આખા રાજ્યકાળ દરમ્યાન=ઈ. સ. પૂ. ૧૮૨ થી ૧૫૯ સુધીને ગણો રહે છે. આ પ્રમાણે બનેને સમય એક જ સરખે ગણો રહે તે એક આશ્ચર્યરૂપ બનાવ કહેવાય, તેમાં ય હજુ એટલું તે બનવાજોગ માની લેવાય છે, તેણે (મિનેન્ડર) ગાદીએ આવીને તુરતજ પ્રાંતિક ક્ષત્ર નીમવાની રાજનીતિ ધારણ કરી હોય કે જેથી દરેક પ્રાંત ઉપર એક જ સાલમાં તેવી તેવી નિમણુંકે કર્યાનું લેખાય; પણ પિતાનું મરણ થતાં અને રાજ ખતમ થતાં જ તે ક્ષેત્રનું પણ ખતમ થાય એવું કેમ બને ? એક જ ખુલાસો કરી શકાય તેમ છે કે, જે રાજા મિનેન્ટરનું મૃત્યુ અકસ્માતિક સંજોગોમાં થયું હોય તે તે જ અકસ્માતમાં આ તેના ક્ષત્રપ પણ ખપી જવા જોઈએ. જ્યારે મિનેન્ડરનું વૃત્તાંત લખતાં એમ કહી જવાયું છે કે, શુંગવંશી રાજા ભાગની સાથેના યુદ્ધસમયે તેનું મરણ નીપજ્યું હતું ખરું; પણ તે લડતાં લડતાં નહીં, પરંતુ તેની પિતાની છાવણીમાં કોઈ પ્રસરેલા રોગની બીમારીમાં સપડાઈ જવાથી થયું હશે એમ જણાવાયું છે. વળી રાજા ભાગના વર્ણનમાં બીજી એક બીના એમ જણાવી છે કે, તક્ષિલાને બેકટ્રીઅન સરદાર ઍટીઆલસીદાસ તરફથી એક પ્રતિનિધિ નામે હેલીઓડોરસે આવીને
કૃષ્ણભક્ત તરીકે પિતાને દર્શાવી, કાશીપુત્ર ભાગની રાજધાની બેસનગરમાં એક પાષાણ સ્તૂપ ઊભે કરાવ્યો હતો. આમ કરવાનો શું હેતુ હોવો જોઈએ તે સંબંધી કાંઈ જ અનુમાન તે સમયે આપણે બાંધી શકવાને સમર્થ નહોતા; પણ હવે એક કલ્પના જરૂર કરી શકાય છે, કે ઈ. સ. પૂ. ૧૫૯ ના મથુરાના પ્રદેશ તરફના યુદ્ધમાં રાજા ભાગ-ભાગવતે, નપતિ મિનેન્ડરનું તેમજ તે વખતના મથુરાના ક્ષત્રપ હગામ અને હગામાસના મરણુ નીપજાવ્યાં હોવા જોઈએ. જે ઉપરથી તક્ષિલાના ક્ષત્રપે (એંટીઆલસીદાસ તે મિનેન્ડર તરફથી પંજાબને ક્ષત્રપ જ હોવો જોઈએ) બીકના માર્યા પોતાના પ્રતિનિધિ વિદિશાએ મોકલી ઉપર પ્રમાણે નમતું આપ્યું હશે; પણ તે બાદ એકાદ બે વર્ષમાં જ પાછી બાજી પલટાઈ ગઈ હતી; કેમકે મથુરામાં તે રાજુલુલ મહાક્ષત્રપની સત્તાની જમાવટ થઈ છે. એટલે અનુમાન કરવું રહે છે કે, પોતાના સરદારોનાં મરણ થવાથી ગુસ્સે થઈને રાજુલુલની સરદારી નીચે પેન અને ક્ષહરાટોએ એકત્રિત બનીને એક વાર ફરીને શુંગવંશી સમ્રાટ ભાગ સાથે યુદ્ધ ખેલ્યું હોવું જોઈએ; જેમાં રાજા ભાગને પરાજય થતાં, મથુરા અને પાંચાલનો પ્રદેશ પાછો પરદેશી પ્રજાના હાથમાં જઈ પડ્યો;
અને તેના ઉપર રાજીવલે મહાક્ષત્રપ તરીકે પિતાની આણ પ્રવર્તાવી દીધી. આ બનાવ ઈ. સ. ૫. ૧૫૬ માં બન્યાનું આપણે નોંધી શકીએ ખરા. જ્યારે હગામ અને હગામાસ, બને ભાઈઓને સંયુક્ત૨૨ વહિવટ હેવાથી તેમને સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૮૨ થી ૧૫૯ સુધી ૨૩ વર્ષને હરાવી શકાશે. આ પ્રમાણે મારું
(૨૨) કે, હિં, ઈં. ૫, ૫૨i-Hagarma and
Haramasha ruling conjointly,
