________________
૧૭૪
શહેરામાઝ
( 1 ) ક્ષહેરાટાઝ=Kshaharatas=ખહેરાટાઝ
આ પ્રજાનુ' વસતીસ્થાન જેને તે સમયે કાંખેાજ કહેતા હતા તે પ્રદેશ હતા. તે ભૂમિમાં વર્તમાન અગાનિસ્તાનના ઉત્તર-પૂર્વ ભાગ તથા હિંદુકુશના દક્ષિણુ ભાગના સમાવેશ થતા હતા; કે જેના ઉપર પુ. ૧, પૃ. ૭૧ અને આગળમાં જણાવ્યા પ્રમાણે ગાંધારપતિ ( હાલના પાદેશ)ની સત્તા ઈ. સ. પૂ. છઠ્ઠી સૈકા સુધી ચાલતી હતી. એટલે આ દેશ ખરી રીતે હિંદના જ ભાગ હતા જેથી તેને પરદેશી તરીકે ગણી શકાય નહીં. તેમ એકદમ પ્રાચીન કાળે પણ તે જ ખૂદ્રીપની અંદર જ સમાવિષ્ટ થયેલ હાવાથી તેને વિદેશ કહી શકાય નહીં; પણ પછી તે પ્રાંત ઇરાની શહેનશાહતમાં અને તે ખાદ સિરિયન પ્રજાની સત્તામાં જવાથી તથા હિંદની સરહદ સંકુચિત બની જવાથી તે ભાગને વિદેશ એટલે હિંદની બહારને પ્રદેશ લેખવામાં આવ્યા છે. તેટલે દરજ્જે તેની પ્રજાને આપણે વિદેશી-પરદેશી કહી શકીએ ખરા જેથી તે પ્રજાને લગતા ઇતિહાસ અહી' લખીએ છીએ એમ સમજાતુ છે.
દેશી કે
પરદેશી
ઇતિહાસકારાએ ( ભારતીય કે યુરેાપીયર ) આ પ્રજાને ‘ શક ’ તરીકે સખેાધી છે, પશુ તેઓનું મૂળ વતન ‘ શાકદ્વીપ ’માં ન હોવાથી
( ૧ ) જ, ખાં, બે, રા. એ. સે. નવી આવૃત્તિ પુ. ૩, પૃ. ૬૧:-નેરના સત્રાને જે ‘ક્ષહરાટ ’ના કાટુ'બિક નામથી ઓળખવામાં આવ્યા છે તે પ્રાકૃત શબ્દ ખરાનું સ ́સ્કૃત નામ લાગે છે,
J. B. B. R. A. S. New Ser. vol. III p. 610-Ksharahat the family name by which the Sataraps at Junner are known appears to be a Sanskrit form of the Prakrit word Kharoshtra.
[ તૃતીય
જેમ શકપ્રજા તરીકે તેમની ગણુના કરી શકાય નહી'; તેમ અર્વાચીન વ્યાખ્યા પ્રમાણે પણ તેમનુ ઉત્પત્તિસ્થાન શિતાનમાં ન હોવાથી તેમને શક તરીકે ઓળખાવી શકાય નહી. મતલબ કે, ગમે તે રીતે વ્યાખ્યા કરીએ, તે પણ તેમને શકપ્રજા તરીકે તેા એળખાવી શકાય તેમ છે જ નહી.
તેમની લિપિ
તેમની લિપિને ખરાદી તરીકે ઓળખાવાય છે. પછી તે પ્રજાનાં નામ ઉપરથી લિપિનું નામ ચેાજાયું છે કે લિપિ ઉપરથી પ્રજાનું નામ ધડી કઢાયુ છે. તે નિય કરવાનું કામ આપણું નથી; પણ તે લિપના મૂળાક્ષર જોતાં હિંદીલિપિને તે વધારે મળતી આવતી જણાય છે. હિંદની—આવતી-જ ખૂદ્રીપની પ્રાચીન ભાષાનુ નાપ બ્રાહ્મી છે. ઇ. સ. પૂ. આઠમી કે સાતમી સદી સુધી આ ભાષા સર્વસામાન્ય હતી એમ સમજાય છે. વૈદિક મતાનુયાયી પ્રથાના મૂળકર્તા આ ક્ષહરાટ કએજ દેશની નિકટમાં આવેલ શિસ્તાન પ્રદેશના જ વતની હાઇ, તેમની ભાષા પણ બ્રાહ્મી જ હતી. પછી જ્યારે ઇ. સ. પૂ. ની છઠ્ઠી સદીમાં આ મૂલક ઉપર ઇરાની શહેનશાહતની હકુમત આવી, ત્યારે આ પ્રદેશની બ્રાહ્મી લિપિ ઉપર તેમની પહેલવી ભાષાની અસર થઈ; અને પરિણામે બ્રાહ્મી લાપએ જે
( ૨ ) અ. હિં. ઇ, ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૦૯ઃક્ષહરામના સબંધ શક પ્રજા સાથે છે, તેમજ તેનુ આવવું શકસ્તાન( વર્તમાન શિસ્તાન )માંથી થવું છે,
E. H. I. Edi. III p. 209:~~The ksha haratas were connected with the Sakas and may have immigrated from Sakastene the morden Seistan.
( બુદ્ધિ. પ્ર. પુ. ૭૬. જુલાઇ અંક, પૃ. ૧૧. સર જીવણજી માદી કહે છે કે-આ સાક રાજાનાં કેટલાંક
