________________
૧૫૪
પ્રજા
[ દ્વિતીય
નદીના કિનારા સુધીના પ્રદેશ પિતાના કબજે કરી લીધું હતું. આ યુદ્ધમાં પણ શુગવંશ તરફથી લડનાર યુવરાજ વસુમિત્ર જ હતા, તેમ પ્રથમ વાર યવનોને જીતનાર પણ આ વસુમિત્ર જ હતો. એટલું ખરું કે જીત મળી હતી તે વખતના યુદ્ધમાં તેને તેના દાદા પુષ્યમિત્રની દોરવણી હતી જ્યારે પરાજય પામતી વખતના યુદ્ધમાં તે એકલવા હતો. આ ઉપરથી પુષ્યમિત્રની કાબેલિયત અને યુદ્ધકૌશલ્યતાની કિંમત આપણે જરૂર આંકવી રહે છે. આ પ્રમાણે આર્યો અને યવને વચ્ચેનાં બે યુદ્ધની ૨૬ વાત થઈ–તેમાં એક મોટું અને બીજું નાનું હતું-તેમાં પ્રથમ મેટું હતું અને બીજુ નાનું હતું. તેવી જ રીતે પાછાં બે યુદ્ધ૧૭ થયાં છે. એક નાનું અને બીજું મેટું-તેમાંયે પ્રથમ મોટું અને બીજું નાનું હતું તે બેમાંથી એકમાં ડિમેટ્રીઅસ તથા મિનેન્ડરની ઉપસ્થિતિ
હોવા છતાં સમ્રાટ આગ્નમિત્રને જે યશ મળ્યો છે ૧૮ તે બતાવે છે કે યુદ્ધમાં એક કસાયેલા આર્ય સૈન્યપતિ પાસે યવન સરદાર લાચાર બની જતા હતા. જ્યારે બીજું યુદ્ધ જે નાનું હતું તેમાંબલે કહો કે તે સમયે ભલે દેખીતી રીતે-કે આકસ્મિક સંજોગો વચ્ચે યવનપતિ મિનેન્ડરનું મૃત્યુ થયું છે, ૨૯ પશુ ખરી રીતે જો તે જીવંત રહ્યો હોત તો જરૂર તેને જ યશની માળા અર્પણ થઈ હોત.
રાજા ડિમેટ્રીઅસનું મરણ જયારે નીપજયું અને મિનેન્ડરે રાજ્યલગામ હાથ લીધી ત્યારે યવનના કાબૂમાં અફગાનિસ્તાન ઉપરાંત પંજાબમાં માત્ર સતલજ નદીના કિનારા સુધીને પ્રદેશ જ૩૦ હતો. અને તે બાદ સાતેક વર્ષે સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર મરણ પામ્યો છે ત્યાંસુધી પણ યવને કઈ રીતે આગળ વધ્યાં હોય એવું તારવી શકાતું નથી; પણ દઈ. સ. પૂ ૧૭૬ માં તે પડી જઈને મરણ પામ્યું હોય તે વધારે સંભવિત છે.
ઉપર નં. ૨૬, ૨૭ માં બે+બેન્ચાર યુદ્ધ થયાં ગણાવ્યાં છે, પણ પુરાણકારોએ માત્ર બે મોટાને જ હિસા જમાં ગયા છે. જુઓ બુદ્ધિ, પ્ર. પુ. ૭૬ થી આગળ,
(૨૮) વૈદિક મતવાળાએ અગ્નિમિત્રને જે ચકવર્તી સમ્રાટ ગણે છે તે આ જીત મેળવવાને લીધે જ સમજવું, અને તે બાદ જ તેણે બીજે અશ્વમેધ સંપૂર્ણ કર્યા છે. (જુઓ અગ્નિમિત્રના વૃત્તાંતે.)
(૨૯) જુએ ઇંગવંશી બળમિત્ર- માનુમિત્રનું વૃત્તાંત, વળી નીચેનું ટી. નં. ૩૭ જુએ.
(૩૦) આ રથન ઉપરના યુદ્ધમાં જ સમ્રાટ આજ્ઞાત્રિના હાથે ડિમેટ્રીઅરનું મરણ નીપજ્યું છે. (જુએ. પૃ. ૯'નું વર્ણન તથા અહીંની ઉપર ટી. નં.૨૭)
(૩૧) બુ. પ્ર. પુ. ૭૬, પૃ ૯u––બૌદ્ધ પુરતકે માં-મિલિન્દ પન્હમાં-મિનેની રાજધા શાકલ જ કહી છે ( જુઓ કે. હિ. ઈ. પૃ. ૫૪૯): અર્વાચીન એતિહાસિક બલ્બથી ઉતરેલા ગ્રીકની એક જ ચડા અને નિર્દેશ કરે છે ને તેની આગેવાની મિનેન્ડરને આપે
invader of Saketa and Madhyamika = છે. હિ. ક. પુ. , પૃ. ૪૦૪:-મિનેન્ડરની અવગણના કરીને-યુથડીમેસના પુત્ર ડિમેટ્રી અને સાકેત અને મધ્યમિકાને ઘેરે લઈ જનાર ગણાય છે.
(મારું ટિપ્પણ-મધ્યમિકા ઉપર ચડાઈ કરનાર તે મિનેન્ડર જ હતા. આગળ ઉ૫ર જુઓ; અને સાકેત જે અધ્યા હોય તે તેમ થયું જ નથી; પણ સકેલ, રાકલ હોય તો ડિમેટીઅસે જ તે લધું છે. )
(૨૬) પ્રથમ મેટું—એક પક્ષે વસુમિત્ર, પુષ્યમિત્ર અને બીજો પક્ષે યવનના સાત સરદા !.
* બીજું નાનું—એક પક્ષે વસુમિત્ર અને બીન કે ડિમેટીઅસ તથા મિનેન્ડર
(૨૭) પ્રથમ મેટું- એક પક્ષે સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર અને બીજા પક્ષે ડિમેટ્રીઅસ તથા મિનેન્ડર, આ યુદ્ધમાં ડિમેટીકસનું મરણ નીપજ્યું છે.
બીજું નાનું- એક પક્ષે સમ્રાટ લાગૃમિત્ર અને બીજા પક્ષે મનેન્ડર. આ સમયે મિનેન્ડરનું મરણ થયું છે, પણ તે લડાઈમાં માર્યા ગયા કરતાં કાંઈક માંદો
