________________
પરિચછેદ ]
મૃત્યુ કયારે ?
-
૧૬૧
મૌર્ય સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના સમય પહેલાં પણ ભારતીય સમૃદ્ધિની અને સંપત્તિની છાકમછોળ વિશેના દિલચસ્પ સમાચાર હિંદની બહાર જો કે ફેલાયા હતા જ અને તેથી જ અલેકઝાંડર ધી ગ્રેઈટ જેવા મહત્ત્વાકાંક્ષી પરદેશીઓ ચડી આવ્યા હતા; તેમજ સેલ્યુકસ નિકેટર જેવા સાહસિકે તે ભૂમિનો કજો મેળવવા અથવા તે છેવટે બની શકે તે નિહાળવા માટે પણ ઉછાળા મારી રહ્યા હતા; છતાંયે તે કાળસુધી તેવા વર્તમાન બહુ લાંબે દૂર કે સંપૂર્ણ સત્ય રૂપે ફેલાઈ ગયા ન હતા જ; પણ જ્યારથી સમ્રાટ પ્રિયદર્શિને પિતાના ધમ્મમહામાત્રાઓને અફગાનિસ્તાનની પેલી પાર ઠેઠ મિસર સુધી તેમજ ઉત્તરમાં ચીન દેશની સરહદ પર મોકલાવ્યા હતા, ત્યારથી તો વ્યાપાર અર્થે તેમજ રાજકીય હેતુસર મનુષ્યને અવરજવર એટલે બધો વધી જવા પામ્યો હતો, કે સહેજે જ દરેક પ્રદેશની ઉપજને અરસપરસ ક્રયવિક્રય થવા માંડ્યો હતો; તેમજ તેમની પ્રજાને એક બીજાની ઘણું ઘણી બાબતો વિષે વસ્તુરિથતિનું યથાસ્થિત ભાન થયું હતું. આથી કરીને સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના રાજ અમલ પછીના ૫૦) પચાસ વર્ષમાં તે, બેકટ્રીઆ-અફગાનિસ્તાન અને હિંદના વ્યાપાર વચ્ચે એટલો બધો ફેલાવો થઈ ગયો હતો કે, કેમ્બ્રીજ હિસ્ટરી ઓફ ઇન્ડિયાના લેખક મહાશયને પૃ. ૪૩૪ માં ઉચ્ચારવું પડયું છે કે " It ( the witness of coins ) proves that there was a buey life, throbbing on both sides of the Indian frontier during the forty or fifty years about which history is silent that merchants were constantly coming and going, buying and
selling... The birth of the new king. dom of Bactria... Bactria was the rich country between the Hindu. kush and the Oxusન સિક્કાની પ્રાપ્તિથી) એમ સાબિત થઈ શકે છે કે, જે ચાલીસ પચાસ વર્ષનો ઇતિહાસ બિલકુલ અંધારામાં જ છે તે સમયે પણ હિંદની સરહદની બન્ને બાજુએ, ધમધોકાર પ્રવૃત્તિમય જીવન ચાલી રહ્યું હતું. વેપારીઓ અવિરતપણે આવજાવ કરતા હતા તથા ક્રયવિક્રય પણ કરતા હતા તે વખતે ) બેકટ્રીઆનું એક નવું જ રાજ્ય ઉદ્દભવ્યું હતું(આ) બેકટ્રીઆનો ધનાઢ્ય પ્રદેશ હિંદુકુશ અને એકસસ (નદી ) વચ્ચે આવેલ છે.” આ વાકયમાં રહેલા રહસ્યની પ્રતીતિ આપણે આ પૃષ્ઠના મથાળે આળેખેલ ઐતિહાસિક ઘટના ઉપરથી મળી રહેશે. ઉપરના કથનમાં માત્ર એટલે જ સુધારો કરવો રહે છે કે, જે અંધકારમય યુગનો સમય ૪૦-૫૦ વર્ષનો લેખક મહાશયે જણાવ્યો છે તે ખરી રીતે અજ્ઞાત યુગ છે જ નહિં; પણ વિદ્વાનેએ સે ડ્રેકિટસને ચંદ્રગુપ્ત ઠરાવીને કામ લીધે રાખ્યું છે, તેથી પ્રિયદર્શિનના સમયને, અશોકવર્ધનને યુગ માનવો પડ્યો છે. અને પ્રિયદર્શિનના પછીના ૪૦-૫૦ વર્ષના સમયને અંધકારમય જણાવવો પડ્યો છે.
મિનેન્ડરનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૬ માં નીપજ્યું હોય એમ ઉપરમાં મેં જણાવ્યું
છે, પણ વિશેષ હકીકતના મિનેન્ડરનું અભ્યાસથી એમ ઠરાવવા મૃત્યુ કયારે મન થાય છે કે તેની સાલ
ત્રણ વર્ષ આગળ લઈ જઈ તેનો સમય ઇ. સ. પૂ. ૧૫૯ માં સેંધ; આમ કરવાનાં બે ત્રણ કારણો મળી આવે છેઃ (૧) ભૂમકની કારકિર્દી ક્ષત્રપ અને
૨૧
