________________
૧૬૮
તેમની
[ દ્વિતીય
લખાઈ ગઈ છે, છતાં ફરીને જણાવવાનું કે, હિંદની બહારની ભૂમિની કોઈ પણ પ્રજા હેયપછી તે આર્ય સંસ્કૃતિથી રંગત બનીને રક્ત થઈ ગઈ૬૮ હોય કે અધરંગિત બની હોય૯ કે તેને જરા પણ સ્પર્શ ન થયો હોય૩૦-તેયે તે પિતાના સિક્કા ઉપર મહોરું તે અવશ્ય પડાવતી જ; જયારે હિંદમાં રહેતી કઈ પ્રજા પિતાના સિક્કા ઉપર મહેરૂ પડાવવામાં સમજતી જ નહોતી. આનું કારણ કદાચ એમ હવા સંભવ છે કે, જેને આપણે ધર્મનું નામ આપી શકીએ છીએ અને જેને સંબંધ આત્માની ઓળખ સાથેના વિજ્ઞાનમાં રહેલો છે, તેનું ભાન હિંદની પ્રજામાં વિશેષપણે હતું, એટલે તેઓ મહોરું પડાવવાની પદ્ધતિને અહંભાવની નિશાની- રૂપ ગણી, પિતાની આત્મવંચના થવા દેતા નહીં; પણ ઊલટું પિતાના ધર્મ પ્રત્યેની ભાવના વ્યક્ત કરવાને સિક્કા ઉપર તેમના પિતાના ધર્મને લગતાં જ ચિહ્નો૧ કોતરાવતા; અને પિતાનો જ ધર્મ પાળતા; પણ અન્ય દેશ કે વંશના રાજાઓથી પિતાની ઓળખાણ જુદી પડી શકે માટે, સાથે સાથે-અલબત્ત, સિક્કાની બીજી બાજુ ઉપર
પિતાનાં કુળસૂચક કે દેશસૂચક નિશાનીઓ મૂકતા;
જ્યારે હિંદની બહારની ભૂમિવાળાઓને ધર્મભાવના કે અધ્યાત્મિકતા જેવું ન હોવાથી ધાર્મિક ચિહ્નની સમજ પણ તેમને નહોતી તેમ તેની આવશ્યકતા પણ નહોતી; એટલે તે સિક્કો કોને છે એટલું બતાવવા પૂરતું જે મહોરું કહેવાય, તે પ્રત્યેક રાજવી પોતે પાડેલા સિક્કા ઉપર કેતરાવવાને તલપાપડ બની રહેતો.૭૨ આ તેમની મનોદશામાં-મમત્વ કહે કે અહંભાવ કે ચૈતન્યજ્ઞાનપિપાસાને અભાવ કહો કે જડતાની સન્મુખતા કહે-જે પ્રમાણમાં વસી રહી હોય તેનું સૂચક છે. આ સ્થિતિ તેઓ જ્યાં સુધી હિંદની ભૂમિથી અલગ પડ્યો રહ્યા હતા ત્યાં સુધી ચાલુ રહી હતી; પણ જેવા તેઓ હિંદી સાથે હળતા મળતા થયા તેવા તેમની સંસ્કૃતિ, રહેણીકરણી અને રાહરશ્નોથી પરિચિત બનવા લાગ્યા તેમજ તેમાં તે પ્રમાણે ઘટત ફેરફાર કરવા મંડ્યો. આ મહત્વનો ફેરફાર તેમણે બેદિશામાં અરસપરસ કર્યો દેખાય છે; પરદેશી પ્રજાએ પોતાના સિક્કામાં ધાર્મિક ચિહ્નો દાખલ કર્યા ૭૩ અને હિંદી ભૂપતિઓએ મહારાં દાખલ કર્યા.૭૪ આટલું
(૬૭) વર્તમાન હિંદુસ્તાન કહેવાનો મતલબ છે. પ્રાચીન હિંદમાં=સરતખંડમાં તો હાલને બલુચિસ્તાન અને અફગાનિસ્તાનને સમાવેશ પણ થઈ જતો હતો (જુઓ ઉપરમાં જબદ્વીપ વિગેરેનું વર્ણન )
(૬૮) આવી પ્રજામાં ક્ષહરાટ અને સિખિન્સને કેટલેક અંશે ગણી શકાશે. કારણ એમ લાગે છે કે, તે હિંદની અતિ નિકટમાં વસી રહી હતી અને વ્યાપારી સંબંધને લીધે વારંવાર અરસપરસ સહવાસમાં તેમને આવવું પડતું હતું.
(૬૯) આના દ્રષ્ટાંત તરીકે, નં. ૬૮ના ટીપણવાળી પ્રજાના સ્થાનથી જરાક આધે વસનારી, એટલે પશ્ચિમે ઇરાની પ્રજા ( પહલવાશે ) અને ઉત્તરમાં કુશાન પ્રજાનાં નામ ગણવાં.
(૭૦) આને દષ્ટાંતરૂં નં. ૬૯ ના ટીપણું કરતાંયે વિશેષ આ વસનારી પ્રજા ગણવી રહે છે, એટલે પશ્ચિમે યવન અને ઉત્તરે યાન (ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે અત્યારે બધી વાત ઈ. સ. પૂ. ની બીજીથી પાંચેક સદી સુધીની થાય છે; નહીં કે બે ત્રણ ચાર હજાર વર્ષ પૂર્વની )
( ૭ ) આ માટે પુ. ૨, પરિરછેદ ત્રીજે; સિક્કા પ્રકરણે શિશુનાગ, નંદ અને મૌર્યવંશી સિક્કાઓ જુઓ.
( ૭૨ ) આનાં દૃષ્ટાંત તરીકે, યેન (રાજા ડિમેટ્રીઅસ, મિનેન્ડર ) મરીઝ, કરશનવંશી કડફસીઝ વિગેરેના સિક્કાઓ જુએ.
( ૭૩) ભૂમક, નહપાણ, હવિષ્ક, કનિષ્ક વસુ.
