________________
પરિછેદ ]
સમજ
(ન અને પાર્થિઅન્સ) કરતાં ભારતની વિશેષ નિકટમાં વસનારી હોવાથી તેમના આચારવિચાર ભારતીય પ્રજાને જ મળતા થઈ ગયેલ નજરે પડે છે. આથી કરીને ક્ષહરાટ પ્રજાની ભાષા જેને ખરોકીના નામથી ઓળખવામાં આવે છે અને સિથિઅસન ભાષા જે બ્રાહ્મિ હોવા સંભવ છે, તે બને, હિંદની તે વખતની માગધી ભાષા સાથે વધારે મળતી આવે છે. ક્ષહરાટ અને સિથિએસ પ્રજા કેાઈ સ્વતંત્ર રીતે રાજઅમલ ઉપર સ્થાપિત થયેલી નહીં હોવાથી, તેમનામાં (King), મહા2104 (Great King) } 2842016 ( King of kings ) જેવાં કોઈ બિરૂદ જ નહોતાં. અલબત્ત, એટલું ખરૂં છે કે તેઓ રાજપદે આવ્યા છે જ, પણ મૂળમાં કોઈ પ્રદેશ ઉપર આધિપત્ય ભોગવતા નહોતાજ એમ કહેવાનો હેતુ છે. અને તેથી તેઓ પોતાને ક્ષત્રપ (પિતાની પાડોશી પ્રજા-પલવાઝ અને પાર્થિઅન્સને ક્ષત્રપને લગતે શબ્દ ) કહેવરાવતા, જ્યાં સુધી તેમના માથે અન્ય કોઈ ઉપરી સત્તાની ધુંસરી પથરાયેલી હોય ત્યાં સુધી જ; પણ જેવો તે ઉપરી સત્તાને અભાવ થતે (પછી તે સત્તાશાળી વ્યક્તિ મરણ પામે ત્યારે કે, પોતે માથું ઊંચકી સત્તા ભોગવતી
વ્યક્તિની ધુંસરી ફેંકી દે ત્યારે : આ પ્રમાણે ગમે તે પ્રસંગ બનતે ) કે તુરત જ તે પોતાને “ મહાક્ષત્ર” તરીકે ઓળખાવત અને પિતાના ક્ષત્રપ તરીકે (મદદનીશ તરીકે) પિતાના જ યુવરાજને કે ગાદીવારસને તે રથાને સ્થાપતે. આ ઉપરથી સમજાશે કે “મહાક્ષત્રપ ” શબ્દની વપરાશ, ક્ષહરાટમાં કે બીનસ્વતંત્ર પ્રજામાં જ છે;
જ્યારે સત્રપ અને ક્ષત્રપ તે દરેક પ્રજામાં છે; છતાં પલવાઝના સત્રમાં અને ક્ષહરાટના ક્ષત્રપમાં ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે અંતર રહેલું છે. પહલવાઝને સત્રપ કદાપિ મહાક્ષત્રપ થવા પામતે નથી જ; જ્યારે ક્ષહરાટને ક્ષત્રપ બનતા સુધી
યુવરાજ કે ગાદીવારસ જ હોય છે અને કાળ ગયે તે મહાક્ષત્રપ બની શકે છે. આ ક્ષત્રપ અને મહાક્ષત્ર પણ સિક્કા પડાવતા હતા જ.
(૪) કુશાન –આ પ્રજાની સઘળી રીતભાત તેના નિકટના સંબંધમાં આવેલી ક્ષહરાટ પ્રજાને મળતી છે. તેમનામાં પણ ક્ષત્રપ અને મહા ક્ષત્રપ જેવા જ હોદ્દાઓ હતા. વળી તેઓ સિક્કાઓ પણ પડાવતા હતા જ, તેમ ક્ષહરાટ પ્રજાની પેઠે જ તેમના હેદ્દાનું ચડઉતર ધરણ પણ હતું, પણ તેમ નામાં ક્ષહરાટ પ્રા કરતાં એક વિશેષતા એ હતી કે, તેઓ મૂળ ગાદીના હકદાર હોવાથી તેમના વંશના પુરૂષો જે મૂળ ગાદીએ બિરાજતા તે મહારાજાધિરાજ કે તેવા જ અધિકારવાળી ઉપાધિ પોતાના નામ સાથે જોડતા; જ્યારે ભાયાત જેવા કે સરદાર જેવા હતા તે ક્ષહરાટ પ્રજાની માફક પિતાને સાદા ક્ષત્ર અને મહાક્ષત્રપની પદવીથી જ ઓળખાવતા. આ પ્રજાના અધિકારનું વર્ણન પુ. ૪ માં આવવાનું છે એટલે ત્યાં સુધી વિશેષ લખવું મુલતવી રાખવું ઉચિત ગણાશે.
ઉપર પ્રમાણે આ સઘળી પરદેશી પ્રજાએની રાજસત્તા ભગવતી વ્યક્તિઓના હોદ્દાઓની સમજૂતિ આપી છે. તે ઉપરથી અમુક પુરૂષ કઈ પ્રજાની ઓલાદનો છે તથા તેની સત્તાનું
સ્થાન કેટલી મહત્વતાવાળું છે તેનો કેટલેક અંશે વાચકવર્ગ તેલ કરી શકશે એમ મારું માનવું થાય છે. તેમ બીજી પણ કેટલીક ખાસિયત ઉપયોગી થઈ શકે તેવી મને દેખાઈ છે તે નીચેના પારિગ્રાફમાં બતાવી છે. આ ખાસિયતો બે વિષયને અંગેની છે:
એક સિકકાને લગતી અને અન્ય બીજ શિલાલેખો કે દાનખાસિયતો પત્રોને લગતી, સિક્કાને લગતી
કેટલીક હકીકત ઉપરના “ હેદ્દાની સમજ” વાળા પારિગ્રાફમાં જે કે
