________________
_
_ _
૧૬૨
મિનેન્ડરનું
[ દ્વિતીય
મહાક્ષત્રપ તરીકે જ ગણાઈ છે; તેમ એ પણ ચોક્કસ જ છે કે, તેણે ક્ષહરાટ સંવતની સ્થાપના ઈ. સ. પૂ. ૧૫૭ થી જ કરી છે. હવે જે તેણે ક્ષહરાટ સંવત ઈ. સ. પૂ. ૧૫૭ માં સ્થાપ્યો હોય, અને મિનેન્ડર પિતે તે બાદ ડે સમય જીવંત રહી ઈસ. પૂ. ૧૫૬ માં મરણ પામ્યો હોય, તે એ બનવાજોગ જ નથી કે મિનેન્ડર પિતાના તાબાના ક્ષત્રપ સરદારને તેનો સંવતસર સ્થાપવા દે; હા, એક રીતે બને ખરું કે, ભૂમક પોતે આ સમય દરમ્યાન, પોતાના ઉપરી સામે બળવો ઉઠાવીને સ્વતંત્ર થઈ ગયો હોય; પણ તેવી કોઈ હકીકત અત્યાર સુધી ઇતિહાસનાં પાને ચડી હોય એવું આપણી જાણમાં આવ્યું નથી. એટલે એક જ સ્થિતિ માની લેવી રહે છે કે, મિનેન્ડરના મૃત્યુ બાદ જ ભૂમક મહાક્ષત્રપ થવા પામ્યો છે અને ક્ષહરણ સંવ- તની સ્થાપના કરી છે, એટલે મિનેન્ડરનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૮-૫૯ માં થયું ગણવું રહે છે. (૨) પંજાબ-તક્ષિલાના યેન સરદાર એન્ટીઆલસીદાસના એક પ્રતિનિધિ નામે હેલીઓડો. રસે શુંગપતિ ભાગ-ભાનુમિત્રની કેટલેક અંશે તાબેદારી સ્વીકારી-કહે કે મૈત્રી સંપાદન કરીશુભેચ્છા પ્રાપ્ત કરી હતી એમ શિલાલેખથી જણાયું છે. આ ભાનુમિત્રનો સમય આપણે ઇ. સ. પૂ. ૧૫૮ થી ૧૪ર ને આપ્યો છે; હવે જે મિને ડરને ઈ. સ. પૂ. ૧૫૬ સુધી જીવંત માની તે તેને અર્થ એમ થાય કે ૧૫૮ થી ૧૫૬ ના બે વર્ષ દરમ્યાન, મિનેન્ડરની હૈયાતીમાં જ તેના સરદાર એન્ટીઆલસીદાસે શુંગપતિની શુભેચ્છા મેળવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. તેવી સ્થિતિ મિનેન્ડર જેવો પરાક્રમી બાદશાહ ચલાવી
(૫૩) હવે પછી આલેખવામાં આવનાર તેના જીવનવૃત્તાંતે હકીકત પુરવાર કરી આપી છે તે જુઓ,
લેવાનું સાંખી ન શકે તેમ બીજી બાજુ, ભૂમક જેવો મિનેન્ડરને ક્ષત્રપ, જીવતે જાગતે તે જ ભાનુમિત્રના રાજ્યની પશ્ચિમે અડોઅડ મધ્યદેશ ઉપર રાજ્ય હકુમત ભોગવી રહ્યો હત; એટલું જ નહીં પણ તે ભૂમકે જ, આ ભાનુમિત્રના મોટા ભાઈ શુંગપતિ એદ્રક ઉફે બળમિત્રને મારી નાંખીને કેટલીય મુલક પિતે મેળવી લીધે હતો. તે બાહુબળી ક્ષત્રપ ભૂમક પણું, જે એન્ટીઆલસીદાસ ઠેઠ પંજાબથી પોતાના પ્રતિનિધિને અવંતિપતિ શંગવંશી રાજાની પાસે મોકલાવતો હોય, તે પોતાની હકુમતના પ્રદેશને વધીને–ચીરીને જતાં જ અટકાવી દે; કેમકે જયાં સુધી પિતાને બાદશાહ મિનેન્ડર છવ બેઠે હોય, ત્યાંસુધી તેવાં હીણપતભર્યા પગલાંથી પિતાનું જ નાક વઢાયું છે એમ ભૂમક ગણી ઃ એટલે માનવું રહે છે કે, મિનેન્ડરનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૮ માં નીપજ્યા બાદ જ તક્ષિાને પ્રતિનિધિ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૮ માં અવંતિ ગયો હતો; અને આ સમયે, ન તેને ભૂસકે પણ અટકાવ્યો હોય (જે તેના પ્રદેશમાંથી તે જતો હોય તે), તેમ નહોતું કેઈ મથુરાના પ્રદેશમાંથી વધીને જતાં તેને અટકાવનાર; કેમકે ત્યાં શિરતાજ જે મિનેન્ડર હતો કે તે કયારને રણમાં રોળાઈ ચૂકયો હતે. તેમ તેની જગ્યાએ કાઈ બીજી વ્યક્તિ ગોઠવાઈ ચૂકી હોય એમ જણાવ્યું નથી. મિનેન્ડરના જે સરદારો ગામ-ગામાશ નામે હતા તે૫૪ તે તેની પૂર્વે જ લડતા લડતા મરી ગયા હતા એમ ક૯પી લેવું રહે છે, કેમકે જે તે હૈયાત હોય તો ખુદ મિનેન્ડરને પિતાને રણે ચડવાનું સરજાયું જ ન હોય. (૩) ભાનુમિત્ર શુંગવંશનું ગાદીએ બેસવું ઈ. સ. પૂ. ૧૫૮
(૫૪) આ હગામ અને હગામા વિરોનું વર્ણન આગળ ઉ૫ર તૃતીય પરિછેદમાં લખવામાં આવશે.
