________________
પરિછેદ ].
ની સમાપ્તિ
૧૧૫
કરી વિદ્વાન લેખક મહાશય દિવાનબહાદુર કેશવલાલ હર્ષદરાય છે જે નામાવળી બુદ્ધિપ્રકાશ નામના માસિકનાં પુ. ૭૬ માં ગોઠવી છે તે પ્રમાણે ઘધના ૩, વસુમિત્રના ૭, એકકન ૭ અને દેવભૂતિના ૧૦ મળી કુલ ૨૭ વર્ષ ગણાવ્યાં છે. પણ તેમાનાં ઓકનું નામ તે આપણે ઉપર લઈ ગયા છીએ, એટલે તેને સ્થાને તેટલા જ વર્ષના અધિકારી અને તેમણે જ સૂચવેલા પૂકિંદિકનું નામ આપણે મૂકીશું. આ પ્રમાણે ચાર રાજા અને ૨૭ વર્ષને સમગ્ર રાજ્યકાળ તેમનો સમજવો રહેશે.
ભિન્ન ભિન્ન પુરાણકારોનાં લખાણને અનુભવ આપણે જોતાં આવ્યા છીએ તેમ, ઇતિહાસની એકંદર ગણનાએ તે કસોટીમાંથી ઠીક ઠીક પાસ ઉતરી શક્યો છે. તેમાં અસત્યતાનું બહુ મિશ્રણ કરેલ દેખાયું નથી. માત્ર સમયગણનાની દૃષ્ટિ દરેકે જુદા જ પ્રકારે ગ્રહણ કરેલ હોવાથી, તેમનામાં મતમતાંતર નજરે પડે છે. છતાં એક હકીકતની નોંધ લેવી ઘટે છે કે, દરેક પુરાણ એમ જે વદયા કરે છે કે શુંગપતિના પ્રધાનપદે કાત્યાયનવંશી બ્રાહ્મણે હતા અને તેમાંને મુખ્ય–અથવા આદિ-પુરૂષ વાસુદેવ પિતાના સ્વામીને મારીને અવંતિની ગાદી ઉપર બેઠો હતો તે હકીકત કેટલે દરજજે યથાર્થ છે એટલું તે તપાસવું પડે તેમ છે જ. આપણે ઉપરનાં પાનાંઓમાં અન્ય ઇતિહાસિકોની સાક્ષી લઈ સાબિત કર્યું છે કે કાવયવંશી કોઇ પુરૂષ અવંતિની ગાદી ઉપર રાજા પદે રહીને સત્તાધિકાર
ચલાવ્યો નથી જ; કેમકે, નહીં તે તે અવંતિપતિની નામાવલીમાં મ. સં. ૧ થી ૪૭૦ સુધીના લાંબા સમયમાં કોઈ ને કોઈ સમયે કયાંક ખાંચો પડી જ જરૂર નજરે પડતા જ. પણ તે પાંચ સદી જેટલે કાળ તે અખંડ રાજવધારી પૃથક પૃથ વંશી રાજાઓથી જ દીપી રહેલ જ્યારે નીહાળીએ છીએ ત્યારે ખાત્રીપૂર્વક સ્વીકારવું જ રહે છે કે કાન્હાયન વંશને રાજત્વના પદ સાથે બીલકુલ નિસબત જેવું નથી જ. તેમ બીજી બાજુ
મૂળ વિના શાખા ક્યાંથી?' તે ન્યાયથી સર્વ પુરાણકારોના મતને પણ એકદમ તરછોડી કેમ શકાય ? ભલે તેમાં ઘણું અતિશયોક્તિ જ હશે, છતાં કાંઈક સત્યાંશ તો હોવું જોઈએ જ. આ સર્વ પક્ષના કથનનો સમન્વય કરતાં એક કલ્પના કરી શકાય છે કે, જેમ વેંકટર આર. જી. ભાંડારકર સાહેબ માને છે તેમ શંગવંશી અને કોન્યાયનવંશી બને સમકાલીનપણે જ મુખ્યભાગે વર્તી રહ્યા હશે; વળી કેમ્બ્રીજ હિસ્ટરી ઓફ ઈન્ડિયામાં પૃ. ૫૨૨ ઉપર લખેલ છે કે, “ Kanvas are expressly called ministers of the Sungas: these Sungas & Kanvas seem to be also contemporary=કોને અચુક રીતે શુંગેના અમાત્યો? કહેવા પડે છે. આ શું અને કો સમકાલીન પણે થયા દેખાય છે ''=આ પ્રમાણે ભિન્ન ભિન્ન લેખકોનું મંતમ એકત્રિત કરતાં, એવા સાર ઉપર આવવું પડે છે કે કાવાયનવંશી પ્રથમ પુરૂષે-વાસુદેવે, તેના છેલ્લા રાજા દેવભૂતિને માર્યો હતો એમ નહીં,
(૩૬) જુએ પુ. ૧, પૃ. ૨૦૨.
(૩૭) જ. એ. બી. પી. સે. પુ. ૨૦. અંક ૩૪. ૫. ૨૪૧૪–વાયુપુરાણુની એક પ્રતમાં લખેલ છે કે, દેવભૂમિની આજ્ઞામાં રહીને કન્યવંશી નબીરાઓ હકમત ચલાવતા હતા (એટલે દેવભૂમિ ાચા અધિકાર
વાળ સાબિત થાય છે)=one copy of the Vayupurana states that Kanwa ruled with the permission of Devabhumi.
વળી વધુ વિગત માટે ઉપરની ટીકા નં. ૨૦ નું વર્ણન જુએ.
