________________
સર્વને સાર
[ પ્રથમ
અનંતપુર, કારનુલ, આરકાટ વિગેરે ગણવા.
( ૩ ) શક લિથિયન્સ; તેમનું મૂળસ્થાન શિસ્તાન-શકસ્થાન. નં. ૨ ની પાર્થિઅને પ્રજાની દક્ષિણને મુલક; તેમાં વર્તમાનના કરમાન, શિસ્તાન, પશિ અને બલુચિસ્તાન, કલાટ એટેઈટ ઈ. ઈ. નો સમાવેશ થાય છે. તેમાં કોઈ મોટાં શહેરો આવેલાં તો નથી જ. જે ગણો તે કરમાન ગ્વાદરબંદર, લાશ, બમપુર, મિરિ, જલ્ક, તપ છે. છે. બાકી બધાં નાનાં અને પહાડી ગામડાંઓ જ છે. તે પ્રજાને જે ભાગ હિંદ તરફ ઉતરી પડ્યો અને ત્યાં વસ્યા તેમને ઈન્ડો-સિથિયન્સ = હિદીશક પ્રજા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
(૪) ક્ષહરાટાઝહાલની સિધુ નદી અને હિંદુકુશ પર્વત વચ્ચેનો ભાગ (એટલે ઉપરના બેકટ્રીઆની દક્ષિણ અને પારથીઆની પૂર્વ તથા શિરતાનની ઉત્તરનો ભાગ રામજો. તેમાં હાલના કાકીસ્તાન, ચિત્રાલ અને કાબુલ નદીની ખીણવાળા ભાગ આવી જાય છે. અસલમાં જેને ગુંબજીયા અથવા કંબજ કહેતા તેને આ એક ભાગ હતો. આ કંજ તથા ગાંધાર (જેને હાલ પંજાબ કહેવાય છે તે) ઉપર
એક હિંદી રાજાની જ આણ પ્રવર્તી રહી૫૪ હતી કંબોજ દેશના મુખ્ય શહેરોમાં, કાબુલ, પેશાવર, જલાલાબાદ, ગિજની વિગેરે ગણાવી શકાય,
(૫) કુશાનઃ-૫ પ્રજા વિશે આપણે હાલ કાંઈ જ કહેવું યોગ્ય ધાયું નથી, કેમકે તેનું વર્ણન ચોથા પુસ્તકમાં આવવાનું છેઃ બાકી તેઓ યુ-ચી નામે ઓળખાતી પ્રજાનું એક અંગ હોઈને તેટલો ઉલ્લેખ ઉપરમાં કરી દીધો છે. (જુઓ પૃ. ૧૪૨ તથા ટીકા નં. ૪૮).
આ સર્વે પ્રજાનાં ભૌગોલિક સ્થાનો તથા ઉત્પત્તિ જોતાં તદન ભિન્ન ભિન્ન છે જ; તથાપિ એક વખત એક રાજાની સત્તામાં અને બીજી વખત બીજાની સત્તામાં, એમ તેમને વારંવાર પલટો થવાથી, તે સ્થળોની સઘળી પ્રજાનાં રાહરસમ એક બીજાને અરસપરસ મળતાં થઈ ગયાં હતાં. તેમજ વેપાર વહેવારના સંસર્ગમાં આવવાથી તથા વસવાટના નિકટપણને છે.ધે તે સર્વેની રહેણીકરણીમાં અકલ્પનીય સાદેશના આવી ગઈ હતી; જે આપણે તે સર્વેનું પૃથ પણે વર્ણન કરતી વખતે પ્રસંગે ઉપસ્થિત થતા જશે તેમ જણાવીશું પણ ખરા.
(૫૨) ઉપરમાં ઈન્ડે પાર્થિઅન્સ સાથે સરખાવે.
(૫૩) પ્રખ્યાત વૈયાકરણો પાણિનિનું વતન આ પ્રદેડામાં હતું. તેમની ભાષા ખરેણી હતી (જુએ પુ. ૨. પૃ. ૯૭.) તે તથા તેના બીજ બે મિ-પં. ચાણક્ય અને પં. વરરૂચી-તક્ષિલાની વિદ્યાલયમાં આચાર્યો
તરીકે કામ કરતા હતા ત્યાંથી આ ત્રિપુટીને મગધપતિ નવમે નંદ પિતાના દેશમાં લાવ્યું હતું, ઇ. (તે માટે જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૩૫૬ )
(૫૪) આ માટે જુએ પુ. ૧, પૃ. ૭ થી ૩ ઉપર કંબેજનું વર્ણન..
