________________
૧૧૮
શુગવંશ
[ ચતુર્થ
હતે એમ આપણે નિસંકોચ અને બુલંદ અવાજે કહીએ તે જરાયે ખોટું નથી. આ પ્રમાણે સ્પષ્ટ ઉચ્ચારણ થતાં આ પારિગ્રાફ સંપૂર્ણ થયો ગણાય; છતાં કેટલીક બાબતો જે ધર્મના નામ માત્રની સાથે જો કે સંબંધ નથી ધરાવતી પણ તેની અસર-અથવા તેમાંથી નીપજતા પરિણામ રૂપે કહી શકાય તેવી ઐતિહાસિક ઘટનાઓ છે તેવી હકીકતેને તે આ સ્થાન વજીને અન્ય સ્થળે જણાવવી અયુક્ત ગણાય, માટે તેનો ઉલ્લેખ અત્રે જ કરીશું.
જે ઐતિહાસિક ઘટનાને અત્રે ઉલ્લેખ કરવાનું ઉપર સૂચન કર્યું છે તે પરદેશી પ્રજાનાં આક્રમણને લગતી છે. અત્યાર પહેલાં તેઓએ હિંદ ઉપર કાંઈ હુમલા નહેતા જ ક્યાં અને શુંગવંશના રાજય અમલે જ પ્રથમ કર્યા હતા એવું તો. નથી જ; છતાં અહીં વાચકવર્ગનું જે ખાસ ધ્યાન ખેંચવા જરૂર પડી છે તેનાં કેટલાંક વિશિષ્ટ કારણો છે. એક કારણ તો એ કે હવેથી તેઓ હિંદને પિતાના માટે કાયમ વસવાટ તરીકેનું સ્થાન કરવા મથતા હતા; તેનાં ચિહ્ન પ્રગટ થયે જતાં હતાં. કોઈ પણ મનુષ્ય વ્યક્તિ માટે સ્વાભાવિક જ છે કે, તેની જગ્યા ઉપર કે જે હુમા કે આક્રમણ લાવે, તે તે પોતાની સર્વ શક્તિનો ઉપયોગ કરી તેનો સામનો કરે ને કરે જ; તેમાં અહીં તે એક સાધારણ મનુષ્ય કરતાં રાજ કરતા આ વંશ ને વંશ રહ્યો; અને સામા પક્ષે પણ સમૂહગત એક મોટી પ્રજાનું જૂથ રહ્યું; એટલે સામનાના પ્રકાર અને રંગમાં જુદો જ દેખાવ નજરે પડે. સામાન્યતઃ
એવો નિયમ હોય છે કે, લડતા બે પક્ષમાંથી એક જરાક નમતું આપે કે બીજો તેને પિતાનું એય સચવાઈ ગયું સમજી, વાતને સકેલી લેવાનું પગલું ભરવા માંડે, તથા અરસપરસમાં સમજુતી થવાના પજરણ મંડાય અને પરિણામે તે પ્રકરણનો અંત આવી જાય; પણ અહીં તે લડતા બન્ને પક્ષો વચ્ચે જુદી જ પરિસ્થિતિ માલૂમ પડે છે. તેમ બીજા કારણમાં જ્યારે અશ્વમેધ યજ્ઞ કરવાની ઈચ્છા અને તેના ઘોડાની અટકાયતમાંથી યુદ્ધનું ફાટી નીકળવું,૪૧ તેમજ યેન સરદારના એક પ્રતિનિધિએ સામા પક્ષના રાજનગરે આવી ત્યાં તેમના ધર્મ તરફ ભક્તિભાવ દાખવતા સ્તંભનું ઊભુંજર કરાવવું, અન્ય ધર્મી ભકતના એકેક શિર સાટે મોટું ઈનામ જાહેર કરવા જેવી મનોદશાનું જાહેર થવું૪૩ વિગેરે વિગેરે ધર્મની માનીનતા સંબંધીના પ્રશ્નોને વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે તેના ઊંડાણમાંથી આ સઘળી પરિસ્થિતિને ઊકેલ મળી આવતા હોય એમ જણાય છે. વસ્તુતઃ સાર એ નીકળે છે કે શુંગવંશી રાજાઓની લડાઈઓમાં, રાજકારણના કરતાં પ્રથમ ધર્મપ્રેમ અને પછી આગળ વધતાં ધર્મઘેલછા તથા ધાર્મિક અસહિષ્ણુતા કાંઈક વધારે અંશે જવાબદાર જણાઈ આવે છે. અને આપણા આ અનુમાનની પ્રતીતિરૂપ એ હકીકતથી સમર્થન મળે છે કે વૈદિક ધર્મને અંધકર્તાઓએ-જેવા કે પુરાણકારે એ તથા રાજતરંગિણિકાર પં. તારાનાથે-આ યોન પ્રજા અનાર્ય નહીં૪૪હોવા છતાં પણ પ્રસંગોપાત તેમનું વર્ણન કરતાં તેમના માટે કવચિત કવચિત
(૪૧) જુએ અગ્નિમિત્રનું જીવનવૃત્તાંત. બને અશ્વમેધ યજ્ઞ આદરતી વખતની રાજકીય પરિસ્થિતિ.
(૪૨) જુએ રાજ ભાગવતનું વૃત્તાંત (૪૩) રાજ કલિકનું વૃત્તાંત જુએ.
(૪૪) આયં અનાર્ય વિશેની સમજુતિ, તથા પરદેશી આક્રમણકારોનાં નામ, ઉત્પત્તિ, વસાહટ, વિકાસ અને વૃત્તાંત વિગેરે હવે પછીના ખંડમાં આપણે આપીશું.
