________________
૧૩૦
ડાવાનુ જણાવા છે તે તદ્દન અસંભવિત લાગે છે. શંકાનું સમાધાન—તમે ઉપર જે કહ્યુ' તેમાં તો અમે પણ તમને સહમત છીએ, પણ એક વસ્તુ તમે ભૂલી જાઓ છે. તમે જે પ્રદક્ષિણાની વાત કહેા છે તે તે। આ પૃથ્વીના તળ ઉપર રહીને જએટલે કે પૃથ્વીની સપાટી ઉપર રહીને જ within this world on the surface of this world—કર્યા કરવાની જણાવી; પણ તેની બહારની-outside it“વાત તમે કેમ છેાડી દીધી ? જેમકે પૃથ્વીની સપાટી છેડી દઈને without this world, outside this world this world alone does not form the whole Universe. There are many other things outside it in the Universe=સકળ વિશ્વ એટલે આ પૃથ્વી જ માત્ર એમ નથી; તેમાં તે। આ પૃથ્વીની બહારની ધણીએ વસ્તુના સમાવેશ થઈ જાય છેદૂર દૂર બ્યામપ્રદેશમાં અનેક ગ્રહે અને તારા તમે લેખા છેા તથા તે સર્વેને નાના મેટા ભૂમિખ`ડા ગણાવા છે; જેમાંના એકને મંગળના ગ્રહ તરીકે ઓળખાવી ત્યાં રહેતાં મનુષ્યાને દૂરબીનવડે જોઇ શકવાનુ તથા ભવિષ્યમાં કદાચ તેમની સાથે વાતચીત કરી શકવાનું પણ અને તા અને. એવી ઉમેદ્ય તમે જે ધરાવી રહ્યા છે. તેનું કેમ ? મતલબ કે, આપણી આ પૃથ્વીની બહાર તમે જેમ અન્ય ભૂમિખા તરીકે અનેક ગ્રહ વિગેરે માના છે, તેમ જ ખૂદ્રીપની બહાર અન્ય પૃથ્વી હાવાનું અમે જે વિધાન આ પુરતકમાં દેરી બતાવ્યુ' છે તે કાષ્ટ રીતે અસ ભવિત નથી. ]
જ‘મૂઠ્ઠીપની
[ પ્રથમ
ઉપર જણાવી ગયા પ્રમાણે જંબૂદ્રીપના વિસ્તાર એક લાખ યાજન દર્શાવ્યા છે, પણ એક ચેાજનના ચાર ગાઉ અને એક ગાઉના દોઢ કે બે માઈલ ગણતાં, તેના વરતાર છ થી આઠ લાખ માઇલ જેટલા જ આવે; અને તેનુ ચારસ માપ કાઢો તો છત્રીશથી ચેાસઠ લાખ ચારસ માઇલ થાય; જ્યારે વર્તમાન હિંદુસ્તાન એકલાનુ` જ ક્ષેત્રફળ ( ૧૫૦૦ માઈલ પૂર્વ પશ્ચિમ અને ૧૮૦૦ માઇલ ઉત્તર દક્ષિણ ગણતાં) સત્તાવીશ લાખ ચોરસ માઇલ નોંધાયું છે. અને એટલુ તા નિશ્ચિત છે કે જેમૂદ્રીપમાં હિંદુસ્તાનના મુલક ઉપરાંત બીજી અનેક જમીન તથા શાક દ્વીપ જેવડા મોટા ટાપુ પણ સમાઈ જતા હતા. એટલે કે, જમૂદ્રીપને તેા હિંદુરતાન કરતાં અનેક ગણા મોટા હોવાનું જ ધારવામાં આવ્યુ છે.૧૩ એટલે એમ થયું કે જે એક લાખ ચેારસ ચેાજનનું પ્રમાણ બતાવ્યું છે તે તેનુ ક્ષેત્રફળ નથી. પણ અન્ય કોઈ પ્રમાણ દર્શાવતું વચન હોવુ જોઇએ. આ બાબત ઉપર વિચાર કરતાં એક હકીકત મને યાદ આવે છે કે, અન્ય સ્થળે સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલા શત્રુંજય પર્વતના ૪ વિસ્તારનુ વર્ણન કરતાં એમ સાબિત કરાયુ છે કે, પ્રાચીન ગ્રંથામાં ‘ પ્રમાણુ ' શબ્દ જેને અત્યારે આપણે ડાયામીટર=ભ્યાસ કહીએ છીએ તે ભાવામાં વપરાતા હતા. એટલે તે હિસાબે છ લાખના વ્યાસવાળા પદાથ ને પરીધ -૧૪૨૨=૧૮ આવે અને તેનુ ચારસ માપ કરતાં ૧૮૬×૧૮ğ=૩૨૫ લાખ ચો. માઇલ અંદાજે ક્ષેત્રફળ આવશે. આ ઉપરથી હવે વિચારવું રહે છે કે, આવડા મેાટા પૃથ્વીના
(૧૩) જીએ ઉપરની દલીલ ૧૨ માં દર્શાવેલા હિંદ વિરોના મુદ્દા.
( ૧૪ ) જીએ ભાવનગરથી પ્રસિદ્ધ થતા જૈન
ધર્મ પ્રકાશ ” નામના માસિકનો સ, ૧૯૮૯ પુ. ૪૯, અંક ૫; શ્રાવણ માસમાં “ કોટિ ” શબ્દના અથવાળા મારા લેખ.
