________________
૧૨૮
જબૂદીપની
[ પ્રથમ
છતાં તેમની કેટલીક દલીલો વદવ્યાઘાતના ન્યાયે એક બીજાની વિરૂદ્ધ જતી હોય એમ દેખાયાં કરે છે. તે બધા ગુંચવાડામાં અટવાઈ પડ્યા સિવાય, ખરી સ્થિતિ સમજવાને માટે આપણે તે સર્વેની બનતી માહિતી-ઈતિહાસ અને ભૂગોળરૂપે-તપાસી જેવી જરૂરની થઈ પડશે.
અત્યાર સુધીના પ્રાચીન કાળનો ઇતિહાસ સમજવા તથા તેમાં આવતી મુશ્કેલીનો ઉકેલ
કરવા માટે જેમ પુરાણ આદિ તેમની વૈદિક સંદાયના ગ્રંથની ઉત્પત્તિને તથા જૈન સાહિત્ય ગ્રંથોની ઈતિહાસ સહાય લેવી પડી છે, તેમ
આ પ્રસંગ માટે પણ તેવાં જ ગ્રંથોમાંથી મળી આવતી હકીકતનો ઉપયોગ કરવો પડશે.
આપણે જે દેશનો ઇતિહાસ આળેખી રહ્યા છીએ અને જે હિંદમાં આપણે અત્રે વસવાટ કરી રહ્યા છીએ તેને પ્રાચીન સાહિત્ય ગ્રંથમાં ભરતખંડ૧૧ અને જંબુદ્દીપના એક અંશ તરીકે ઓળખાવાય છે. અને તેની મૂળ પ્રજા જેને આર્ય અને અનાય એવા બે ટૂંક ઉપનામથી ઓળખતા હતા. તેમાંથી ઉપર જણાવેલી પાંચે પ્રજાની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થવા પામી તે સર્વને ઈતિહાસ સમજો સહેલ થઈ પડે એટલા માટે પ્રથમ તે જંબુદ્વીપની રચના વિશે-ભૂગોળ સંબંધી-આપણે કાંઈક ખ્યાલ લઈ લેવો જરૂરી ગણાશે.
સારી પૃથ્વીની રચના વિશે અત્યારની આપણી માન્યતા જે છે તેનાથી ઘણા જ જુદા
આ પ્રકારની રચના પ્રાચીન સમયે જબૂદ્વીપની ધારવામાં આવતી હતી. જેના સમજુતિ સંપ્રદાયના ગ્રંથમાં એમ
જણાવાયું છે કે સર્વ જમીન અને પાણી અઢી દ્વીપ અને અહી સમુદ્રમાં વહેચાયેલાં હતાં. તેને આકાર ગોળ હતું. તેમાં સૌથી પ્રથમ અને નાનામાં નાનો જે દ્વીપ તે મધ્યમાં હતું. તેને ફરતે ગોળાકારે સમુદ્ર હતું. જે પાતામાં વી ટાઈ રહેલ હીપના કરતાં બમણે મેટો હતું. પછી તેને ફરતે બીજો દ્વીપ જે હતો તે તેની અંદર રહેલ સમુદ્ર કરતાં બમણે મોટા હતું. આ પ્રમાણે પહેલી જમીન અને ફરતું પાણી, એમ ઉત્તરોત્તર ગોઠવણ થયેલી હતી અને તેનું ક્ષેત્રફળ બમણું થતું જતું હતું. આપણે અહીં તેમાં એકની સાથે નિસબત નથી, માટે તે સર્વને વર્જી દઇને, માત્ર જે ધ્યવર્તી દ્વીપ છે અને ક્ષેત્રફળમાં જે સાથી નાનામાં નાનો ગણાય છે તે એકલાને પૂરતી જ ઓળખ આપીશ.
તેને જંબૂદીપ કહેવામાં આવતું હતું. તે ગોળાકારે હતો અને તેને ફરતું પાણી હોવાથી દ્વીપ નામ પણ સાર્થક હતું, તેનો વિસ્તાર એક લાખ
જન ગણવામાં આવતો અને તેના મધ્યબિંદુ સમાન એક પર્વત હતો. તેનું નામ મેરૂ પર્વત કહેવામાં આવતું. આ પર્વતની ઉત્તરે આવેલ પ્રદેશને ઉત્તર જંબુદ્વીપ અથવા જંબુદ્વીપને
(૧૧) જો કે હાલ તે એકલા હિંદુસ્તાનને જ ભરતખંડ તરીકે ઓળખાવાય છે, પણ પ્રાચીન સાહિ. ત્યમાં, જે પ્રદેશ ઉપર રાજા ભરતનું રાજ્ય તપતું રહ્યું હતુ તે સર્વને ભરતખંડમાં સમાવેશ કરાતે હતા અને રાજા ભરતનું રાજ્ય હિંદની બહાર પણ અનેક દેશોમાં હતું. એટલે તે હિસાબે ભરતખંડને પ્રદેશ
હાલના હિદ કરતાં કયાંય માટે કહી રાકીય.
કેટલેક ઠેકાણે “મગધ દેશનું સ્થાન સમજવતાં જંબદ્વીપના દક્ષિણ ભરતખંડમાં” આવા શબ્દ વપરાતા પણ નજરે પડે છે. તે ઉપરથી સમજાય છે કે, ભરતખંડની સંખ્યા એકથી વધારે હેવી જોઈએ જ. સરખા નીચેની ટી. નં. ૧૨,
