________________
૧૦૨ પાટલિપુત્ર
[ zતીય ગયાં હોય એવાં જણાય છે. એટલે આ માટે) રાજમહેલ બંધાવી, વર્ષના છેડા ભાગ સર્વ પ્રાપ્ત થતી હકીક્ત ઉપરથી હાલ તો માટે પણ નિવાસસ્થાન કરવાનું ઠરાવ્યું ત્યારથી એટલું જ કહી શકીશું કે પાટલિપુત્ર નગરને જ કહી શકાય. છતાં બિંદુસારે અને અશોકવર્ધાને ભંગ ઈ. સ. પૂ. ૧૭૯ માં થયાબાદ કેટલેક તે તેને મુખ્ય નગર તરીકે રાખી, પિતાના કાળે તે અગ્નિને ભોગ બની વિનાશને પામ્યું હતું. પ્રતિનિધિને અથવા યુવરાજને જ ત્યાં રહેવાનું
ત્રણ સદી જેટલા લાંબા આયુષ્ય દરમ્યાન ધોરણ રાખેલ હોવાથી તેની ક્ષય થતી કળા તેણે રાજકીય પ્રભાવિકતા છે કે એકધારી જાળવી ટકી રહેવા પામી હતી. તે બાદ પણ અશકવર્ધનને રાખી હતી પણ વચગાળે કુદરતની અવકૃપાનો ભોગ રાજકીય સંન્યાસ થતાં અને તેણે પિતાના બની ગયાનું પણ આપણે કવચિત નેંધી શકીએ ગાદીવારસ તરીકે એક વખત પસંદ કરાયેલ તેમ છે. તેવો એક પ્રસંગ રાજા નંદિવર્ધન ઉર્ફે કુમાર દશરથને ત્યાંની સૂબાગિરી સંપાતાં, મૌર્ય નંદ પહેલાના સમયે અતિવૃષ્ટિને લીધે થયો વંશની મૂળ શાખાની ગાદી તરીકે જયારથી હેવાનું આપણે જણાવવું પડયું છે. (જુઓ સમ્રાટ પ્રિયદશિને અવંતિને જાહેર કરી ત્યારથી પુ. ૧, પૃ. ૩૩૦ ) અને કદાચ આપણે એમ તે તેની અવદશા બેઠી હતી એમ જરૂર કહેવું અનુમાન કરવાને પણ લલચાઈએ છીએ કે, પાટલિ- જ રહે છે. પછી તે માત્ર તે એક પ્રાંતીય પુત્ર જ્યારે પ્રથમ વસાવવામાં આવ્યું ત્યારે ગંગા રાજધાની તરીકે જ ટકી રહ્યું હતું, અને તેમાં નદીના અને સેન નદીના સંગમ વચ્ચે જ તેનું પણ સમ્રાટ અગ્નિમિત્રે તો તેને અંતિમ ફટકે જ સ્થાન નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું. છતાં હાલ લગાવ્યો હતો. ત્યારપછી તો માત્ર ભગ્નાવશેષ મળી આવતાં તેનાં અવશેષો ઉપરથી જે એમ સ્થિતિમાં જ ડચકાં ખાતું ખાતું નામશેષ આયુષ્ય સાબિત થઈ રહ્યું છે કે સંગમના વચ્ચેથી ખસી ભગવતું તે પૃથ્વીની સપાટી ઉપર દેખા દઈ જઈને તેનું સ્થાનાંતર થતાં, વિનાશસમયે રહ્યું હતું એમ કહી શકાય. કેવળ સોન નદીના પશ્ચિમ કાંઠે તે આવી રહ્યું તે શહેરની બાંધણું તેમજ તેની લંબાઈ હતું; તો તેવી પરિસ્થિતિ ઉપરના જળપ્રલય પહોળાઈ કેટલી અને કેવા પ્રકારની હતી, સમયે કાં બનવા પામી ન હોય ?
તેના કેટને કેટલાં દરવાજા, ગઢ અને બુરજ તેની સમૃદ્ધિને પણ એક રીતે તે તેના વિગેરે હતાં, તેમજ કોટને ફરતી ખાઈ કેટલી આયુષ્ય સાથે સંબંધ ધરાવતી ગણી શકાય જ. ચડી ને ઊંડી હતી તથા હંમેશાં તે પાણીથી કેવી એટલે તે દૃષ્ટિથી કહેવાનું કે, જ્યારથી તેનું ભરપૂર રહ્યાં કરતી હતી, તે સર્વ હકીકત નિર્માણ થયું ત્યારથી જ તેનું સ્થાન બહુ જ પ્રસંગોપાત જણાવાઈ ગઈ છે. એટલે અહીં ગૌરવવંતુ લેખાતું આવ્યું છે. આ સ્થિતિ એમની ફરીને જણાવી નથી. એમ ચાલી આવી હતી બલકે તેમાં વધારો થતાં વસુમિત્ર (સુષ-સુમિત્ર) થતાં તેની ઉત્કૃષ્ટતા મૌર્ય સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના સમયે સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર મરણ પામ્યા બાદ કીર્તિના શિખરે પહોંચી હતી; પણ જે કાંઈ તેની ગાદી ઉપર કોણ આવ્યું તે ચકકસ થતું ક્ષતિને આરંભ થવા માંડ્યો હોય તે, જ્યારથી નથી એમ આપણે અનેક વખત ઉપર જોઈ ગયા ચંદ્રગુપ્ત અવંતિમાં પોતાના માટે (કે યુવરાજને છીએ, પણ કેટલાક પુરાણકારોના મંતવ્ય પ્રમાણે
