________________
૧૧૦
ભાનુમિત્રની
[ થતુર્થ
ઇતિહાસના વર્ણન ઉપરથી કે મળતો પણ દેખાય છે.
બેકટીઅન રાજા ડિમેટ્ટીએસના મરણ બાદ તેને જે સરદાર હિંદમાંના તેના પ્રાંતે ઉપર ગાદીએ આવ્યો હતો તેનું નામ મિનેન્ડર હતું. ડિમેટ્રીઅસના પિતા યુથીડીમસે અયોધ્યા સુધીનો જે કેટલેક મુલક પ્રથમ મેળવેલ હતે ૧૩ પણ પાછળથી તેના જ રાજ્ય દરમ્યાન વસુમિત્રે બેકટ્ટી- અનેના હાથમાંથી ખુંચવી લીધું હતું, ૧૪ તે સર્વ પ્રદેશ મિનેન્ડરે પાછો મેળવી લીધો હત;
અને પિતાના તે અધિકારવાળા મુલક ઉપર, પિતાના અસલ વતન -બેકટ્રીઆની ચાલી આવતી પદ્ધતિ અનુસાર, સરદારો મારફત રાજ્ય ચલાવવાનું ધોરણ તેણે દાખલ કરી દીધું હતું. આવા સરદારને સત્ર-ક્ષત્રપ કહેવામાં આવતા હતા. તેમને એક ભૂમક, બીજે રાજુલ-રાજુલુલરજંબુલ અને ત્રીજે એન્ટીસીએલડાસ હતે ભૂમકને ભાગે રાજપુતાના, સૌરાષ્ટ્ર અને સિંધ
(૧૩) આગળ ઉપર ડિમેટ્રીઅસનું વર્ણન જુએ. (૧૪) જુએ ઉપર પૃ. ૯૨.
(૧૫) ડિમેટ્રીઅસ અને મિનેન્ડર પિતે બેકટ્રી. અન હતા એટલે તેઓની સાથે તેના જત ભાઈઓ હિંદમાં આવીને વસ્યા હતા, જેથી તેમની પ્રજમાં બેકટ્રીઅન તતવ દાખલ થવા પામ્યું હતું.
(૧૬) સ્થાનિક શબ્દ એટલા માટે લખવા જરૂર પડી છે કે, ઈ. સ. પૂ. છઠ્ઠી સદીના અંતમાં (ઈ. સ. પૂ. પર૦ આસપાસ) જ્યારે ભિન્નમાલ નગરવાળે ભાગ (સ્થાન જોધપુર રાજ્યને દક્ષિણ તથા વિહી રાજ્યના વિસ્તાર માટે ભાગ ગણાય ) વ ત્યારે શક લોનું એક ટોળું સિંધમાં થઈને ત્યાં ઉતરી આવેલ. તે લેકે અત્રે વસીને ઠરીઠામ બેસી ગયા હતા. તેમને વસ્યાને આ સમયે ત્રણ સદી ઉપરનો સમય થઈ ગયે હતા તેથી તેમને “ સ્થાનિક શક” તરીકે મેં ઓળખાવ્યા છે. વળી જુએ ગભીલ વંશની હકીકત.
(૧૭) ગભીલ અવંતિપતિની ગર્દભી વિદ્યાને
તરફને ભાગ, રાજુલ હસ્તક પાંચાળ તથા મથુરા-સુરસેનવાળો ભાગ અને એન્ટીસીએલડાસને પંજાબ-તક્ષિલા આદિને પ્રદેશ સોંપાયો હતા. આ ત્રણે યેન સરદારોની હકુમતવાળા પ્રદેશની હદો થોડે ઘણે અંશે પણ શુંગવંશી રાજયસત્તાના પ્રદેશની લગોલગ અડતી હોવાથી પ્રસંગોપાત તેમની સાથે બળમિત્ર અને ભાનુમિત્રને યુદ્ધમાં ઉતરવું પડતું હતું.
ક્ષત્રપ ભૂમકના લશ્કરમાં સ્વદેશમાંથી આવેલ બેકટ્રીઅન૧૫ તેમજ સ્થાનિક શક૬ લોકે પણ હતા. તેમાં શક લોકો તીરંદાજીમાં બહુ પારંગત અને નિષ્ણાત ગણુતા હતા. આ યુદ્ધમાં કોઈ શક તિરંદાજ તરફથી ફેંકાયેલા બાણથી રાજા દ્રિકનું બળમિત્રનું ભરણુ નીપજયું હતું. ૧૯ તેનો સમય આપણે મ, સં.૩૬૯=ઈ. સ. પૂ. ૧૫૮ ગણવો રહે છે. રાજા એદ્રકનું ભરણુ નીપજવાથી હવે ભાગ-ભાનુમિત્ર અવંતિપતિ- રાજા થયો. ૧૯ તેણે ગાદીએ બેસતાં પિતાના બ્રાહ્મણધર્મી એવા નિષ્ફળ કરી મૂકવામાં પણ શક પ્રજાની તિરંદાજીએ જ ભાગ ભજવ્યું હતું, (જુઓ ગભીલ વંશનું વૃત્તાંત, આ પુસ્તકના અંતે) તેમ અહીં પણ શક પ્રજાને જ તિરંદાજી કરતાં વર્ણવી છે. અલબત્ત, આ શક પ્રજ ઈ. સ. પૂ. ૧૫૦ ને સમયની છે. જ્યારે ગભીલ રાજાને સમય ઈ. સ. . ૫૭ ને છે. બનેની વચ્ચે ભલે એક સદીનું અંતર છે ખરું, પણ અત્ર કહેવાની મતલબ એ છે કે, બધી શક પ્રજા નામે જ, નિશાન તાજ્જામાં બહુ કુશળ હતી.
(૧૮) બુ. પ. પુ. ૭૬, પૃ. ૮૯. તેમાં વાયુપુરાણના આધારે એમ લખેલ છે કે “પછી રાજા વસુમિત્ર પુકે ઓદ્રક રાજ્ય પામશે. તેને ભયંકર શકોનાં ધાડાં સાથે વિગ્રહ થાશે. પછી મહા બળવાન શકો સાથેના દારૂણ સંગ્રામમાં તે રાજ મર્મસ્થાનમાં બાણ વાગવાથી પ્રાણ પડશે.”
(૧૯) જ. બી. એ. પી. એ. પુ. ૨૦, અંક ૩-૪, પૃ. ૨૯૬ Bhagvata is expressly styled
