________________
અગ્નિમિત્રનું
[ તૃતીય
ઇ. સ. પૂ. ૨૧૧ થી ૨૦૪ સુધી ૭ વર્ષ ચાલ્યું હતું.
અત્યાર સુધીમાં મૌર્ય સામ્રાજ્યનો વિસ્તાર અતિ સંકુચિત થઈ ગયો હતે કેમકે (૧) અવનિની રાજનીતિને લીધે પ્રજામાં જે અસતિષ ઘણે વધી પડ્યો હતો તેને લીધે હોય કે પછી પોતાનામાં રાજ્યભની વૃત્તિનું જોર જમવા માંડયું હતું તેને લીધે હેય; પણ બેમાંથી એક કારણને લીધે ખચિત જ તેમ બન્યું રહેવું જોઈએ. કે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનને એક પુત્ર જાલૌક જે કાશ્મિરપતિ બની બેઠે હતો અને જેણે ૨૭ આક્રમણ કરી અવંતિપ તિની આણુમાંથી–મૌર્ય સામ્રાજ્યના અધિકારમાંથી-હિંદનો આ નિત્ય પ્રદેશ, ૨૮ તથા ઉત્તરનો મેટ ભાગ જેને હાલમાં સંયુક્ત પ્રાંતે અને ઔધ કહે છે તે, કબજે કરી લીધો હતો (૨) મૌર્યવંશેં શાલિશકની બંગાળવાળી રાજશાખાએ બિહારવાળે પ્રાંત તથા પૂર્વબંગાળનો મોટો ભાગ પડાવી લીધો હતો. (૩) અવંતિની લગોલગને પૂર્વ ભાગ, જેને તે સમયે વિદર્ભ કહેતા હતા અને હાલ મધ્ય પ્રાંત તથા મધ્ય હિંદી એજંસીનાં સંસ્થાને કહે છે તે સઘળો પ્રદેશ, કદાચ ઉપર નં. ૨ માં વર્ણવેલ બંગાળી રાજસત્તા તળે કે પછી દક્ષિણના અંપ્રપતિની સત્તામાં જઈ પડ્યું હતું (૪) જયારે આયે દક્ષિણ હિંદ તે, લગભગ થોડાક સ્વતંત્ર અપવાદ સિવાય, શતવહનવંશી અંધ્રપતિને તાબે કયારનેયે હતો.
(૫) તેમજ સૌરાષ્ટ્ર અને રાજપુતાના ૨૯ (કદાચ સિંધ સહિત પણ હોય) જે અવંતિની પશ્ચિમે આવેલ છે તેમાં કોની સત્તા હતી તે ચોકસ નથી; પણ સમજાય છે કે ત્યાં પણ સિધ તરફથી ઉતરી આવેલ શક પ્રજાએ પિતાનું સ્થાન વસાવ્યું હતું અને ધીમે ધીમે પગભર થવા માંડયું હતું. આવી રીતે મૌર્ય સામ્રાજ્યની હદ અતિ મોટા પ્રમાણમાં સંકુચિત થઈ ગઈ હતી. અધૂરામાં પૂરું ઉપર નં. ૧ માં વર્ણવેલા કાશ્મિરપતિ રાજા જાલૌકનું મરણ તે અરસામાં (એટલે આશરે મ. સં. ૩૨૨ ઈ. સ. પૂ. ૨ઃ૫) નીપજ્યું એટલે તેની ગાદીએ તેનો પુત્ર દામોદર આવ્યો. તે એક તો નવો જ ગાદીએ બેઠો હતો અને પોતાના બાપ જેવો પરાક્રમી ન હોત; એટલે બેકટ્રીઅને જેઓ અત્યાર સુધી આવીને પંજાબમાં જ અટકી પડ્યા હતા તેમણે એકદમ ધસારો કર્યો અને પુક્ત પ્રાંતમાંને મથુરા સુધીને જે પ્રદેશ જાલૌકને તાબે ગયે હતે તે આ દામોદર પાસેથી જીતી લઈ, અવંતિ ઉપર ચડાઈ લઈ આવવાની તૈયારી કરતા દેખાયા.
આ પ્રમાણેની જ્યાં સઘળી પરિસ્થિતિ બની રહી હોય ત્યાં જે વ્યક્તિ મેટા સામ્રા
જ્યના મનોરથ સેવી રહ્યો હોય તેને મનમાં બહુ લાગી આવે તેમાં કાંઈ વિસ્મય પામવા જેવું નથી જ. તેમાં પણ સિન્યાધિપતિ જેવા સ્વતંત્ર સ્વભાવના અને લશ્કરી તેખમના અને
(૨૭) પુ. ૨ ના અંતે જેલાં ચાર પરિશિખો માંનું છેલ્લે ૬ નામનું, રાજા નલકને લગતું પરિશિષ્ટ જુઓ.
(૨૮) અ. હિ. . સ. પૃ. ૧૯:-પંજાબમાં Jવંશી છેલ્લા રાજાઓની કે શુગેનીબેમાંથી કોઈની -ત્તા હતી કે કેમ તે કહેવું જરા અસંભવિત દેખાય
છે. E. H. I. 3rd Edi. P. 199. It is Unlikely that either the later Mauryas or the Sungas exercised any jurisdiction in the Punjab.
(રહ.) જુઓ આગળ ઉપર એદ્રકના રાજ્યની હકીકત,
