________________
પરિશ્ચંદ્ર ]
શુ ગતિ અને યવનપતિના સૈન્ય વચ્ચે પાટ્ટુ યુદ્ધ જામ્યુ અને માલૂમ પડે છે કે આ યુદ્ધમાં ( મ. સ. ૩૪૫=ઈ. સ. પૂ. ૧૮૨ ) યુવરાજ વસુમિત્રનું મરણુ નીપજ્યું, આ ખેદજનક સમાચાર ૪૩ કે સાંભળી રાજા અગ્નિમિત્રને ઘણા જ આધાત થયેા. એટલે તે યવન રાજાનું ગુમાન તેડવા તથા અશ્વમેધ યજ્ઞના નિયમનું પાલન કરવા તેણે પોતે જ તે તરફ પ્રયાણ કર્યું. આ યુદ્ધ સિંધુ નદી ( સતલજ )ના કિનાર થયું. તેમાં ચયનોને સખ્ત હાર ખાવી પડી અને રાજા કિંમટ્રીઅસનું ભરણુ નીપજ્યું (મ. સ. ૩૪૬=ઈ. સ. પૂ. ૧૮૧ ) હોય તે પણ બનવાયોગ્ય છે,
આ જીત તેને સૌથી મહાન લાગી હતી.
રાજપદ
(૪૩) કે, રો. . પૃ. ૫૫ માં જણાવાયું' છે કે વસુમિત્રનું મરણ ( કવિ ખાણના કહેવા મુજખ ) કાઈ મિત્રદેવ નામની વ્યક્તિના હાથે નાટકના ખેલ કરતાં થયુ છે (According to Bana, he-Vasumitra Iwas killed while engaged in amateur theatricals by one Mitradeva ); પણ આ કથન મને બરાબર નથી લાગતું, કારણ કે ઉપરના નાશપ્રયાગ તે માલવિકાગ્નિમિત્રના લગ્નપ્રેમનો છે. જે તેમાંજ સુમિત્ર માયો હોય, તો તે બાદ જ્યારે પુષ્યમિત્રના પ્રથમ અશ્વમેધ થયા તેમાં વસુમિત્રની હાજરો શી રીતે સબહી રા? અને એમ તે સ્પષ્ટ થાય છે કે, તે અમેધના સમયે પત ંજલી, પુષ્યમિત્ર ને વસુમિત્ર એમ ત્રણે જણા હાજર હતા. એટલે બાણુ કવિનું' પર પ્રમાણેનું કથન મને વાસ્તવિક લાગતું નથી,
(૪૪) પ્રાચીન ગ્રંથામાં સિંધુ નદીને કાંઠે યુદ્ધ થયાનું જ માત્ર લખ્યુ′ છે. સિંધુ નદીનું વિશેષ સ્પષ્ટકરણ કરાયું” નથી, પબુ ઇતિહાસવેત્તાઓએ, શુગયશીએની સત્તા માત્ર વિદિશાના પ્રદેશની આસપાસ જ કૂવાપરી હશે તથા ચયના તરફના આ હક્કો મધુશ તરફની દિશાએથી જ થયો હશે; જેવી બે સ્થિતિની કલ્પના કરી લઇ, સિંધુ નદીને બદલે અવતિ પ્રદેશમાં આવેલી 'ખલ નદીની શાખા જે કાલીસિધુ તરીકે
૯૫
કારણ કે યવન સરદ્દારા આજે કેટલાંય વર્ષોથી ઉત્તર હિંદમાં અડ્ડો જમાવીને બેઠા હતા. તેમના લશ્કરને ભલે યુવરાજ વમિત્રે થોડાં વર્ષ ઉપર હરાવીને કચ્ચરધાણુ વાળ્યેા હતા પણ આ વખતે તો તેમના શહેનશાહ ખૂદ પાતે જ લડવા ઉતર્યાં હતા અને તેને હરાવવામાં પાતે ફ્રાગૈા હતા, એટલે આ છતથી તે ધણા હ પણ પામ્યો હતો. તેમ વસુમિત્રના પાત કરનારને પ ( અને અશ્વમેધના ઘેાડાને અટકાયતમાં રાખનારને ) ઠીક શિક્ષા કરી તેવા આત્મસત્તાપ થવાયી અંતરના ઊંડાણમાં આદ્લાદ અનુભવવા લાગ્યા હતા. એટલે અજેય સમ્રાટ તરીકે બીજો અશ્વમેધ સપૂર્ણ કર્યાં. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ થયું' કે તેણે બે મઝા કરાવ્યા હતા,૪૬
ઓળખાય છે તેને ગણાવી દીધી છે; પણ ખરી હકીકત શું હતી, તે આ ઉપરથી સહજ સમજી શકાશે. વળી રૂપરની ટીકા ન'. ૪૨ જુ.
(૪૫ ) કેટલાક ગ્રંથકારોએ અશ્વમેધના ધાડાને અટકાયતમાં રાખવા માટેના બનાવને આ યુદ્ધનું કારણ બ્લ્યુ છે, તેથી મારે પણ તે પ્રસંગની ચાદ દેવડાવી કોંસમાં લખવુ પડ્યુ છે.
( ૪૬ ) . હિં. કર્યું. પૂ. ૫. અંક ૩, પૂ. ૪૦૪In a Brahami inscription at Ayodhya it is said that Senapati Pushyamitra performed not one but two horse-sacrifices. His was an exceptionally successful career: અધ્યાના પ્રાક્ષી ભાષાના લેખમાં જણાવેલ છે કે, સેનાપતિ પુષ્યમિત્ર (પુષ્યમિત્ર અને અગ્નિમિત્ર બન્નેના ભેગા મળીને ગયા, માઁ તે સ્થિતિ તેમનાં જીવનચરિત્ર ઉપરથી આપણે અમૃતા થયા છીએ. ) : એક નહીં પણ બે અશ્વમેધ ચ કર્યા છે, તેનુ છાન અનુપમરીતે ફતેહમદ નીવડયું છે. (ને એકલા પુમિત્રને આશ્રચીને જ બે અશ્વમેધ ચના ટાવ તા exceptionally successful શબ્દ શખામાં ન ન આવત; તેથી સાબિત થાય છે કે અનિમિંત્રને પણ સાથે ગણાવી છે. )
