________________
પતંજલી અને
[ દ્વિતીય
શિસ્તાન અને તેના સમીપના પ્રદેશમાં જ જીવ- નની યુવાનીનો કાળ વિતાડેલું હોવાથી, ઠંડાં પ્રદેશવાળામાં લોહીનો જે ઉકળાટ–ગરમી સ્વભાવિક રીતે રહ્યા કરે છે, તેનું વહન ઉમેરાયું હતું. એટલે વિશેષ જલદ પ્રકૃતિવાળો બન્યા હતે. તેવા પુરૂષને સાર્વભૌમત્વ જેવી સત્તા ભળવાથી એકદમ ધર્મઝનૂન આવી ગયું હતું. જેના કારણે પ્રજા ઉપર રાજદંડ ફેરવી, સર્વને સ્વધર્મી બનાવવા મંડી પડો હતે. જે કાર્ય શાતકરણી બીજો કે જે તેના જેવો જ પ્રભાવશાલી પણ અન્ય ધર્મ-પ્રચાર અભિલાષી, તેમજ સત્તા સમાન હતો, તેને કાંટા સમાન કઠતું હતું. એટલે એક બાજુ ઉત્તર હિંદમાં મૌર્યવંશીનો ધર્મઝનૂની કારડે ફરવા માંડયો, તેમ બીજી | બાજૂ દક્ષિણમાં આંધ્રુવંશને ધર્મઝનૂની કરડે ફરવા માંડ્યો. બે દિશાના આ પ્રમાણેના ધમપ્રચારના યુદ્ધમાં, દક્ષિણવાળા નેતાને વિજય થશે. કારણ કે તેની સત્તામાં પ્રદેશ બહુ જ વિસ્તારવંત હતો; પરિણામે જ્યારે આંધ્રપતિ શાતકરણી બીજો અવંતિ ઉપર ચડી આવ્યો, ત્યારે વૃષભસેનની હાર થઈ અને લડાઈમાં ભરાયે; અને છેવટે અવંતિ ઉપર આંધ્રપતિની રાજ્યસત્તા સ્થપાઈ (મ. સં. ૩૦૧ ઈ. સ. પૂ. ૨૨૬) એટલે આંધ્રપતિ શાતકરણીએ વિજેતા
તરીકે વિજયપ્રાપ્તિના ઉલાસમાં અને મહેત્સવ નિમિતે અવંતિની રાજનગરી વિદિશામાં પિતાના રાજપુરોહિત પત જલીના ઉપદેશથી તેમજ તેની ઈચ્છાને માન આપી, મોટો અશ્વમેધ યજ્ઞ કર્યો હતો. તેનું ખર્ચ તે રાજનગરની સારી વસ્તી પાસેથી મેળવ્યું હતું અને તે બનાવ યાદગાર બની રહે તે માટે તેનો સ્મરણસ્તંભ પણ કોતરાવ્યા હતા.૩૭ પછી પુષ્યમિત્રને સેન્યપતિના અને મહાઅમાત્યના પદે નીમ્યો હતો. તથા સ્વર્ગસ્થ મૌર્યવંશી સમ્રાટના વંશજને ગાદી ઉપર બેસારી, પોતાના આશ્રિત બનાવ્યો કબૂલરાવ્યો હતો ૩૮; કેમ જાણે પિતાને થએલ અપમાનનો બદલે-વેર વાળવાનો પ્રયત્ન સેવી રહ્યો હોય (શું અપમાન થયું હતું તે માટે આંધ્રુવંશના વૃત્તાંતમાં શાતકરણ બીજાનું વર્ણન વાંચે છે તેમ નામના રાજા તરીકે ચાલુ રખાવી પોતાના પ્રદેશ તરફ પાછા વળ્યા હતા. જ્યાં બહુ ટુંક મુદ્દતમાં જ, શાતકરણી બીજો પાકી વૃદ્ધ વયે ઈ. સ. પૂ. ૨૨૬ માં મરણ પામ્યો હતો. એટલે નબળા મૌર્યવંશી રાજાઓ ઉપર પુષ્યમિત્ર વિશેષ સત્તાવાન બન્યા હતા અને આંધ્રત્યક તરીકે રાજ શાસન ચલાવવા લાગ્યો હતો (ઈ. સ. પૂ. ૨૨૬); તથા પિતાને મદદરૂપ થઇ પડે માટે તેણે પિતાના પુત્ર અગ્નિમિત્રને પણ સૈન્યની
(૩૫) જુએ ઉ૫રમાં પૃ. ૧૦ થી આગળ. (૩૬) ઉપરમાં પ્રથમ પરિચ્છેદે જુઓ.
(૩૭) જુઓ સાંચી સ્તુપ નામે જાણીતે થયેલ શિલાલેખ.
(૩૮) મુલક છે કે પિતાના રાજ્યમાં ભેળવી લે, તે સિદ્ધાંત તે સમયે પ્રચલિત નહોતે. (સર- ખા પુ. ૧, પૃ. ૩૭૪ રાજ શ્રેણિકની રાજનીતિ ).
(૩૯) પાછળથી સંશોધન દ્વારા જણાયું છે કે તેને નહી પણ તેના બાપને મહારાજ પ્રિયદર્શિને
હરાવ્યા હતા તે વેર હતું; નહીં કે પિતાને તેણે હરા. બે હતે.
જુએ સુદર્શન તળાવની પ્રશસ્તિવાળો ભાગ જેને રૂદ્રદામનના લેખ તરીકે ગણી કઢાયે છે; પણ ખરી રીતે તે પ્રિયદર્શિનને છે (જેની ચર્ચા પુ. ૨, પૃ. ૩૯૩-૭ માં કરી બતાવી છે).
(૪૦) દેખીતી રીતે મર્યવંશને ભય હતા; જ્યારે અંદરખાનેથી આંધ્રપતિની સત્તાને ભ્રય હતે. ગમે તેમ પણ તે કઈ સત્તાને ભૂત્ય હતે જ અને
