________________
પરિચછેદ ].
પુષ્યમિત્રનાં જીવન
૭૩
ખાવાય છે. જો આ બધી હકીકતમાં કાંઈ પણ સત્યાંશ હોય, તે તેમના વતન માટે ઉપર બતાવી ગયા પ્રમાણે, પૂર્વ અને ઉત્તર હિંદની માફક, દક્ષિણ હિંદ પણ દાવો કરી શકે છે, અને મારું અનુમાન દક્ષિણ હિંદ માટે વધારે ઢળતું જાય છે; કારણ કે તે વખતના દક્ષિણાપથના સ્વામી, શાતકરણી બીજાએ જે અશ્વમેધ યજ્ઞ કર્યો છે, તેના ઉપદેશક-પ્રણેતા પણ આ પતંજલી મહાશય જ હોય એમ સંભવે છે. તે માટે જુએ પુ. ૪ માં આંધ્રદેશનું વર્ણન). અને જ્યારે તે શાતકરણીનું મરણ થતાં તેના વંશજોમાં તેમને કુળધર્મ પાછા ગ્રહણ કરાય, ત્યારે તે અવંતિમાં આવી પુષ્યમિત્રના રાજ્યાશ્રય નીચે રહી, અશ્વમેઘના આરંભનો ઉપદેશ કરવા મંડ્યા હતા. તેના પરિણામે રાજા પુષ્યમિત્રે પણ દિ સમય અશ્વમેધ કર્યા હતા.
તેમનો સમય પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોએ ઇ. સ. પૂ. ૧૫૦-૧૪૦ લગભગ ઠરાવ્યું છે. ૩૧ તેમ એક જન ગ્રંથમાં તેનો સમય ઈ.સ. પૂ. ૧૭૫ નો બતાવાયો છે. પણ ખરી રીતે તેનો સમય તે આંધ્રપતિ શાતકરણ બીજાના ૩૩ (જેને સમય ઈ. સ. પૂ. ૨૮૧ થી ૨૨૫-૬=૫૬ વર્ષ છે ) તેમ જ શુંગવંશી પુષ્યમિત્ર(જેનો સમય ઇ. સ. પૂ. ૨૦૪ થી ૧૮૮-૧૬ વર્ષના છે )ના સમકાલીન૫ણે વિદ્યમાન હાઈ સહીસલામતીથી અને
કાંઈ પણ સંકોચ વિના આપણે ઈ. સ. પૂ. ૨૭૦થી ઈ.સ. પૂ.૧૮૦-૯૦ વર્ષ ઠરાવી શકીએ,
તેનું વતન મારી ગણત્રીથી ઉપર જણાવી ગયા પ્રમાણે, દક્ષિણાપથમાં ગોદાવરી નદીના મૂળ પાસેના પ્રદેશ, કે જેને તે વેળાએ ગોવરધનસમય૩૪ અથવા જેનો અર્થ વર્તમાનકાળે પ્રાંત કહી શકાય છે-કહેતા ત્યાં થયો હતો. જન્મ પણ બ્રાહ્મણકુળ હશે; અને તેમાં વળી ગોવરધનસમય જેવો પ્રદેશ અને નાશિક-યંબક જેવા પાવતીય મુલકનું વાતાવરણ, એટલે વૈદિક અભ્યાસમાં સારી રીતે પ્રવીણ થઈ જવાની તક મળી હતી. તેવામાં પૈઠણવાસી આંધ્રપતિ શાતકરણે બીજે કે જે આખા દક્ષિણ હિંદમાં સાર્વભૌમ જેવો થઈ પડ્યો હતો, તેના તરફથી રાજકીય-ધર્મપ્રચારની પ્રેરણું મળવાથી, તે એકદમ બહાર આવી ઝળકી ઊઠયા હતા અને વૈદિક ધર્માનુસાર એકાદ અશ્વમેધ યજ્ઞ પણ તેમના જ નેતૃત્વ પણુમાં દક્ષિણ દેશે આંધ્રપતિ પાસે કરાવાયો હતે.
આ સમય પૂર્વે–દશેક વર્ષ પૂર્વે-સકલ હિંદના સાર્વભૌમ જૈનધર્મી સમ્રાટ મહારાજા પ્રિયદર્શિનનું સ્વર્ગગમન થઈ ગયું હતું અને તેની ગાદી ઉપર જે તેને યુવરાજ વૃષભસેન બિરાજવાને ભાગ્યશાળી થયો હતો તે સ્વભાવે કાંઈક તામસી હતો જ; તેમાં અફગાનિસ્તાન,
(૩૧) અ. હિ. ઈ. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૧૪ “પતંજલીને સમય મેધમ રીતે ઈ. સ. ૫. ૧૫૦-૪૦ નક્કી થયેલ છે 'The date of Patangali is fixed to B.C. 150-140 in round numbers.
ર. એ. સે. (૧૮૭૭) પૃ. ૨૦૮ ઉપર તેને સમય નીચે પ્રમાણે જણાવ્યું છે. પ્ર. વેબર ઈ.સ.પૂ. ૧૬૦; પ્રો. ગેલ્ડહુકાર ઈ. સપૂ. ૧૪૦-૨૦; અને
છે. ભાંડારકર ઈ. સ. પૂ. ૧૪૪–૧૪૨.
(૩૨) જુઓ, જૈન સાહિત્ય સંશોધક પુ. ૩, ખંડ ચેશે, પૃ. ૩૭૩.
(૩૩) જુઓ આગળ ઉપર આંબવંશના વને.
(૩૪) જુએ રાજા નહપાણને લગતા નાશિકના શિલાલેખે.
