________________
પતંજલી અને
[ દ્વિતીય
નામની જ૪૧ રહી હતી. એટલે લશ્કરની સજાવટ અને નિરીક્ષણ કરવાના નિમિત્તે મોટી લશકરી કવાયતનો પ્રસંગ ગોઠવ્યો અને પોતે તથા તત્રભવાને માય સમ્રાફ્ટ બહથ અશ્વારૂઢ બની બને જ લશ્કરી કવાયત નિહાળવા નીકળ્યા. આ સમયનો લાભ લઈ ઈતિહાસકરના કહેવા પ્રમાણે પુષ્યમિત્રે ૪૨ પોતાના સ્વામિનું ખૂન કરી પોતે રાજા ૪૩ બ; ત્યારથી એટલે ઈ. સ. પૂ ૨૦૪ (મ. સં.૩૨૩) થી રાજા પુષ્યમિત્રને વંશ શુંગભૂત્ય કળાને શુગવંશ કહેવાવા લાગ્યા.
જ્યાં સુધી શાતકરણી બીજે વિદ્યમાન હતે ( મ. સં. ૧૦૧-ઇ. સ. પૂ ૨૨૬ ) ત્યાં સુધી તે ૫. પતંજલીને અવંતિમાં (ઈસ. પૂ. ૨૨૮ થી ૨૨૫ સુધી) તેમજ પૈઠણમાં ( ઇ. સ. પુ. ૨૩૬ થી ૨૨૫ સુધી ) બને ઠેકાણે પિતાને પ્રભાવ જમાવવાનું ક્ષેત્ર ખુલ્લું પડયું હતું જ; પણ એક બાજૂ દક્ષિણમાં શાંતકરણના મૃત્યુથી અને તેના વંશજોની
ધર્મ રૂચિ અસ્થિર દેખવાથી તથા ધર્મપ્રચાર માટેની રાજનીતિમાં ફેરફાર નજરે પડવાથી, તેમજ બીજી બાજુ અવંતિમાં પુષ્યમિત્ર અને અગ્નિમિત્રનું જોર ફાટફાટા દેખાતું જવાથી, પિતાનો બધે સમય અવંતિમાં રહીને જ ગાળવાનું પં, પતંજલીને મન થયા કરતું હતું. તેમાં હવે તે પુષ્યમિત્ર અને અગ્નિમિત્ર રાજપદે આવ્યા હતા. એટલે તેમને પિતાને પાસે ફેંકવાને વિશેષ પ્રસંગ હાથ લાગ્યો હતો. તેમાં આમંત્રણ મળ્યું એટલે તેમણે અવંતિમાં અડ્ડો નાંખે; અને રાજા અગ્નિમિત્ર રાજગાદી ઉપર કાંઈક સ્વસ્થ થયો કે તેના રાજ્યની ચિરસ્થિરતા માટે પ્રથમ અશ્વમેધ યજ્ઞ આરંભાવી દેવરાવ્યો. આ માટેની ખાત્રી એ ઉપરથી થાય છે કે, પતંજલી મહાશયે જે બે અશ્વમેધ ય શુંગવંશી રાજાના આશ્રય તળે કરાવ્યા છે, તેમાંના પ્રથમ યજ્ઞ સમયે જ પુષ્યમિત્રને ઉદ્દેશીને તેમણે મંત્રોચ્ચાર કરેલ દેખાય છે. પણ સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર અન્ય સ્થાનકે હોવાથી તેના સમાચાર તેને ત્યાં આગળ
(૪૧) c. H. I. P. 56. It seems howover certain that the Singas succeeded to a realm already greatly diminished ( We have no trustworthy guide for the period of its decline )-}. R. 8. 4. ૫૧૬ “ છતાં એટલું સ છે જ કે, જે રાજ્યની હદ કારની મોટર સામે ઓછી થઈ ગઈ હતી તેવા રાજની ગવંશીને પ્રાપ્તિ થઈ હતી ( તે રાજ્યની પડતી કેમ થઈ હતી તેની વિશ્વાસનીમ કઇ માહિતી આપણને નથી. )
(૪૨) મારી ગણત્રી એમ છે કે ખૂન કરનાર પુષ્ય મિત્ર નહી પણ અગ્નિમિત્ર હતું, અને તે માટે અમુક સંકેત ગોઠવી રાખ્યો હશે ( જુએ આગળ કટિકરાજનું વૃત્તાંત, ).
(૪૩) અ. હિ. ઇં. ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૨૯૮.
ટી. ન. ૧-બાણ કવિના કથનના આધાર પુરાણની હકીકતને સમર્થન મળે છે એમ જણાવી મિ. સ્મિથ લખે છે કે, and reviewing the whole army under the pretext of, showing him his forces, the base born anarya general Pushyamitra crushed his master Brihadrath, the Maurya = અને તેને પોતાનું લકર દેખાડવાનું નિમિત્ત કરાવી અનાય ( તેના અર્થ માટે નીચે જુએ) પુષ્યમિત્રે પોતાના વામી મૈ ર્યવંશી બ્રહદરથ રાજાને મારી નાંખે ( જ. બાં છે. . એ. સે. ૧૯૨૮ પૃ. ૪૫ જણાયું છે કે તેણે પિતાના રાજાને મારી નાંખ્યો હતો, તેથી જ નિર્ણયસાગર પ્રેસમાં ૧૯૮૬ માં છપાયેલી હર્ષ ચરિત્રમાં અનાથે કહ્યો છે ) વળી નીચેની ટીક નં. ૪૪ થી ૪૬ જુઓ.
