________________
તે બેનાં ચારિત્ર
[ દ્વિતીય
તેમ કદાચ આમાં દોરીસંચાર તરીકે અથવા તે મુખ્ય સંચાલક તરીકે તેનો હાથ હોય અને તેથી તે કાર્યના કર્તા તરીકે તેનું નામ લેવાયું હેય એમ દેખાઈ આવે છે. એટલે દરજે તે છળકપટ- કુશળ તે જરૂર કહી શકાય જ. વળી પિતે જીવનની શરૂઆત સિન્યાધિકારી તરીકે કરી હતી એટલે જેને આપણે militant nature-લશ્કરી તુમાખી-કહીએ તેવા સ્વભાવને તે હશે જ અને તેટલા પ્રમાણમાં તામસી પ્રકૃતિને, અભિમાની, ગર્વિષ્ટ તથા લેખંડી પંજાની રાજનીતિ ચલાવવાનો ઉપાસક પણ હે જોઈએ. કે જે વૃત્તિને પતંજલી મહાશયની હિંસાપૂરક અશ્વમેધ યજ્ઞ કરવાના ઉપદેશથી વારિસિંચન થયું હતું. પણ પાછળથી જ્યારે પિત, રાજ્યના મુખ્ય સંચાલક તરીકે નિમાયો હતા ત્યારે તે વિશેષ ઠરેલ સ્વભાવને, વ્યવહારિક રીતિએ કામ કઢાવી લેવાની વૃત્તિવાળે તેમજ પ્રજારંજન કેમ થઈ શકે તેની નાડ તપાસીને કાર્ય કરનાર તરીકે થયો છે જોઈએ. તેમ અગ્નિમિત્રે પણ પિતાના પિતાનું જ પાસુ તેના સર્વ રાજ્યકર્મચારી તરીકેના વ્યવસાયમાં સેવેલું હોવાથી તે પણ તે ગુણ યુક્ત થઈ ગયો હતો. જેના અભ્યાસથી તેવી– કારકિર્દી-સમ્રાટ અને કાર્યકુશળ રાજકતી તરીકેની તે સંપાદિત કરી શકો હતો. એટલે કે પુષ્યમિત્રને આપણે જરૂર એક રાજ્યરત્ન, રાજવીર અને કુશળ રાજકર્મચારી કહી શકીશું; પણ સમ્રાટ્ર તરીકે તો નહીં જ,
તેમ પતંજલી મહાશય પણ જન્મે ઉચ્ચ બ્રાહ્મણ હતા, તેમ મહાન વિદ્યાસંગી પણ
ખરા જ. તેમજ પિતાના ધર્મનું ગૌરવ વધારવાને અનેક પ્રયત્નો તેમણે સેવ્યા હતા એમ પણ જરૂર કહી શકાય. વળી તે માટે પિતાની પૂર્વાવસ્થામાં શતકરણી બીજા જેવા મહાપ્રભાવશાળી રાજાની મદદ મળી ગઈ હતી, અને દક્ષિણ દેશમાં એક યજ્ઞ કરાવ્યું હતું. તેમ બીજે યજ્ઞ તે જ શાતકરણ રાજા પાસે વિદિશાનગરી જીતીને કરાવ્યો હતો. ત્રીજે પુષ્યમિત્રની હયાતિમાં અને અગિમિત્રના ચક્રવર્તી પણ તરીકેની દાંડી પીટાવવા કરાવ્યું હતો. આવી રીતે તેમણે વૈદિક ધર્મના પ્રચાર અને પ્રસાર માટે પિતાનું આખું જીવન ગાળ્યું હતું. જેમ સમ્રાટ્ર પ્રિયદર્શિનને જૈન ધર્મના પ્રસાર પાછળ ગાંડું લાગ્યું હતું તેવું આ પતંજલી મહાશયને પોતાના વૈદિકધર્મ પ્રસારની પાછળ લાગ્યું હતું. અલબત્ત, બંનેની શક્તિની સરખામણી અહીં કરવા માટે આ વાક્ય નથી લેવાનું-તે એટલે સુધી કે, પુષ્યમિત્ર અને સમ્રાટ અગ્નિમિત્રને ઉપદેશીને શ્રમણ સાધુઓને વીણું વીણીને તેમણે મરાવી નાંખ્યા હતા. જો કે પાશ્ચાત્ય વિદ્વાને આ શ્રમણને બૌદ્ધધર્મી હોવાનું જણાવે છે. કદાચ જૈન શ્રમની સાથે બૌદ્ધ શમણે થોડા ઘણું હશે. બાકી ખરી રીતે તો તે સમયે બૌદ્ધ ધર્મ જ હિંદમાંથી લગભગ અદ્રશ્ય થઈ ગયો હતો એટલે તે ધર્મના શ્રમણો હેવા સંભવ નથી. પણ જૈન ધર્મના જ૫ સાધુ-શ્રમણે તે હોવા જોઈએ એમ સમજવું રહે છે. વળી તેમણે ઢંઢેરો પીટાવીને જાહેરાત પણ કરાવી હતી કે જે કોઈ વ્યક્તિ માત્ર એક જ શ્રમણનું માથું કાપી લાવશે તેને
(૪૫) જે કે જૈન ગ્રંથેમાં કયાંય સાધુના શિદકરી નાખ્યાનું જણાવાયું નથી; બાકી કકિરાએ અનેક રીતે
જૈન સાધુને હેરાન કર્યા તથા તેમની પાસેથી પણ દંડ તેમ જ આહારમાંથી ભાગ પડાવ્યાનું તે નીકળે છે ખરૂં.
