________________
૭૨
પતંજલી અને
[ દ્વિતીય
આ ચાર વ્યક્તિઓના સમયને માટે કરાવી છે, તે અટળ અને અચૂક તેમજ અડગ છે; અને તેથી બેધડક રીતે કહી પણ શકીએ છીએ કે (૧) ખારવેલ ચક્રવર્તી (૨) બહસ્પતિમિત્ર અને ( ૩ ) શ્રીમુખે તે ત્રણ સમસમયી હતા, તેમ આ ત્રણે નામો ઉલ્લેખ રસ્પષ્ટપણે હાથીગુફાના લેખમાં કરેલો છે જ, પણ પુષ્યમિત્ર અને મિનેન્ડરને સમય તદ્દન નિરાળે હેઈ, તેઓ નથી એક બીજાના પણ સમકાલીન, કે નથી ઉપરના ત્રણમાંના કોઈને પણ સમકાલીન ૨૫
મહાભાષ્યના કતાં પતંજલીને કેટલાક પૂર્વ હિંદના-બગાળ તરફન ( ગ્રેનાડ દેશના )
વતની માને છે. જ્યારે પતંજલી કેટલીક ઉત્તર હિંદના-ઔધ મહાશય અને પ્રાંત તરફના વતની માને છે; પુષ્યમિત્ર પણ જે આ ગાના દેશને
હાલના કાશિમર રાજ્ય માનવામાં આવે ૧૮ તો તેને કાશિમરના વતની પણ માની શકાય. જેમ ઇતિહાસમાં પૂર્વે વર્ણવેલી એક વિદ્વાન ત્રિપુટી-પાણિનિ, ચાણકય અને વરચિની ત્રિપુટી-ગાંધારદેશની વતની હોવાનું ગણાય છે તેમ; આ પ્રમાણે ભલે ગમે તે દેશ પતંજલીનું વતન હોય, પણ એટલું તો
ચોક્કસ થાય છે જો કે તેનું મૂળ વતન અવંતિમાં તે નહોતું જ, કે જ્યાંથી તે વિખ્યાતીને પામતા થયા છે. ( ઉપરની ત્રિપુટીના કેસમાં પણ તેમનું વિખ્યાતિનું સ્થાન, તેમના જન્મના વતનને બદલ મગધરાજ્ય બન્યું હતું), પણ એક વાત અત્રે નોંધવા જેવી છે કે પ્રખ્યાત સાહિત્યકાર વાકપતિરાજ જે ૩૦ ઈ. સ.ની આઠમી સદીમાં વાલીયરપતિ યશોધર્મનને સમકાલીન તથા આશ્રિત હતા, તે પોતાના ગૌડવા (રહેશના રાજાના વર્ષનું વર્ણન કરતું પુસ્તક ) નામક પુસ્તકમાં પોતાને લક્ષણાવતિ નગરીને વતની દર્શાવે છે. તે લક્ષણાવતિ નગરી ગૌડદેશનું પાયતતું હતું અને તેને પ્રદેશ દક્ષિણાપથમાં ગદાવરી નદીના મૂળની આસપાસને મુલક હેય એમ તેના વર્ણન ઉપરથી જણાય છે. જ્યારે આગળ જતાં જે વર્ણન આવે છે તેમાં કેમ જાણે મજકુર યશોધર્મનને અને બંગાળના પૂર્વ ભાગના ગૌડરાજા ધર્મ પાળને યુદ્ધમાં ઉતરવું પડયું હોય એમ પણ માલૂમ પડે છે. મતલબ એ નીકળે છે કે, તે સમયે ગૌડનામે બે પ્રદેશ-રાજ્યહતા; એક પૂર્વ બંગાળમાં અને બીજુ દક્ષિણપથમાં ગોદાવરી નદીના મૂળ પાસે. અને પતંજલી મહાશયને ગૌડના વતની તરીકે પણ ઓળ
(૨૪-૨૫) પુષ્યમિત્રનું તે નામ જ કયાંયે હાથીગુફામાં લીધું નથી. પણ વિદ્વાનને કાઈ બૃહસ્પતિમિત્ર નામની વ્યક્તિ ઈતિહાસમાં થઈ ગયાનું જડયું નથી એટલે કેટલીક અટકળો અને અર્થો બેસારીને બૃહસ્પતિમિત્રનું બીજું નામ પુષ્યમિત્ર હતું એમ ઠરાવી દીધું છે.
આ બધાં તર્ક અને દલિો કેવી રીતે અર્થ વિનાનાં છે તે આપણે પુ. ૧ માં પૃ. ૧૫૪ થી ૧૬૧ સુધીમાં બતાવી આપ્યું છે તે જુએ.
(૨૬) Patanjali, a contemporary of Menander ( એ હકીક્ત અસંભવિત છે એમ આપણે ઉપર જોઈ ગયા છીએ) and Pushyamitra,
He was a native of Gouarda in Eastern India (Chronology of India by Duffe P. 17).
(20) Patanjali a native of Oudh (R. A. S. 1877, P. 211)
(૨૮) જુઓ પુ. ૧, પૃ. ૩૫૬: પુ. ૨, પૃ. ૧૭૭.
(૨૯) જે કે આ કથનમાં કેટલીક અન્ય વિગતે પાછળથી મળી આવવાથી મેં જ સુધારે કરી વાળે છે. ( જુઓ પુ. ૨. પૃ. ૧૭૭).
(૩૦) જેની કાંઈક હકીકત પુ. ૪ ના અંતે આપેલી છે તે જુઓ,
