________________
પરિચ્છેદ ]
મનનું સમાધાન
અને અગ્નિમિત્ર સ્વતંત્ર સમ્રાટ બન્યો (એટલે કે ૧૯૪ માં મરણ થયું તેના પછી પાંચ છ વર્ષ સુધી) ત્યાં સુધી જાણીતી છે. એટલે તે પ્રસંગ પણ અશક્ય માનવો પડે છે. હવે વિચારવાનો રહ્યો ત્રીજો પ્રસંગ; અને તે હિસાબે તેનો જન્મ ઇ.સ.પૂ. ૨૦૮ માં છે. જ્યારે મરણ મોડામાં મોડું ઈ.સ.પૂ. ૧૭૮ માં છે. હવે તપાસીએ કે તે બને સાલથી આપણે સર્વે ઐતિહાસિક મુદ્દાઓ સંતોષી શકાય છે કે કેમ ? આ મુદ્દાઓ ક્યા ક્યા હોઈ શકે તેનું આપણે વર્ણન જો કે હજુ કર્યું નથી (પણ આગળ અગ્નિમિત્રના રાજ્યનું વર્ણન કરતાં તેના સમય સહિત આલેખીશું) એટલે અહીં તેની વિચારણું ઊંડાણથી કરી શકાય તેમ નથી. પણ તેને માત્ર નામનિર્દેશ કરીને આગળ ચલાવીશું; અને વાચકવર્ગને મારા તરફથી ખાત્રી આપું છું કે તે સર્વેનું વર્ણન તથા સમય, સંતોષી શકાય છે. (તેમ પિતે પણ ત્યાં આપેલી હકીકત મેળવી સ્વયં” ખાત્રી કરી લેશે) તે પ્રસંગે (૧) યવન પ્રજાના સરદારો સાથે વસુમિત્રનું બે વિગ્રહમાં સામને કરવાં ઉતરવું, એકમાં છત અને બીજામાં મરણ, (૨) યવનકુંવરીના સાંદર્યમાં મુગ્ધ થવું (૩) અશ્વમેધ યજ્ઞમાંનો તેની ઉપસ્થિતિના પ્રસંગે, વિગેરે વિગેરે. અને હવે જ્યારે આપણને એમ જાણ થાય છે કે, પ્રાચીન ગ્રંથકારેએ વસુમિત્રને જે સમય બતાવવા માટે પુષ્યમત્રનો મુખ્ય પ્રસંગ, જોડી બતાવ્યો છે, તે આપણી કલ્પનામાંને આ ત્રીજો પ્રસંગ જ છે; એટલે કે પુષ્યમિત્રના પિતાના મરણને અને રાજા અગ્નિમિત્રને સ્વતંત્રપણે રાજપદે આવવાનો જ તે પ્રસંગ હતો; તે આપણે હવે વસુમિત્રનો જન્મ ઈ. સ. પૂ ૨૦૮ માં નક્કી પણે ઠરાવો પડે છે, પણ તેનું મરણ ઈ. સ. પૂ ૧૮૧ માં થયું કે ૧૭૮ માં તે ચોક્કસપણે નથી
કહી શકાતું, છતાં તે નક્કી કરવા માટે પણ આપણું પાસે કાંઈક ઐતિહાસિક બનાવની વિચારણું પડી છે ખરી. તે આ પ્રમાણે છે : રાજા અગ્નિમિત્રે દ્વિતીય અશ્વમેધ યજ્ઞ સંપૂર્ણ કરીને જ્યારે ઈ.સ. પૃ. ૧૮૧ માં સમ્રાટ પદવી ધારણ કરી છે અને કલિકનું બિરુદ પ્રાપ્ત કર્યું છે ત્યારે, જ્યાં સુધી મારી માહિતી મને મદદ આપી રહી છે ત્યાં સુધી એમ કહી શકું છું કે, વસુમિત્રની ઉપસ્થિતિ તેના દ્વિતીય યજ્ઞની પૂર્ણાહુતિના સમયે નહતી. એટલે તેનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૧૮૧ માં કે તે પૂર્વે (પછી તે ય સંપૂર્ણ થયો તે સમય પૂર્વે લાંબા વખતે, કે તે પૂર્વે માત્ર થોડા માસ પૂર્વે જ) થયું હતું, એટલે જ પ્રશ્ન તપાસવો રહે છે; પણ આપણને એમ તે જરૂર કહેવામાં આવે છે જ કે, તે યજ્ઞનો આરંભ થયા પૂર્વે લગભગ એક વર્ષ સુધી અશ્વને છૂટે મૂકવામાં આવે છે અને તેની દેરવણી માટે–તેની પાછળ પાછળ યજમાન( જે વ્યક્તિ યજ્ઞને સમારંભ કરનાર હોય તે )ને યુવરાજ હોય તે તે, અને તેના અભાવે નજીકનો કઈ કૌટુંબીક જન, ચાલ્ય જાય છે. આ પ્રથાને અનુસરીને યુવરાજ વસુમિત્રે અમુક પ્રદેશમાં તો તે અશ્વની દોરવણી કરી છે જ; પણ સતલજ નદીના પ્રદેશમાં આવતાં, યવન સરદારોએ તે અશ્વને અટકાવ્યો છે અને પરિણામે યુદ્ધ જામ્યું છે (ઉપર જુઓ : યવન સરદાર સાથે બે વિગ્રહમાંથી બીજા પ્રસંગે તેનું મરણ થયું છે તે ) તેમાં તેનું મરણ નીપજ્યું હોવું જોઈએ. જે ઉપરથી પછી રાજા અગ્નિમિત્રને પિતાને યુદ્ધમાં ઊતરવાનો પ્રસંગ ઊભો થયે છે; અને તેમાં જીત મેળવી પોતે, બીજે અશ્વમેધ યજ્ઞ સંપૂર્ણ કર્યો છે. આ સર્વે બાબતેનો વિચાર કસ્તાં એ જ સાર ઉપર આવવું
