________________
પરિચ્છેદ્ર ]
આ ત્રણે વ્યક્તિએએ જુદા જુદા પદે રહી જે અધિકાર ભાગન્યા છે, તે સના સમય વિષે તપાસ કરીશું તેા માલૂમ પડશે, કે ત્રણે જણાએ અમુક અમુક વખત તા એક બીજાની પડખે ઊભા રહીને રાજ્ય વહીવટ ચલાવવામાં મદદ કરી છે જ. અને તે માટે તેટલા પ્રમાણમાં તેમને ડૉ. ભાંડારકરે જે તેમને Contemporary rulers-સહયેાગી રાજકર્તાઓ–કહ્યા છે તેમ પણ કહી શકાય. ને કે વાસ્તવિક રીતે તો એક સમયે એક જ રાજકર્તા ગણી શકાય, કેમકે જેના રાજ્યાભિષેક થયે હાય, તેને એકલાને જ તે સમયને માટે રાજા– ભૂપતિ કે ભૂપાળ કહી શકાય; ખીજાને નહીં જ. એટલે તે દૃષ્ટિએ વિચારતાં તે, પુષ્યમિત્રને પણ ભૂપાળ કહી ન શકાય તેમ વસુમિત્રને પણ ભૂપતિ ન કહી શકાય. માત્ર અગ્નિમિત્રને એકલાને જ સમ્રાટ કહેા, રાજા કહા, જે કહેવુ હાય તે કહા, તે તેને એકલાને જ કહી શકાય. અને તેને જ શુંગવ'શના સ્થાપક તરીકે લેખી, તેનું એકલાનું રાજ્યજ ૭૦ વષઁ પંત ચાલ્યું હતું એમ ગણવું પડશે. તે પછી તુરત એદ્રક ઉર્ફે બળમિત્ર આવ્યે
મનનુ' સમાધાન
(૨૦) Jo. B. R. S. Vol. XX No. 3 & 4 P. 301: “ Senapatisa titayo' means “ the third from its Senapati like the expre3sion "Senapateh Pushyamitrasya shashthena ' of the Ayodhya inscription= જ. એ. ખી, રી. સા. પુ. ૨૦ અંક ૩-૪ પૃ. ૩૦૧:જેમ અવેધ્યાના લેખમાં માપતે પુષ્પમિત્રણ છેન (એટલે કે સેનાપતિ પુષ્યમિત્રથી છઠ્ઠા પુરૂષ ) એમ શબ્દ વાપર્યો છે તે જ પ્રમાણે સેનાપતિસ સિતો ( એટલે સેનાપતિથી ત્રીને ) એવા ભાવામાં વાપયુ" સમજાય છે.
મારી ટીપ્પુ:ને કે ઉપરનુ' લખાણ વિદ્વાન મહાશયે ( ૫'ડિત જયસ્વાલજી સાહેબે ) સુમિત્રના સિક્કા સંબધી બતાવ્યુ છે અને તેમાં સુમિત્ર ‘સેનાપતિથી
પહે
છે, તેને શુંગવંશના બીજો રાજા કહેવા પડશે અને તે પછી અન્ય પાંચ રાજા થયા છે. એટલ કુલ રાજાની સંખ્યા સાત જ થયાનું ગણી શકાશે, અને અગ્નિમિત્રને શુંગવંશના સ્થાપક તરીકે ગણાવતાં, તે વંશના આદિ પણ, તેના જ રાજ્યના પ્રારંભકાળથી એટલે ઇ. સ. પૂ. ૨૦૪ થી જ ગણવા પારો; જ્યારે પુષ્યમિત્રને—અને તે એકલાને જ-શુગનૃત્ય કહેવા પડશે.
હવે આપણે ખાકી રહેતા રાજાના સમયની વિચારણા કરીએ. ઉપરમાં જણાવાયું
ખાકીના
રાજાઓ
છે કે પુષ્યમિત્ર-અગ્નિમિત્ર પછી જે રાજાએ થયા છે
તેમની કુલ સંખ્યા છની છે. અને તે સર્વેના સમગ્ર રાજ્ય
કાળ ૬૦ વર્ષના છે. તેમાંના કાઇના રાજ્યે બહુ મહત્ત્વતા ધરાવનારી ઐતિહાસિક પ્રસંગ બન્યો હાવાનું નાંધાયું નથી.
જેવુ'
છતાં કાઇ ક્રાઇ ઠેકાણેથી જે શિલાલેખા મળી આવ્યુ છે તે અન્વયે જણુાય છે કે, મા બધા અપસમયી રાજાએમાં એક ત્રીજો ' પેાતાને ઓળખાવ્યા છે. પણ તેનુ તાત્પર્યાં એ છે કે, સેનાપતિ પુષ્યમિત્રથી તેના વશમાં પાતે ત્રીજે પુરૂષ હોવાનુ જણાવે છે. આ ઉપરથી એ પણ સાબિત થાય છે કે પુષ્યમિત્રને તે વંશના એક અગ્રણી પુરૂષ તા ગણ્યો જ છે. પણ તે હંમેશાં સેનાપતિ તરીકે જ ઓળખાયા છે. તેણે કાઈ દિવસ સમ્રાટ તરીકે, રાજની લગામ હાથ ધરી નહેાતી, એમ તેના વંશજ સુમિત્રનું' કહેવું થાય છે.
[ આ સુમિત્રને આપણે પણ શુ'ગવ’શની વંશાવળીમાં કચાંક ગાઠવવા પડરો જ.સુજયેષ્ઠનું નામ—અત્યા ક્ષર મિત્ર જોડવાથીસુમિત્ર ઠરાવવું વ્યાજબી ગણાશે. ] જીએ આગળ ઉપર.
(૨૧) જીએ કાશાંબી-પ્રભાસના શિલાલેખા તથા નીચેની ટીકા નં. ૨૨ જુએ.
