________________
પુષ્યમિત્રની
[ દ્વિતીય
શું ત્ય-પુષ્યમિત્ર
પાડે તેવું નેંધાયું છે, તે અત્રે જણાવવું જરૂરી ખરી રીતે તે રાજવંશી પુરૂષોને જ ઈતિ
છે. એક લેખક જણાવે છે કે હાસ આપણે લખવાનો છે, એટલે તે હિસાબે તેની ઓળખ “ ભારદ્વાજ નામે બ્રાહ્મણની પુષ્યમિત્રનું મથાળું જુદું પાડીને કાંઈ પણ લખી
એક શૃંગ નામે પેટા શાખામાંથી શકીએ નહીં જ; કેમકે તે માત્ર મહાપુરૂષ હતો. પુષ્યમિત્ર ઉતરી આવ્યો છે-Pushyamitra પણ સ્વતંત્ર રાજા તે નહોતા જ. એટલે સામ્રા- belonged to Sunga dynasty, a branch
જ્યના ભૂત્ય-સેવક તરીકે ઇતિહાસકારોએ તેની of the Bbardhwaja clan of Brabamins નોંધ લીધી છે ! તે સર્વ ઈલેખાબ આપણે વાચક જ્યારે એક બીજા લેખકે તે તેની ઉત્પત્તિ પાસે યથાર્થ રીતે સમજાવી ચૂક્યા છીએ; છતાં વિશે પુરાણને આધાર લઈને એમ લખ્યું છે કે અત્રે આપણે તેની સ્વતંત્ર નોંધ જ કરવી રહે. " जब कलियुग पूरा होने लगेगा तब धर्म रक्षण છે, તે એટલા માટે કે ઈતિહાસમાં તેના વંશજોએ के लिय शंभल गाम के मुखिया विष्णुयशा ब्राह्मण અતિ અગત્યને પાઠ ભજવ્યો છે, અને તેથી તે के वहां, भगवान विष्णु कल्किकरुप में अवतार વંશની ઉત્પત્તિ–આદિની આપણને તેના જીવન- તે ?” ( જુએ શ્રીમદ્ ભાગવત સ્કંધ ૧૨, દ્વારા કાંઈક ઓળખ થાય
અધ્ય. ૨, પૃ. ૧૦૩૦-૩૪) ત્યારે વળી બૌદ્ધગ્રંથ બાકી રાજકારણના અંગે તેની જે કાર- નામે દિવ્યાવદાનના ૨૯ મા અવદાનમાં આ કીર્દી જાણવાની જરૂર છે, તે તે તેના જેવા અન્ય પુષ્યમિત્રને પુષ્પધર્માને પુત્ર જણવ્યો ૪ છે. રાજદ્વારી પુરૂષોની બાબતમાં જેમ હંમેશાં બનતું આ પ્રમાણે સર્વે લેખકોની માન્યતા પુષ્યમિત્રના આવ્યું છે, તેમ તે તે સમયના રાજાનું વર્ણન પિતાના નામ માટે ભલે જુદી જુદી પ્રવર્તી લખતાં લખતાં પ્રાસંગિક વિવેચન લખાઈ જવાયું રહી છે, પણ એટલે સુધી કે તેઓ સર્વે એકમત છે. તે માટે આ પુરતકમાં મૌર્યવંશની પડતી છે કે, પુષ્યમિત્ર જન્મે બ્રાહ્મણ હતો જ. એટલે અને વિનાશ નામના જ પ્રથમ પરિચ્છેદે ઈસારા આપણે તેના વંશજોને શુંગવંશી રાજાઓનેકરી દેવાયા છે, તે વાંચી જેવાથી પણ સમજી બ્રાહ્મણધર્માનુયાયી લેખીશું. શકાશે. તેમ હવે પછી તેના પુત્ર અગ્નિમિત્રનું
અગ્નિમિત્ર સિવાય તેને કોઈ અન્ય પુત્રો રાજ્યવૃત્તાંત તથા પતંજલી મહાશયના જીવનની હતા કે કેમ અથવા તેને કેટલી સ્ત્રીઓ હતી તે આછી રેખા આલેખવાની છે તેમાં પણ અવાર- વિષે પણ કંઈ જણાયું નથી જ; પરંતુ એક નવાર ઈસારાઓ આવશે જ.
લેખક જણાવે છે કે“તેને આઠ પુત્રો હતા. તેના મૂળ વતન વિશે બહુ જણાયું નથી, તેમાં એકનું નામ બૃહસ્પતિ મિત્ર હતું. છઠ્ઠો પુરૂષ પણું જે બે ત્રણ ઠેકાણે કાંઇક તે ઉપર પ્રકાશ ધનદેવ તે કોશલરાજા કુષ્ણુદેવની પુત્રી કૌશિકી
(૧) જુએ છે. હી. કૉ, પુ. ૧, પૃ. ૩૯૪.
(૨) જુએ નાગરી પ્રચારિણી સભાની પત્રિકા નામે ત્રિમાસિક પુ. ૧૦, ખંડ ૪, પૃ. ૬૨૦, ટી, ૩૧.
(૩) આ પુષ્યમિત્ર તે જ રાજ કલિક છે એમ આ નિબંધના લેખક મહાશયનું મંતવ્ય બંધાયું છે. વિશેષ
માટે આગળ કલિક રાજાના વૃત્તાંત જુએ.
(૪) જુએ ઉપરની ના, પ્ર. ૫. પુ. ૧૦, ખં, ૪, પૃ. ૬૮ નું ટીપ,
(૫) જુએ જ. બી. એ. રી. સે. પુ. ૧૩, પૂ. ૨૪૦ થી ૨૫૦
