________________
ઇતિહાસકારોના
[ પ્રથમ
રહે છે કે તે ઈ. સ. પુ. ૧૭૮ સુધી (યજ્ઞ થયા બાદ ત્રણ વર્ષ સુધી ) જીવંત રહેવા પામ્યો નથી પણ તેનું મરણ ઈ. સ. પૂ. ૧૮૧ માં જ અને તે પણ રાજા અગ્નિમિત્રે યવન પ્રજા ઉપર છત મેળવી તે પૂર્વે ચેડા માસમાં જ, થયું લાગે છે. એટલે આ ત્રણે બનાવો એક જ સાલમાં તેમજ નીચેના અનુક્રમે બન્યાનું જ આપણે ગોઠવી શકીશું. પ્રથમમાં ઈ. સ. પૂ. ૧૮૧ની આદિમાં– યવન પ્રજાની સાથેના યુદ્ધમાં વસુમિત્રનું મરણ, તે બાદ તુરત જ અને કદાચ વિના વિલંબે પણ હાયયવન પ્રજા સાથેનું રાજા અગ્નિમિત્રનું યુદ્ધ અને પછી તુરત જ બીજા અશ્વમેધ યજ્ઞની પૂર્ણાહૂતિ અને કટિકનું ઉપનામ ધારણ કરવું. આ પ્રમાણે સ્થિતિ હોવાથી રાજા અગ્નિમિત્રે યવન પ્રજા સાથે યુદ્ધ કરીને કેવા ટૂંક સમયમાં જ તેમની હાજરી લઈ લીધી હતી, તે જેમ સમજી શકાય છે, તેમ તેનું પરાક્રમ કેવું હશે તથા સામનો કરી ટકી રહેવામાં યવન પ્રજાનું જોર કેવું હશે તેનું માપ પણ કાઢી શકાય છે,
અત્રે એક મુદા તરફ વાચકવર્ગનું જરા ધ્યાન ખેંચી લેવા ધારું છું. જો કે તેની અતિ અગત્યતા નથી જ, પણ પ્રસંગ આવ્યો છે તો
શા માટે જવા દે ? પૃ. ૪૬ ઉપરના કઠામાં વસુમિત્રના મરણના સમય માટે બબે આંકડા ધારી લેવા પડયા છે; કેમકે પુરાણકારોની કથનમાં બે ભેદ પડી ગયા હતા : એક પક્ષવાળાએ વસુમિત્રની સત્તા ૭ વર્ષની આંકી હતી અને બીજએ તેની મર્યાદા ૧૦ વર્ષની આંકી હતી; પણ હવે આપણને ખાત્રી થઈ છે કે તેનું મરણ ઇ. સ. પૂ. ૧૮૧ માં જ થયું છે એટલે બીજી સાલને-ઈ. સ. પૂ. ૧૭૮ નો-નિદેશ જે કરાયો છે તે નિરર્થક છે; અને તેમ થતાં કેટલાક પુરાણકારોનું જે મંતવ્ય વસુમિત્રની સત્તા દશ વર્ષ રહી હતી એમ થયું છે, તે આપોઆપ ખેટું ઠરી જાય છે. - હવે આપણે વસુમિત્રને જન્મ જ્યારે ઈ. સ. પૂ. ૨૦૮ માં અને મરણ ઇ. સ. પૂ. ૧૮૧ માં સાબિત કરી શક્યા છીએ, ત્યારે કહેવું જ પડશે, કે તેનું મરણ તેના પિતાના રાજકાળ દરમ્યાન માત્ર ૨૭ વર્ષની ઉમરે ભર યુવાનીમાં નીપજ્યું હતું. તેથી કરીને જ જે ગ્રંથકારોએ તેનું નામ શુંગવંશી રાજા તરીકે નામાવલીમાં દાખલ કરેલ નથી. હવે તેની તારીખે આપણે નીચે પ્રમાણે ગોઠવી શકીશું.
તેની ભોગવેલ ઈ. સ. પૂ. ઉમર પદનાં વર્ષ ૨૦૮ ૦ ૧૮૮ ૨૦
મ. સ.
૦
૩૩૯
૯
જન્મ.
૩૧૯ યુવરાજ પદે ( પુષ્યમિત્રનું મરણ અને અગ્નિમિત્રનું
સ્વતંત્રપણે રાજપદે આવવું) મરણ
ઉપર પ્રમાણે પુષ્યમિત્ર-અગ્નિમિત્ર અને વસુમિત્ર તે ત્રણે જણાને સમય નિર્ણય થઈ જવાથી, ભારતીય ઇતિહાસકારોને મૂંઝવતા અને
૩૪૬
૧૮૧ ૨૭ ૦ જટિલમાં જટિલ ગણાતા એક પ્રશ્નને નિકાલ થય ગણાશે. હવે એક બીજા મુદ્દા ઉપર આપણે જઈએ.
