________________
પરિચ્છેદ ]
રાજ્યવિસ્તાર
૪૧
ક્યા કારણથી પરદેશીઓ હિંદ ઉપર ચડી આવવાને ખડે પગે તૈયાર થઈ રહ્યા હતા. અને એ તે સિદ્ધાંત છે કે દારૂગોળો જ્યાં તૈયાર પડી રહ્યો હોય, ત્યાં માત્ર એક ચિણગારી લગાડવાની કે તે ઊડીને અડવાની જ રાહ જોઈ રહેવાતી હોય છે, એટલે હિંદની આંતરિક વ્યવસ્થા કે સ્થિતિની અનુકૂળતા સાંપડતા જ, તેઓએ પોતાનું કાર્ય આરંભી દીધું જણાય છે. આવી એક તક, સમ્રાટ પ્રિયદર્શનના મરણ બાદ તુરત જ તેના સંતાનોમાં પ્રવેશેલા ઠેષાગ્નિરૂપી કુસુપે પૂરી પાડી હતી; અને તેવી જ બીજી તક, શુંગવંશી અમલના અંતમાં તે રાજાઓના ભોગવિલાસ અને વ્યભિચારી આચરણને લીધે ઉત્પન્ન થએલ પ્રજાના અસંતોષે પૂરી પાડી હતી. આ રથળેઆ પરિચ્છેદમાં-મર્યવંશની જ હકીકત આલેખતા હોવાથી પ્રથમની તકનું વર્ણન કરવામાં આવશે; જ્યારે બીજી તકનું વર્ણન શું ગવંશના રાજ્યવિસ્તારનું વૃત્તાંત લખવાનો સમય આવી પહેચે ત્યાં સુધી મુલતવી રાખવું પડશે.
હવે માત્ર એક વસ્તુસ્થિતિ ઉપર લક્ષ દેરીને મૂળ બાબત ઉપર પાછા આવી જઈશું. અત્યાર સુધી હિંદી રાજાઓએ એક જ ધારણ અખત્યાર કર્યું રાખ્યું હતું. તદનુસાર વિજય મેળવેલ જમીન ઉપર તેના પૂર્વના રાજકર્તાને જ પુનઃ સ્થાપિત કર્યું જતા ! પણ જે તે રાજકર્તા કે તેનો કોઈ હકદાર નીકળી ન આવતો, તે તે પ્રદેશ ખાલસા કરી પોતાના રાજ્યમાં ભેળવી લેતા. તે ધોરણ હવે બદલાવા લાગ્યું હતું, કેમકે વિજય મેળવનાર જ્યારે પરદેશી હોય, ત્યારે તેને તે પિતાની વસાહત કરવા માટે જમીન જોઈએ જ; એટલે તે પોતે તો જીતેલા પ્રદેશના રાજવીને ઉઠાડી મૂકીને પોતાનો જ કરી લે, અને વિજય મેળવનાર હિંદી રાજા જે હેય તે, કોઈક પૂર્વના
સંસ્કારને લીધે ભૂમિ ખાલસા કરી લેવાની ઈચ્છા પ્રથમમાં ન રાખે; પણ સંગતિ દોષથી માણસ શું શું નથી કરતો ? એટલે તે પણ પિતાના પરદેશી ભાઈબંધ-પાડોશી રાજાની પેઠે જમીન ખાલસા કરી લઇ પિતાના રાજ્યમાં હોઈમાં કરી જવાનું પગલું ભરતે દેખાયો છે.
મૂળ વિષય તરફ આવતાં જણાવવાનું કે, સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના મરણ બાદ તેના વંશજોમાં આપ આપસમાં વૈરવૃત્તિ તથા એક બીજાની ચડતી સહન ન કરવાની મનોદશા, ઈત્યાદિ જે દુર્ગુણ ઉદ્દભવ્યાં હતાં તેને લીધે તેમાંના અનેક જણાએ પિતપોતાની સ્વતંત્રતા ધારણ કરી લીધી હતી. પરિણામે એક વખત જે મૌર્ય સામ્રા
જ્યની હદ, હિંદ બહાર વિસ્તરેલી હતી તેના બે ભાગલા પડી ગયા. હિંદ બહારની હદ હતી તેના ધણી તે તે પ્રદેશના પરદેશીઓ થઈ પડ્યા અને હિંદમાં જે જે પ્રાંતે ઉપર જે જે રાજ્યકર્તા કે સૂબાઓ નીમાયા હતા, તે તે તેઓએ પચાવી પાડયા. એટલે પ્રિયદર્શિનના સીધા વારસદારના હિસ્સામાં તે માત્ર નામનો જ પ્રદેશ રહેવા પા ; અને આ પ્રમાણે તે પોતે નબળો પડતાં, પાસેના જ પ્રતાપી અને પરાક્રમી રાજાના પંજાનો ભોગ થઈ પડવાનો તેનો વારો આવી લાગ્યા. આ પ્રમાણે આખુંયે મૌર્ય સામ્રાજ્ય ટૂંક સમયમાં જ છિન્નભિન્ન થઈને અદશ્ય થવા પામ્યું હતું, જેનું વર્ણન ઉપરના પરિચ્છેદે સવિસ્તર લખાઈ ગયું છે, એટલે અહીં તે પાછું ઉતારવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી.
ઉપરમાં જે બે તક પરદેશીઓને લાવ્યા બાબતનો ઇસારો કરી ગયા છીએ, તેમાંની પ્રથમ તક-મૌર્યવંશી રાજ્યકર્તાઓના સમયે–જે મળી હતી, તેનું વર્ણન સમાપ્ત થયું ગણાશે.
