________________
પરિચ્છેદ ]
કથનનું સમાધાન
પી.
વસુમત્ર બીજાના ૭, એકને ૭ અને દેવ- ભૂતના ૧૦ એમ મળી છ રાજાના ફાળે ૩૭ વર્ષ ગણાવ્યા છે, જ્યારે બીજાઓમાં, ઉપરના વિર્ષના આંકમાં તેમજ તે નામે ગોઠવવાના ક્રમમાં પણ ફેરફાર છે. જ્યારે કોઈમાં વળી ભાગ અથવા ભાગવત નામે એક રાજાનું નામ વિશેષ ગણાવી તેના ખાતે ૩૨ વર્ષ જેટલો લાંબો કાળ સેંધાવ્યું છે. ગમે તેમ છે પણ એટલું તો સ્પષ્ટ સમજાય જ છે કે, આ બધા રાજાઓની સંખ્યા પછી તે પાંચની, છની કે સાતની છે પણ તે બધાનો રાજ્યમાં કઈ મહત્વને પ્રસંગ ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ અને વૈદિક ગ્રંથકર્તાઓના મંતવ્ય પ્રમાણે વિચારવા યોગ્ય બનહીં હોય; અથવા જો બનવા પામ્યો હોય તે તેમને નામોશી ઉપજાવનારો જ હોવો જોઈએ; કે જેથી પિતાના ધર્માનુયાયી રાજાઓનું નબળું પાસું બહાર પડતું દેખાડાતું દાબી રાખવાનું આવકારદાયક લાગ્યું હોય; કેમકે જે ગૌરવવતે કોઈ પ્રસંગ તેમના યશસ્વી રાજકાળે ઉપસ્થિત થવા પામ્યો હોત, તે પારાણિક ગ્રંથકારે તેને બુલંદ અવાજે જાહેર કરવાને બવાર પાયા વિના રહેતા નહી. અરે! છેવટે માનપણું નસેવતાં કાંઈ ભાંગ્યાતૂટયા શબ્દોમાં પણ ઉલ્લેખ તે કરત જ.
બીજી બાજુ કેન ગ્રંથમાં માત્ર બળમિત્ર અને ભાનુમિત્ર બેનાં જ નામ આપી, તેમના ફાળે ૬૦ વર્ષ ગણાવ્યાં છે. આ બન્ને સાંપ્રદાયિક ગ્રંથ આલેખનને વિચાર કરતાં એમ સમજવાનું કારણ મળે છે કે પૌરાણિક ગ્રંથકારોએ જે નામે આપ્યાં છે તેમનું રૂપ જોતાં તે નામો વ્યક્તિગતરૂપે કદાચ હશે, એટલે કે તેમણે રાજમુકત ધારણ કર્યા પહેલાંના હશે, જ્યારે જૈન ગ્રંથકારોએ સૂચવેલાં નામો રાજ્યપદ પ્રાપ્ત કર્યા પછીનાં હશે; તેમ વળી પુરાણકારો તરફથી નામાવળી રજૂ કરાઈ છે તે સમાં-એટલે કે પાંચ સાત
નામોમાં માત્ર ઉપરનાં બેનાં નામ જ બળમિત્ર તથા ભાનુમિત્ર હશે. ( વળી આ સર્વે નામોમાં અંત્યાક્ષર મિત્ર હોવાથી તે પુષ્યમિત્ર–અગ્નિમિત્ર વસુમિત્રના વંશજોનાં નામે હેવાની સૌમ્યતા પણ બતાવે છે ) અને બાકીનાને ઉલ્લેખ કરવાનું તેમણે છોડી દીધું હશે. તેના કારણમાં કદાચ તેમને તે છ સાત રાજાનો રાજ્યઅમલ દમ વિનાને પણ લાગે છે. જ્યારે પરિશિષ્ટગ્રંથમાં જ્યાં આ બધે રાજકાળ ગણાવ્યું છે
ત્યાં તે માત્ર અવંતિપતિ તરીકે મુખ્ય મુખ્ય રાજાઓનાં નામ અને રાજવંશને જ ઉલ્લેખ કરાયો છે. એટલે કે તે કથન માત્ર કાળગણનાનું અંતર દર્શાવવા પૂરતું જ આપેલું છે, નહીં કે તે કથન તેમના સમગ્ર જીવનની, આલેચના કરી બતાવવા અર્થે કરાયું હોય. એટલે વાસ્તવિક પણ ગણશે કે, તેમનો હેતુ “બળમિત્ર-ભાનુમિત્રા આદિ ” રાજાઓ ગણાવવાનો અને તે સર્વેને એકંદર રાજ્યકાળ ૬૦ વર્ષ જેટલું હતું એટલું બતાવવા પૂરતો જ હશે. અને તેથી કરીને તે બધામાંનાં પ્રથમનાં બે જ નામ આપ્યાં, અને તેમને સમૂહકાળ ૬૦ વર્ષનો કહ્યો.
હવે આખા વંશની-સમય પરની-વંશાવળીની સમજણું તથા વિચારણું સમાપ્ત થઈ તથા બને સાંપ્રદાયિક ગ્રંથકર્તાઓ પોતપોતાને ઇતિહાસ આલેખવામાં સત્યથી વેગળા ગયા નથી તે બાબત પણ સાબિત થઈ ગઈ.
આ પ્રમાણે સામાન્ય વિચારણા થઈ રહ્યા બાદ જે ત્રણ ભાંગા-વિભાગ આપણે ઉપરમાં પાડી બતાવ્યા છે અને જેને જટિલ પ્રશ્નો ઉપમા આપી છે તેનો ઉકેલ કરવા માટે હવે આપણે ઉદ્યમવંત થઈશું.
ઉપરનાં પૃષ્ઠોમાં વર્ણન કરતાં આપણે કેટલીક રિથતિ કલ્પી લઈને અનુમાનાર્થે ગયા
