________________
પરિચ્છેદ ]
પુરુષ માની લીધા છે. પણ આપણે હવે પછીના પૃષ્ઠોનાં વાંચનથી જોઇ શકીશુ કે તે સધળા પ્રભાવ કે શક્તિ, રાજા પુષ્યમિત્રના કરતાં તેના પુત્ર અગ્નિમિત્રમાં જ છે એમ પૂરવાર થઇ શકે છે. અલબત્ત, રાજા પુષ્પમિત્રની પ્રવૃત્તિની શરૂઆત ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ વિચારતાં સેનાધિપતિ તરીકેના હાદ્દાથી થઇ છે; અને તે હાદ્દો જો કે મહાનૂ જોખમદારી ધરાવતા ગણાય છે, છતાં રાજાના પદ કરતાં સૈન્યપતિપદની જવાબદારી તેા કેટલેય દરજ્જે—અરે ! કહા કે અનેક ગણી—ઓછી જ ગણાય છે. તેમ વળી રાજ્યની ખરી લગામ શુંગવશી તરીકે રાજા પુષ્યમિત્રના હાથમાં આવી, ત્યારે તે તે લગભગ ખખડધજ જેવા અને નિષ્ક્રિય જિંદગી ગાળવા જેટલી વૃદ્ધ ઉમરને બની ગયા હતા. એટલે કે તે પાતે જેને વૈદિક ધર્મમાં વાનપ્રસ્થ અવસ્થા કહેવાય છે તેવી અવસ્થા ગાળતા હતેા; ( જે પ્રમાણે સમ્રાટ પ્રિયદર્શિનના રાજ્યાભિષેક થયા બાદ, સમ્રાટ અશોકે પશુ લગભગ ૧૯ વર્ષ ગાળ્યાં હતાં) પણ તેની વિદ્યમાનતા હેાવાથી, સમ્રાટ અગ્નિમિત્ર પોતે ગાદીપતિ હોવા છતાં તેમનું માન જાળવી રાખતા હતા; જેથી કરીને વૈદિક ગ્રંથકારોએ રાજા પુષ્યમિત્રની તે વાનપ્રસ્થ અવસ્થાના સમયકાળને પણ રાજવકાળમાં ગણ્યા છે; એટલે પુષ્યમિત્રનો સત્તાના બે વિભાગ પાડી શકાશે:
(૧) મૌર્યવંશી રાજઅમલ દરમ્યાન સેનાધિ પતિના પદ ઉપરના... ૨૨ વ. (૨) અને પુરાણુકારા તેના અમલના જે ૩૭-૩૮ વ ગણાવે છે તેમાંથી ઉપરના ૨૨ વર્ષ જતાં આકી વાનપ્રસ્થ અવસ્થાના રહ્યા તે...
૧૬ વ. ૩૮ ૧.
...
કરેલું સમાધાન
૫૩
એમ કુલ મળીને ૩૮ વર્ષ સુધી તેનેા સત્તાકાળ ગણીશું.
હવે જૈન ગ્રંથકારેાનાં અભિપ્રાય પ્રમાણે તેના નામ સાથે ૩૦ વર્ષ ગણાવાયાં છે, અને આ ૩૦ વર્ષ પણ ખુદ રાજાપદના કાળ તરીકે તેા નથી જ લેખાવ્યા; પણ જુદા જુદા અમલ દરમ્યાન તેણે જે સંયુક્ત અધિકાર ભાગળ્યે હતા તેના સરવાળાની નાંધ તરીકેનાં દ્વાય એમ સમજાય છે; કેમકે જો તેમ ન હેાત અને એક સ્વતંત્ર સત્તાધીશ તરીકે તેના એકલાના ખાતે જ તે સમય નાંધવા હાત, તા જેમ હુ'મેશાં તે લખતા આવ્યા છે તેમ, તેનુ' એકલાનુ જ નામ લખીને તેની સાથે ૩૦ વર્ષના આંક મૂકત; પ તેમ જ્યારે તેઓએ દર્શાવ્યું નથી ત્યારે સ્પષ્ટ થાય છેકે તે પોતે તેમના મત પ્રમાણે સ્વતંત્ર રાજા તરીકે કદી નહીંજ આવ્યા હૈાય; અને તેથીજ પુષ્ય મિત્ર-અગ્નિમિત્ર એમ બન્નેનું નામ ભેગું લખીને તેમના ખાતે ત્રીસ વર્ષાં મૂકવા દુરસ્ત ધાર્યું લાગે છે. આમ કરીને તેઓએ પુષ્યમિત્રનું નામ તે સુચવ્યું છે પણ તેની ગણુના ગૌણપણે રાખી, અગ્નિમિત્રનુ મુખ્યતાએ ગણવું જોઇએ તેવી ગૂઢ સંજ્ઞા પણુ સૂચવી છે. હવે જો ત્રીસ વર્ષ, જે પુષ્યમિત્ર-અગ્નિમિત્ર ના સંયુક્ત અમલના છે, તેમાંથી પ્રથમના સાળ વર્ષના કાળ જે સમયે પુષ્યમિત્ર, પ્રતે વાનપ્રસ્થ અવસ્થામાં હતા, એમ આપણે ઉપર સાબિત કરી ગયા છીએ તે બાદ કરવામાં આવે તે, બાકીના ચૌદ વર્ષના કાળ અગ્નિમિત્રના સ્વતંત્રપણે રાજકારાબાર ચલાવ્યાના રહેશે. એટલે તાત્ક એ થા કે, અગ્નિમિત્રના ત્રીશ વર્ષના રાજ્યઅમલ દરમ્યાનમાંના, પ્રથમના સેાળવ સુધી પુષ્યમિત્ર વાનપ્રસ્થાવસ્થામાં હૈયાત રહ્યો હતા. હવે વાચકને સમજાશે કે પુષ્યમિત્રને ખાતે જે ૩૮ વર્ષ સુધીના સત્તાધિકાર ગણાવ્યા છે ( જુએ પૃ.
