________________
પરિચ્છેદ ]
રાજ્યવિસ્તાર
his expedition and conquests as a political hurricane. India was not changed, India was not Hellinised= હિંદીઓએ અલેકઝાંડરને બહુધા એક મોટો ધાડપાડુ અને તેના હુમલાને તથા વિજયને માત્ર રાજદ્વારી તફાન તરીકે લેખ્યા છે. હિંદુસ્તાનનો પલટો થયો નથી તેમ તેણે ગ્રીક સંસ્કૃતિને અપનાવી પણ નથી, એટલે કે અલેકઝાંડરની મુરાદ બર આવી નથી. તેમજ તેના આક્રમણને નામે કોઈ હિંદી પ્રાંતનો વિજય થયું હોવાનું ચડાવી શકાતું નથી. બહુ ત્યારે એટલું જ કહી શકાય કે પચીસેક વર્ષો સુધી તેના સરદારોએ હિંદભૂમિ ઉપર પગ ટેકવી રાખ્યો હતો અને તેમાંયે આપસઆપસમાં મારામારી ને કાપકુપી જેવી જ સ્થિતિ પ્રવર્તી રહી હતી. તે બાદ લગભગ સવાસો ઉપરાંત વર્ષો પરદેશીઓના હુમલા સિવાયના વ્યતીત થઈ જવા પામ્યાં છે. અલબત્ત, આ વર્ષો દરમ્યાન પણ હિંદમાં પરદેશીએ તે હતા અને આવતા રહેતા જ. પણ તે વિજેતા થવાને કે શિક્ષક બની બેસવા માટે નહીં, પણ હિંદી પ્રજાના એક અંશ બનીને રહેવા માટે અથવા તે વિદ્યાથી બનવા માટે જ આવતા જતા. આ સવાસો વર્ષમાંના પ્રથમના ચાલીસેક સુધી તેમને પ્રવાહ હિંદ તરફ થયો હતો, પણ તેવામાં પ્રિયદર્શિનનો રાજ્ય અમલ પૂર જેરમાં તપત થયો. તેણે પિતાના ધમ્મ મહામાત્રાને ત્યાં મેકલી તેમને આર્ય સંસ્કૃતિના મૂળાક્ષરો શીખવી તેનું રસપાન કરાવ્યું, એટલે તે બાજુની પ્રજાના
સ્વભાવ તથા રહેણીકરણીમાં જબરદસ્ત પરિવર્તન થવા પામ્યું. આથી કરીને જ ઈતિહાસન ઉપરના લેખકને પણ ઉચ્ચારવું પડયું છે૨૭ કે “ one object of Alexander's conquest was to spread Greek civilisation abroad: but we regret to see that he himself and his men were orientalised in Persia=એલેકઝાંડરના હુમલાની એક મુરાદ તો પરદેશમાં ગ્રીક સંસ્કૃતિનો પ્રચાર કરવાની હતી, પણ નોંધતાં આપણને દિલગીરી ઉપજે છે કે તેનું તેમજ તેના માણસનું પરિવર્તન ઈરાનમાં થઈ ગયું હતું. ”(જેટલું ઈરાનને લાગુ પડે છે તેટલું હિંદને પણ લાગુ પડે છે તેમ સમજવું; કેમકે ઈરાનની સંસ્કૃતિ મૂળે હિંદની જ છે; તેથી તેને “પા શષી ” કહેવાઈ છે. અસલમાં હિંદના રઘુવંશી અને યદુવંશી રાજાઓની સત્તા તળે જ ઈરાન હતું. જુઓ આગળ ઉપર.) એટલે જ અલેકઝાંડરે પિતાની સંસ્કૃતિથી પૂર્વને આંજી નાંખવાના મનોરથ સેવીને જે આક્રમણ કર્યું હતું, તેને બદલે પોતે જ આર્ય સંસ્કૃતિની મહત્તા અને સરસાઈથી મુગ્ધ બનીને (પછી જોઈએ તે તેમાંના સારા અંશે ચૂંટી કાઢી, પિતાનામાં આમેજ કરી લેવાય અથવા તો સ્થિતિ અને સગાનુસાર ત્યાં જઈ તેમના વચ્ચે જ વસી કરીને તે અંશે અપનાવીને પિતે જ તેવા બની જવાય) તે તરફ ખેંચાઈ ગયો હતી. જ્યારે હવે પછીના આક્રમણ લાવનારાઓનો આ હેતુ હતો એમ આપણે તેમની
' (૨૭) અહીં વર્ણન કરાય છે અલેકઝાંડરના હુમલાનું અને પરિણામની સરખામણી કરાય છે તેની પછીના પચાસ સાઠ વર્ષે રિથતિ થઈ હતી તેની–એટલે બેની વચ્ચે કાર્ય-કારણને સંબંધ નથી એમ વાચકને લાગશે; પણ મારે જણાવવું પડે છે તે એટલું જ, કે અલેકઝાંડેરે
હમ ભલે ગમે તે વખતે કર્યો, પણ ઈરાનની અને હિંદની સંસ્કૃતિ તે બંને વખતે કયારનીયે એક સરખાપણે ચાલુ જ હતી; માટે સરખામણી કરવામાં વાંધો નથી.
(૨૮) આ બધાં કથનની સત્યતા માટે આ પુસ્તકમાં હવે પછી આલેખવાને “પરદેશી આક્રમણ
