________________
૩૮
માર્ય સમ્રાટને
[ સપ્તમ
અને આક્રમક પ્રજા, બન્ને ટૂંક સહવાસ, સંસર્ગ કે સંપર્કમાં આવતી હોવાથી, અરસ્પરસના સંસ્કારનું મિશ્રણ બનવા પામતું નથી; પણ જે બીજા પ્રકારનું લક્ષ્ય રખાયું હોય તે તે ઘાટા સંસર્ગને લીધે બન્ને પ્રજાની સંસ્કૃતિનું મિશ્રણ આપસ આપસમાં થવા માંડે છે, અને કાળગમે તે એટલું તે ઓતપ્રોત થઈ જાય છે, કે | એક બીજાથી છૂટું પાડવું અને કયું કેવું હશે એમ પારખવાનું કાર્ય પણું કઠિન થઈ પડે છે. પણ એટલું તે ખરું કે જેની શ્રેષ્ઠતા વધારે તે વધારે ગ્રહણીય બને છે; પ્રથમ પ્રકારનાં આક્રમણ પિતાની ક્ષણિક અસરો નીપજાવવાનાં કારણે, ટૂંક સમયમાં જ ભૂલાઈ જવાય છે અને તેથી કરીને ઇતિહાસમાં તેને બહુ સ્થાન મળતું નથી, બધે તે હકીકત કોઈ દિવસ અસ્તિત્વમાં આવી હોય એનું નામનિશાન પણ શેઠું જડતું નથી. જયારે બીજા પ્રકારનાં આક્રમણો, તેણે નીપજાવેલ પરિણામેના પ્રમાણમાં, ઐતિહાસિક પ્રસંગો તરીકે ઓળખીતાં થાય છે. આવી જાતનાં જે અનેક આક્રમણ–પછી તેનો ધસારો, સુવ્યવસ્થિત ગોઠવણ કરીને એકદમ દૃષ્ટિએ ચડી જાય તે રીતે કરવામાં આવ્યું હોય કે વ્યાપારિક લાભો મેળવવાની ગણત્રી રાખીને મંદગતિથી લઈ જતાં આયદે તેનું સ્વરૂપ ફેરવાઈ જાય તે રીતે લઈ જવામાં આવ્યો હોય; પણ હિંદ ઉપર થયેલા જે ધસારા આપણી જાણમાં આવ્યા છે તેમાં
સૌથી પહેલામાં પહેલે ઇ. સ. પૂ. ૩૨૭ માંને મૌર્યસમ્રાટ અશોકવનના રાજ્યારભે કરવામાં આવેલ ગ્રીક શહેનશાહ અલેકઝાંડર ધી ગ્રેઈટને મૂકી શકાય તેમ છે. તેની યોજના જ્યારે પ્રથમ ઘડવામાં આવી હશે, ત્યારે તે એક લેખકના મંતવ્ય પ્રમાણે (જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૩૮૧) તેનું સ્વરૂપ તેના જ શબ્દોમાં લખ્યા પ્રમાણે કદાચ હશે 243:-Alexander's expedition was an organised one and had historians, geographers, scientists, merchants etc.-one object of Alexander's con. quest was to spread Greek civilization abroad-અલેકઝાંડરના હુમલા વ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવી રાખ્યા હતા. તેમાં ઇતિહાસત્તાઓ, ભૂગોળશાસ્ત્રીઓ, વૈજ્ઞાનિક તેમજ વ્યાપારીઓ વિગેરે પણ હતા. તે હુમલાની મુખ્ય એક મુરાદ તે પરદેશમાં પ્રીક સંસ્કૃતિને પ્રચાર કરવાની હતી. પણ વચ્ચેથી જ તેનું સ્વરૂપ બદલાઈ જતાં ૨૪ તેમજ પાછળથી પણ તેની ધારણા પ્રમાણે સ્થિતિ જળવાઈ ન રહેતાં તેને હેતુ ફળીભૂત થવા નથી પામ્યા એમ સ્પષ્ટ સમજાય છે. તે માટે તે જ ગ્રંથકારે પોતાના વિચારો નીચેના શબ્દોમાં વ્યકત કર્યો છે (જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૩૮૧) કે- “ The Indian probably regarded Alexander as a mighty robber and
(૨૪) શામાટે સ્વરૂપ બદલાઈ ગયું તેનું કારણ શોધવા જરૂર પણ છે. તે માટે આગળ ઉ૫૨ જુએ.
' (૨૫) જેમ અભિરાજાને લાલચ બતાવી કે બીજી રીતે હથેલીમાં ચાંદ બતાવી સ્વપક્ષે જીતી લીધે તે તેમજ સર્વત્ર પણ “પડપાસા પોબાર ” કરી લેવાશે તેવી ધારણ સેવી હશે, પણ તે ધારણા રાજ પોરસના કિસ્સામાં સફળ થઈ હતી, તેમજ અશોકવન સામે દરદમામથી કામ લેવા જતાં તે પા પડે હતે. આ
પ્રમાણે કામ લેવાની તેની જ નીતિ-રીતિ હેય કે, તે સમયની તે તરફની પ્રજાની જ ખાસીયત હેય, તે જુદી વાત છે; પણ વસ્તુની ખરીદીમાં જેમ સારો સિક્કો પણ ખપમાં આવે છે તેમ બનાવટી સિક્કાવડે પણ ખરીદી થઈ શકે છે, છતાં સાચા સિક્કાથી કરેલી ખરીદી પ્રશંસનીય લેખાય છે. તેવી જ ઉપમા અને લાગુ પાડી સરખામણી કરી શકાશે. . ૨૧) જુએ. ઉપરની ટીકા.
.
