________________
મૌર્ય સમ્રાટે
[ સપ્તમ
તેણે પ્રત્યેક દિશામાં કરેલ દિગ્વિજય યાત્રાનું વર્ણન કરતાં કરતાં (જુઓ પુ. ૨, પૃ. ૩૦૪ થી આગળ) આ હકીકત સવિસ્તર જણાવી દીધી છે; છતાં જ્યારે આ પરિછેદ ખાસ રાજ્ય વિરતારને અંગે જ રખાય છે ત્યારે તેનો ખ્યાલ આપણું મગજમાં તાજો રહે તે માટે તેનું ટૂંકમાં વર્ણન કરીશું અને જે મુદ્દા ત્યાં (પુ. ૨ જામાં) લખવા રહી ગયા હશે અથવા જે ઉપર ખાસ ધ્યાન ખેંચવા જેવું હશે તેટલા પૂરતું જ વિવેચન કરીશું.
ક્યા વરસે કો મુલક છત્યો વિગેરેનું અહીંનું વર્ણન અનુક્રમવાર સમજવાનું નથી, પણ મુદ્દા સમજવા પૂરતું જ લેખવાનું છે.
રાજગાદીએ આરૂઢ થયા પછી વારાફરતી અકેક દિશામાં પ્રયાણ કરીને, જે દેશ તાબે નહોતા તે જીતી લીધા અને જે તાબે હતા પણ ત્યાં કાંઈ અસંતેષ જેવું હતું ત્યાં તેને શાંત્વન આપી પિતાનું રાજ્ય એકદમ સુદઢ કરી નાંખ્યું. જે જે મુલક જીતી લીધા હતા તેના તેના રાજાને, અમુક પ્રકારની ખંડણી કે અન્ય સર વીકાવરાવીને તે તે સ્થાને પુનઃ સ્થાપિત કરી દીધા હતા ખાસ જણાવવાનું એટલું જ કે, પ્રાચીન સમયની ગણતંત્ર રાજ્યની પ્રથા જે ચાલી આવતી હતી તેમાંના કેટલાંક અનિષ્ટ તત દૂર કરી, ચંદ્રગુપ્ત રાજ્ય પં. ચાણકયએ કેંકિત ભાવનાની જે રાજનીતિ અમલમાં મૂકવા માંડી હતી અને જેમાં બરાબર રીતે સફળતા મળી નહોતી, તેમાંથી જે રીત રાજને તેમજ પ્રજાને હિતકારક લાગી તેટલી જ માત્ર તેણે ગ્રહણ કરી, બાકીની જતી કરી હતી અને કેટલાકમાં સુધારા પણ કર્યો હતા; છતાં કહેવું જ પડશે કે આ પ્રમાણે કરવામાં ૫. ચાણક્યની રાજનીતિ જ કાંઈક અપવાદ સિવાય મુખ્યત્વે અનુસરવામાં આવી હતી, તેના
રાજ્યની એક ખાસ ખૂબી એ થઈ પડી હતી કે, ફાવે તે હિંદમાં-–પછી તે પ્રદેશ કાં નજીકને ન હતાં દૂર દૂર હોય કે ફાવે તો હિંદ બહારને હોય, પણ દરેક ઠેકાણે જ્યાં જ્યાં તેણે જીત મેળવી હતી, ત્યાં ત્યાંના એક પણ દેશને ખાલસા કરી લીધે નહોતો; પણ જ્યાં બન્યું ત્યાં, તેના પૂર્વભૂત શાસકને જ તે પદ ઉપર સ્થાપિત કર્યે રાખ્યા હતા; અને જ્યાં તેવી સગવડ ન જ ઉતરી હતી, ત્યાં પિતા તરફથી ને હાકેમ ન હતું. આ પ્રમાણે રાજ્યના અનેક પ્રાંત પાડી, દરેક ઉપર અકેક સૂબે નીમી, રાજ્ય ચલાવવાની ગુંથણ કરી હતી. અને સાથે સાથે તે અંગિકાર કરેલ ધર્મનો પ્રચાર પણ કર્યો રાખ્યો હતો. વ્યવસ્થા માટે આ પ્રમાણે કરતાં તેના રાજ્યને વિસ્તાર, ઉત્તરમાં હિમાલયની પેલી પાર તિબેટ, બેટાન અને એશિયા ખંડના મધ્ય તુર્કસ્તાન સુધી, પશ્ચિમે સિરિયા અને એશિઆઈ તુર્કસ્તાન અને કદાચ મિસર સુધી, તથા દક્ષિણે કન્યાકુમારીકા સુધી પહોંચ્યા હતા; પણ દક્ષિણે સિંહલદ્વીપમાં અને અગ્નિખૂણે બ્રહ્મદેશ કે સુમાત્રા, જાવા તરફ તેણે પિતાનો વિજયવંત બહુ લંબાવ્યો હતો કે કેમ, અથવા પોતાના ધર્મપ્રચાર માટે અન્ય દેશની પેઠે ત્યાં પણ ધમ્મ મહામત્રા મોકલ્યા હતા કે કેમ, તેનો કોઈ પુરા હજુ સુધી મળતો નથી. પણ આ મુદ્દો લક્ષમાં રાખી, તે તરફ શોધખોળ કરવાની આવશ્યકતા છે ખરી. અને જે તે પ્રમાણે ત્યાં સ્થિતિ હોવાનું સિદ્ધ થયું તે, જેમ પેલી પ્રખ્યાત ચિનાઈ મોટી દીવાલ વિષે નવું જાણવા જેવું તત્વ આપણને મળી આવ્યું છે, તેમ આ પ્રદેશોમાંથી વળી કાંઈ ઓર જ વસ્તુ હાથ લાગશે.
અહીં આગળ સમ્રાટ પ્રિયદર્શનના રાજ્યવિસ્તારને લગતું વર્ણન પૂરું થાય છે, પણ પ્રત્યેક રાજવીને રાજ્યને ચિતાર આપતે જે
