________________
મૈર્ય સમ્રાટને
[ સપ્તમ
આ પ્રથમ જ અને કદાચ છેલ્લે જ દૃષ્ટાંત કહેવાશે જેમાં એક હિંદી ભૂપતિને તહનામાની રૂઈએ હિંદ બહારની ભૂમિ હિસ્સામાં ઈનામ તરીકે આપવામાં આવી હોય; મતલબ કે અશેકને હિંદ બહારની ભૂમિ જે પ્રાપ્ત થઈ તે બનાવ ખચિત જ તેની યશ ગાથામાં એક કલગીરૂપે જ ગણવા જેવો છે.
જ્યારે એક બાજુ ઇ. સ. પૂ. ૩૨૬ થી ૩૦૪ સુધી ઉપર પ્રમાણે તેનું ચિત્ત હિંદના વાયવ્ય ખૂણા તરફ રોકાયેલું રહ્યું હતું ત્યારે બીજી બાજુ તેના પિતાના ગૃહવ્યવહારમાં પણ તે કાંઈ સુખી અને આનંદકારક જીવન ગાળતા પડ્યો રહે એમ વિધાતાએ લખ્યું જ નહોતું. એક બાજુ તેની પટરાણી ગણાતી તિષ્યરક્ષિતાએ રાજખટપટમાં ઉપાડો લીધું હતું તથા તેણી શિથિલાચારી બની બેઠી હતી, ત્યારે બીજી બાજુ તેના ધર્મોપદેશક બૌદ્ધાચાર્યોએ પણ કાંઈ ઓછી રહેવા દીધી નહોતી, એટલે ક્રોધમાં આવી જઈ તિબ્બરક્ષિતાને તેણે જીવતી બાળી મૂકી હતી. તેણીની પુત્રી સંઘમિત્રાને કોઈ અજ્ઞાત (અને કદાચ રોગિષ્ટ પણ હશે તેવા) ૨ મુરતિત્યારે પરણાવી દીધી હતી અને બૌદ્ધધર્મ પ્રત્યેની અરૂચિ બતાવવા નકલય જેવી સંસ્થાઓ ઉઘાડી મૂકી હતી. છેવટે પેલે (જુ એ પુ. ૨, પૃ. ૬૮) ઉકળતા તેલના કડાવાળા બૌદ્ધ ભિક્ષકને બનાવ બનવાથી તેને ક્રોધ ઉપશમી ગયે એટલે નકલ કાઢી નાખ્યું. બૌદ્ધધર્મનું ત્રીજું સાધુ સંમેલન અને તેમાં પુરા ઠાઠમાઠથી
સંતાનો-કુમાર મહેંદ્ર અને કુંવરી સંઘમિત્રા ( જે લગ્ન પછી બે વરસે જ વિધવા થઈ હતી)ને બૌદ્ધધર્મની દીક્ષા આપી. વળી વિશેપમાં તે રાધુએ જ્યારે સિંહલદ્વીપ જવાને પાછા વળ્યા
ત્યારે ત્યાં ધર્મપ્રચાર માટે બોધિવૃક્ષ મોકલ્યું અને તે સર્વને ફતેહપૂર્વક વિદાય આપવા પિતાના રાજ્યના સમુદ્રતટવાળા પ્રદેશે પોતે જ હાજર થયો હતો. આ વિદાયગિરિનું સ્થાન વર્તમાનકાળના મદ્રાસ ઇલાકામાં ઉત્તર સિરકારના જે પ્રાંતે છે અને જ્યાં મહાનદી બંગાળ ઉપસાગરને મળે છે ત્યાંની આસપાસની ભૂમિ સમજવી. મતલબ કે અશકવર્ધનના રાજ્યની દક્ષિણ હદ અહીંથી જ અટકતી હતી. તે પછી દક્ષિણ ભાગ તે અંધ્રપતિના તાબામાં હતા, નહીં તે મહાનદીના મુખવાળા સ્થળને બદલે તેની દક્ષિણે જ્યાંથી સિંહલદ્વીપ નજીકમાં નજીક પડે તેવા સ્થાનેથી જ તેમને વિદાય આપત.
એક વાતની અત્રે યાદ આપવાની કે, ઇતિહાસકાએ અશોક અને પ્રિયદર્શિનને એક માનીને પ્રિયદર્શિને કોતરાવેલ અને મૈસુર રાજ્યની મધ્યે આવેલા સિદ્ધાગિરિ, બહ્મગિરિ આદિના લેખોના આધારે એમ જણાવ્યું છે કે, અશોકના રાજયની હદ ઠેઠ મદ્રાસ ઇલાકાના દક્ષિણ ભાગ સુધી લંબાઈ હતી; પણ અહીં તે એમ સાબિત થાય છે કે અશકની હદ માત્ર મહાનદીના મુખ સુધી જ હતી. આ હકીકતથી એમ પૂરવાર થઈ શકે છે કે, અશોક અને પ્રિયદર્શિન બને વ્યક્તિ જ ભિન્ન છે; નહીં તે પ્રિયદર્શિન અને અશોકના રાજ્યની હદ જુદી કેમ પડી જાત? આ બધે લાંબે વૃત્તાંત અત્રે ઉતારવાનો તાત્પર્ય એટલો જ છે કે, તેનું જીવન ઈ. સ. પૂ. ૩૨૬ પછીના બે એક વર્ષથી આરંભીને ઈ. સ. પૂ. ૩૧૨ સુધીના ચૌદ વર્ષ સુધી તે ગૃહકલેશ અને તેના લફરાંમાં જ અટવાઈ પડયું હતું. આ પ્રમાણે એક બાજુ માનસિક ઉપાધિમાં અને બીજી બાજુ શારીરિક હેરાનગતિમાં ( સેલ્યુકસ સાથેની
(૨૨) નીચે જુઓ; કારણ કે નહી તે દેઢ બે
વર્ષમાં તે મરણ કેમ પામે ?
