________________
પરિશિષ્ટ
આ પરિશિષ્ટમાં વર્ણવેલી હકીકત, વાણકયા અને મેગેસ્થેનીઝને લગતી હોઈ પુ. ૨ માં જયાં તેમના અધિકાર લખાયા છે–એટલે કે સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત કે સમ્રાટ અશોકવર્ધનના રાજયવાળા પરિચ્છેદે–ત્યાં જોડવી યુક્ત ગણાય; પણ પુસ્તક બીજાને બહાર પડી ગયાને સાત આઠ માસ થઈ ગયા છે, તેમ તેનું મૂળ લખાણ તે લગભગ આઠ વર્ષ ઉપર લખાઈને તૈયાર થઈ ગયું હતું, જ્યારે અત્ર આમેજ કરેલી હકીકત વડોદરા શહેરમાંથી પ્રસિદ્ધ થતા “પડકાર ' નામે માસિકના સં. ૧૯૯૨ ના શ્રાવણ માસ-ઈ. સ. ૧૯૩૬ ના ઓગસ્ટના અંકમાં દેખા દે છે. એટલે ઉપરના પુસ્તકમાં તે તેને સ્થાન આપી શકાય તેમ છે જ નહીં. તેમ તેમાં જણાવેલી હકીકત, મારા કથનને-મેં પ્રતિપાદિત કરેલ ઐતિહાસિક ઘટનાને-સમર્થન કરનારી અને સત્ય તરીકે પૂર- વાર કરવારૂપ હોઈ વાંચકવર્ગના વિચાર માટે રજૂ કરવા વિના છૂટકે પણ નહીં. એટલે આ ત્રીજા પુસ્તકમાં જ્યાં તે તે રાજાઓના જય-પરાજય અને રાજ્યવિસ્તારના પરિચ્છેદનું વર્ણન અપાયું છે તેના અંતે તે હકીકત જોડવાનું યોગ્ય ધાર્યું
છે, જેથી કાંઈ અનિયમિતતા કે અસંબંધતા દેખાય તે માટે ક્ષમા માગી લઉં છું.
સેકેટસના રાજદરબારે મેગેરેથેનીઝ ગ્રીક એલચી તરીકે હતો તે જેમ સર્વસંમત બીના છે તેમ મારે પણ માન્ય છે, એટલે એ પેકેટસને અને મેગેરથનેઝને સમકાલીન લેખવામાં કિચિત પણ શંકા રહેતા નથી; પણ અદ્યાપિપર્યત સઘળા ઇતિહાસકારોએ એ સેકેટસને ચંદ્રગુપ્ત ઠરાવ્યો છે, તે માટે માન્ય નથી ત્યાં જુદા પડું છું. કેમકે જે સેકટસને ચંદ્રગુપ્ત દરાવાય તે ૫. ચાણક્ય મૌર્ય ચંદ્રગુપ્તનો રાજપુરોહિત અને મહામાય હોઈ તે બન્ને જણાને સમકાલીન ગણાવાશે: એટલે કે એક બાજૂ સે કેટસને મેગેસ્થેનીઝને સમકાલીન કહે અને બીજી બાજૂ તે જ સે. કેટસને પં. ચાણકયજીને સમકાલીન કહે, તે કથનને તાત્પર્ય-સૂત્ર સિદ્ધાંત પ્રમાણેએ થાય કે સેકેટસ, પં. ચાણક્ય અને મેગેરથેનીઝ-એ ત્રણેને સમસમી તરીકે કબૂલવા પડે. જ્યારે ખરી રીતે તે પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ જ નથી, કેમકે ઉપર જણાવ્યું તેમ મારું મંતવ્ય સેકેટસ એટલે ચંદ્રગુપ્ત નહીં પણ અશોકવર્ધન છે. આ
