________________
પરિચ્છેદ ]
૪૩
સર્વ હકીકત મેં પુ. ૨ માં પૃ. ૧૫૪ થી ૧૬ર ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય તથા તેના શાસનકાલનું વર્ણન સુધીમાં તથા તે જ પુસ્તકમાં પૃ. ૨૧૧ ટી. નં. કરતી વેળા આચાર્ય કૌટિલ્યનું નામ સરખું ૨૬ માં અનેક પુરાવા આપી સાબિત કરી છે. ઉપલબ્ધ ન થવું તે શું આશ્ચર્યકારક નથી ? - પં, ચાણક્ય અને મેગેસ્થેનીઝને સમકાલીન- કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્રનું સૂક્ષ્મ અધ્યયન કરતી પણે ગણી લેવામાં પુ. ૨ માં પૃ. ૨૧૦ ઉપર વેળાએ પ્રાચીન ભારતની સભ્યતા તથા સંસ્કૃતિના મા. સા. ઈ. ના લેખકને જે શંકા ઉઠી છે તેની ચિત્રનું જે રૂ૫ માનવ-મન-મંડલ પર અંકિત નોંધ લીધી છે. તે જ પ્રકારની ગૂંચ ઉપરમાં નિર્દિષ્ટ થાય છે તેનાથી સર્વથા વિરુદ્ધ રાજદૂત મેગેસ્થથયેલ “ પડકાર ” માસિકમાંના લેખકને પણ થઈ નીઝના ભારતવર્ણનને વાંચવાથી થાય છે. આમ છે, તેમ અનેક વિદ્વાનોને જરૂર થઈ પણ હશે?' પિતાનું અનુમાન દોરી તેનાં ઉદાહરણ ટાંકે છે. છતાં તેને ઉકેલ હજુ સુધી કરાયો હોય એમ ( ૧ ) કિલ્લાઓ તથા નગરની નિર્માણ શૈલીમાં મારા વાંચવામાં તે આવ્યું જ નહોતું. તેટલા મેગેસ્થેનીઝના કહ્યા પ્રમાણે ચંદ્રગુપ્તના (એટલે માટે તે સવાલ હાથ ધરીને, વિસ્તૃતપણે તે મેં કેટસના) શાસનકાલમાં કિલ્લાઓ, નગરે વાતને ઘટસ્ફોટ પુ. ૨ માં પૃ. ૧૫૪ થી ૧૬૨ અને તેના પર કટાઓ તથા ભવનો આદિ લાક. સુધીમાં જણવો પડ્યો છે, તે બનને મહાશયને ડાના બનાવવામાં આવતાં હતાં... આચાર્ય ચાણજે મુશ્કેલીઓ નડી હશે તે અનેકવિધ હશે, પણ કયતા કથાનુસાર તેમણે સ્પષ્ટ રૂપકી ઈટોમાં પડકારના લેખક મહાશયે જે દર્શાવી છે તેને બનાવવાનો નિર્દેશ કર્યો છે. (૨) મેગેસ્થેનીઝના ટૂંક સાર અત્રે રજૂ કરું છું –
સમયમાં બૌદ્ધધમ રાજ્યધર્મ બન્યો નહોતે, પં. ચાણક્યજીએ વિશ્વવિખ્યાત કૌટિલ્ય છતાંય તેણે મહાત્મા બુદ્ધનું નામ અત્યંત સનઅર્થશાસ્ત્ર રચેલ છે અને મેગેસ્થનીઝ મહાશયે માનપૂર્વક લીધું છે; (જુઓ ખંડ ૪૩ માં). ભારત વર્ણનનું ખંડ (Fragment of India) જ્યારે કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્રમાં બૌદ્ધધર્મ તથા નામનું પુસ્તક રચેલ છે. હવે જે આ બન્ને તેના અનુયાયીઓનું વર્ણન કયાંય ઉપલબ્ધ થતું લેખકે સમસમયી જ હોય તે તે બનેએ લખેલ નથી. કેવળ માત્ર ત્રણ જ શબ્દો એવા છે કે પુસ્તકમાં, તે તે સમયની એક જ હકીકતનું જેના આધારે કૌટિલ્યના સમયમાં તુછ–નજીવી અથવા પરિસ્થિતિનું વર્ણન મળતું જ આવવું બૌદ્ધસત્તા સ્વીકારી શકાય. તે, પાખંડ, શાકજોઈએ; પણ તેમ થતું નથી તેવા અનેક મદા જીવન અને શ્રમણ શબ્દો છે (કૌટિલ્ય અર્થતેમણે તારવી બતાવ્યા છે અને તે ઉપરથી, શાસ્ત્રમાં પાખંડ શબ્દ બૌદ્ધ ક્ષપણુકેના માટે પ્રયુક્ત પિતે શંકા ઉઠાવી છે કે ૫. ચાણક્યજી અને કરવામાં આવ્યો છે. વળી તેમાં બૌદ્ધ ક્ષપણુકેને મેગેસ્થનીઝ સમકાલીન કેમ ગણાય ? તેમનું કથન અત્યંત ધૃણાની દૃષ્ટિએ જોયા છે. તેના કથનાનુસાર એમ છે કે ( જી એ તેમના લેખનું પૃ. ૫ ). પાડ અને ચાંડાલે ને સ્મશાનની પાસે વસવું
(૧) આ નિબંધના લેખક શ્રીયુત રતિલાલ કળાધર ભદ્ર છે. તેમણે અર્થશાસ્ત્રનો બારિક અભ્યાસ કરી જે મુદ્દાઓ તારવી કાઢયા છે (જે અંકમાં આ પરિશિષ્ટમાં ઉતાર્યા છે, તે માટે તેમને અભિવંદુ છું.
તથા તે મુદ્દાઓ અત્રે વાચકવર્ગ માટે હું રજૂ કરી રાયે તે અનુકૂળતા મને પ્રાપ્ત થવા માટે તેમને ઉપકાર માનું છું.
