________________
૩૦
મા સમ્રાટાના
હોવાથી,કાંઈક વિચિત્ર રીતે જ કાર્યભાર ચલાવતો હતા. છતાં પંડિતજીના મરણ બાદ ત્રણેક વર્ષ ઈ. સ. પૂ. ૩૪૬ માં ચંદ્રગુપ્ત મુનિનું અવસાન થયું ત્યાં સુધી રાજકારભારમાં કાંઇ જ નવીનતાનુ તત્ત્વ પ્રવેશવા દીધું. નહાતુ. પણ હવે તા સમ્રાટ તેમજ મહાઅમાત્ય, બન્નેને માથેથી શિરછત્રાને લાપ થયા એટલે તેઓ મનમાં કાવે તેમ વવા લાગ્યા. જેની અસર સામ્રાજ્ય ઉપર થાય તે સ્વાભાવિક જ છે. પણ એક તા સામ્રાજ્ય માટું રહ્યું તેમ તેના પાયા ખૂબ મજબૂત અને ઊંડા ન’ખાઇ ગયેલ, એટલે એકદમ તે, તે હચમચતા નજરે પડે તેમ નહતું, છતાં સ્વચ્છંદ રાજ્યઅમલમાંથી પરિણમતા કુળના પડછાયા-પડછંદા પથરાવાના પ્રારભ તા થઈ ચૂકયા જ હતા. સૌથી પ્રથમ તેના દેખાવ દક્ષિણ હિંદમાં નજરે પડયા. ત્યાંના અધપતિ ચેાથા જે ચંદ્રગુપ્તના ખડિયા હતા (પુ. ૨ માં જુએ સિક્કા નં. ૬૭-૬૮ ) અને અપ્રભ્રત્ય કહેવાતા તેણે તાખેદારીની ઝૂંસરી ફૂંકી દૃષ્ટ, પેાતાને સ્વતંત્ર જાહેર કરી દીધો. (જીએ પુ. ૨ માં સિક્કો નં. ૫૭) અને તે સ્વતંત્ર થતાં તેનાથી પણ દક્ષિણે આવેલા, એટલે કે મગધથી વિશેષ દૂર પડેલા એવા ચાલા, પાંડય વિગેરે આપોઆપ છૂટા પડી ગયા લેખાય. પછી તેને તદ્દન સ્વતંત્ર લેખવા કે આ અધ્રપતિના આશ્રયી ગણવા તે પ્રશ્ન જુદો ઠરે છે. પણ સમ જવાને કારણ મળે છે કે તે અપતિના તામે જ હતા; કેમકે હિંદના પશ્ચિમ કિનારેથી મળી આવતા કેટલાક સિક્કા ઉપરથી પૂરવાર થાય છે, કે હિંદના પશ્ચિમ કિનારા તા શું, પણ તે ઉપરાંત કલિંગ દેશ ઉપર પણુ, આંધ્રપતિ ચાથા પાંચમાની સત્તા ચાલી રહી હતી. મતલબ કે આખા દક્ષિણ હિંદ હવે મગધસામ્રાજ્યના ભાગ લેખાતા બંધ પડી ગયા હતા. તેને સમય
[ સપ્તમ
આપણે ઇ. સ. પૂ. ૩૪૬ થી ૩૪૮ સુધી મૂકીશુ. માત્ર તેની હકુમત હવે ઉત્તર હિંદના જેટલી જ આવી રહી હતી; બલ્કે કહીએ કે હવે તા ત્યાં પણ ધીમે ધીમે તેની અસર પહેાંચવા માંડી હતી; અને આય? આખા ઉત્તર હિંદ પણ તે ગુમાવી એસત; પણ તેના પૂર્વજે આરંભેલી રાજનીતિ કાંઈક તેની મદે આવી લાગી હતી. કેમકે રાજકાજમાં મદદરૂપ થઇ પડે માટે પેાતાના યુવરાજને પેાતાની પાસે જ પાટલિપુત્રમાં તેણે રાખ્યા હતા અને બીજા પુત્રામાંથી અશેાક જે હતા તે કાંઇક ચાલાક માલૂમ પડવાથી તેને અવતિમાં ખાપદે નિયુક્ત કર્યાં હતા. આણે પોતાની સત્તા તળેના ઉત્તર હિંદમાંના અતિ અને સૌરાષ્ટ્રને અરાબર જાળવી રાખ્યા હતા. જેથી તેટલે દરજ્જે તે નિર્ભય હતા ખરા, પણ રાજનગરથી દૂર આવેલ એવા પંજામાદિ પ્રદેશમાં, ફાવે તે કાઇ ખા ત્યાં નીમવામાં ન આવ્યા હાય તેથી કે ત્યાં જે સૂક્ષ્મ મૂકા હોય તે ત્યાંની પરિસ્થિતિને કાબૂમાં રાખી શકે તેવા ખબદાર ન ઢાય તેથી, ગમે તેમ પણ પંજાબ તરફના નાના નાના ક્ષત્રિય રાજાઓએ "ચાનીચા થવા માંડયું હતું. તે સર્વે એ જો એકત્ર થઈને સંગઠિતપણે સ્વતંત્રતા જાહેર કરી દીધી હોત તે બિંદુસારની મગદૂર નહાતી કે ત્યાંના મામલા તે કાબૂમાં રાખી શકત; પણ તેના સદ્ભાગ્યે પંજાબના રાજવીએએ, પેાતાના કાઈ સરદાર નીમી તેના ધ્વજ તળે એકત્રિત મળીને કામ ન લેતાં આપસઆપસમાં સ્પર્ધા કરવા માંડી હતી; એટલે કે આખા પંજાબમાં તે સમયે બળવા જેવુ રૂપ થઇ પડયું હતુ; (ઈ. સ. પૂ. ૩૩૫ આસપાસ ) તેથી બિંદુસારે પોતાના યુત્રરાજ સુધીમને ત્યાં શાંતિ પાથરવા માકલી દીધા અને સુષીમતે તે વખતે સુયશજ મળ્યા હતા એમ કહીએ તે પણ ચાલે.
