________________
માર્ય સમ્રાટને
[ સક્ષમ
આ સમયે યુવરાજ માત્ર આઠેક વર્ષની જ ઉમરને હતો, અને તેટલી નાની વયમાં રાજા તેને પિતાથી વિખુટો પાડવા ખુશી નહે. એટલે એમ તોડ કાઢવામાં આવ્યો, કે સમ્રાટે જ થોડો વખત મગધમાં રહેવું અને થોડો સમય અવંતિ દેશમાં રહેવું. આ ગોઠવણથી અવંતિ દેશના મુખ્ય નગર ઉજજૈનીમાં રાજાને રહેવા લાયક થઈ પડે તેવા મહેલ વિગેરે બંધાવવામાં આવ્યાં. એટલે ઉજૈની નગરી જે પ્રોતવંશી રાજ્ય અમલે એક સમૃદ્ધિશાળી નગરી હતી પણ પાછળથી નંદિ. વર્ધન ઉર્ફે નંદ પહેલાના રાજ્ય મગધ સામ્રા
જ્યમાં ભળી જવાથી પાટનગર તરીકેનું સ્થાન ગુમાવી બેઠી હતી, તે ફરીને એક વાર પિતાની પર્વ જાહોજલાલીથી ઝળહળવા લાગી. ઈ. સ. પૂ. ૩૬૨ આશરે; આ મુખ્ય ફેરફાર કરવા ઉપરાંત દક્ષિણ ભારતમાં અંધ્રપતિની સત્તા તળેના પ્રદેશ સિવાયના જે અન્ય પ્રાંતે ઉપર પ્રથમ નંદિવર્ધન આદિ નંદ રાજાઓનું અને પાછળથી ખારવેલ આદિ કલિંગપતિઓનું આધિપત્ય હતું, તે મુલક ઉપર પિતાના મૌર્ય વંશી સરદારો નીમી દીધા તથા અગાઉથી ચાલ્યા આવતા કદંબ, ચેલા, પાંચ આદિ સરદાર! જેઓ એક રીતે તે પિતાનો મૌર્ય. જતિની પેઠે, લિચ્છવી ક્ષત્રિયોની પેટા વિભાગી કામના ગણાતા હતા, તેમને જ્યાં ને ત્યાં ચાલુ રાખ્યા. તેણે નીમેલા આ મૌર્ય સરદારોને તથા તેમની સાથે આવી વસેલી અન્ય મૌર્યક્ષત્રિય પ્રજાને, દક્ષિણ પ્રાંતોના-મદ્રાસ ઇલાકામાંના તેલગુ સાહિત્યિક ગ્રંથોમાં–નવીન મૌર્યાઝ૪ તરીકે ઓળખાવાયા છે. આ પ્રમાણે રાજ્ય
ચલાવવાની પ્રથામાં જવાબદારીનું અને કામની વહેંચણીનું તત્ત્વ, રાજા ચંદ્રગુપ્તના સમયથી જ ખરી રીતે દાખલ થયું કહેવાશે. જો કે પુ. ૧ લામાં જણાવી ગયા પ્રમાણે તેને આરંભ તો નંદિવર્ધનના રાજ્યથી પણ થયો કહેવાશે; છતાં એમ કહેવું પડશે કે પૂર્વે (એટલે નંદિવર્ધનના રાજ્યથી) જે કાંઇ અવ્યવસ્થિતપણે અથવા તે બીન જવાબદારીએ રાજતંત્ર ચલાવાતું હતું, તે હવેથી નિયંત્રિતપણે ગોઠવવામાં આવ્યું હતું. આટલું વર્ણન રાજવ્યવસ્થાને અંગે કરી, હવે એક બીજી સ્થિતિ તરફ જરાક ધ્યાન ખેંચીશું અને તે બાદ રાજા ચંદ્રગુપ્તનું વૃત્તાંત પૂરું કરીશું.
રાજા ચંદ્રગુપ્તના મન ઉપર કુદરતી સંજોગોએ જે છાપ ઉપજાવી હતી તેને લીધે આ સ્થિતિ થવા પામી હતી. કેમકે પોતે એક તે દુઃખમાં જ ઉછરેલો હતો તેમાં હવે રાજ્યતંત્ર સુગંઠિત રીતે નિયમાનુસાર ચાલ્યું જતું હતું જેથી બીજી કોઈ ઉપાધી મન ઉપર રહી નહોતી, એટલે દુનિયાની મોહજાળથી તેનું મન વિરક્ત દશા તરફ વળવા મંડયું હતું. તેમાં તેના રાજ્ય અમલે બબે દુષ્કાળને લઈને પ્રજાની તથા તેની માલમિલ્કતની થઈ પડેલી હાલહવાલીએ તેના મન ઉપર અતિ પ્રચંડ અસર નીપજાવી હતી. એટલે પિતાના ધર્મના કેંદ્રસ્થાન ગણાતા એવા અને સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલા વિમળાચળગિરિની યાત્રાએ સંધ કાઢીને તે ગયો હતો. તે સમયે વિમળાચળગિરિની તળેટી, વર્તમાનકાળની માફક પાલીતાણે નહેતી, પણ વિમળાચળગિરિ તથા રૈવતગિરિ, અખંડ એક રૂપે જ ઊભેલા હોવાથી તે બંને એક જ પર્વત
(૧૧) પુ. ૧ લું, ૫. ૧૮૦. (૧૨) પુ. ૧ ૬, પૃ. ૧૮૩. (૧૩) પુ. ૧ લું, પ. ૧૩. રૂ. ૧ લું, પૃ.
૭૮-૭૯, ૫. ૩૮૫.
(૧૪) પુ. ૧ લું, ૫. ૩૬ ટી. નં. ૫૫. (૧૫) જુએ પુ. ૨ માં તેનું વૃત્તાંત.
