________________
મા સમ્રાટાના
૨૬
વક્રત્રીવનું મરણુ (ઇ. સ. પૂ. ૩૭૨માં) થયું તે હકીકત પુ. ૨ માં વર્ણવાઈ ગઈ છેને એટલે અત્રે જણાવવા જરૂર રહેતી નથી. વળી મગધપતિ ખનવા ઉપરાંત પાતાના હરીફ પણ ઉપડી જવાથી હવે ચંદ્રગુપ્ત તદ્દન નિભિત બન્યા હતા.
આ પ્રમાણે ન ંદવંશને જીતવાથી ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યને આખાયે ઉત્તર હિંદના વારસા મળ્યા હતા. તેમ દક્ષિણમાં અપ્રપતિ ઉપર પણ સ્વામિત્વ મળ્યું હતું. જ્યારે આ કલંગપતિઓ ઉપર ભલે કાષ્ઠ જાતના અધિકાર નહાતા મળ્યા પણ વગ્રીવના પછી તેને વારસદાર જે ગાદીએ આવ્યા હતા તે પેાતાના પિતાના અવસાનથી એટલે બધા હતાશ થઇ ગયા હતા (જીએ પુ. ૪ માં તેની હકીકત) કે અલ્પ પ્રયાસે જ તેના મુલક જીતી લેવાનું ચંદ્રગુપ્તને સુભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું હતું; જેથી કરીને સમસ્ત ભારતવર્ષના એક વખત તે સમ્રાટ બનવા પામ્યા હતા એમ કહેવામાં જરાપણુ સકાય વેઢવા પડે તેમ નથી. આના સમય ઇ. સ. પૂ. ૩૬૨=મ, સ. ૧૬૫ આસપાસ આપણે મૂકી શકીએ તેમ છે.
હવે જ્યારે સમસ્ત ભારતવષ તેને ચરણે આવી પડ્યો ત્યારે તેને માટે કયા મુલક જીતવા બાકી રહ્યો કહેવાય કે ચુડાઇ લઇ જવાની ઉપાધીમાં તેને સડાવાઈ રહેવું પડે ? મતલબ કે તેને હવે આરામ લેવાના સમય આવ્યા હતા અને ૫. ચાણુકય પણ નિરાંત વાળીને રાજનીતિ ધડવામાં પડયા હતા૪: આ જય-પરાજ્યના પરિચ્છે દમાં જો કે તેનું વર્ણન કરવાના આપણા અધિકાર નથી જ, પણ તે બાબતના પ્રસંગ આપણને પ્રાપ્ત થવા સંભવ નથી તેમજ જે રાજનીતિ તેણે
(૩) તુએ પુ. ૨, પૃ. ૧૬૮ તથા મો. નં. ૧૫, (૪) સરખાવા પુ. ૨, પૃ. ૧૬૦ ટીકા નં. ૯. (૫) કેટલાક ગ્રંથકારાએ જે એમ જણાવ્યું છે કે
[ સમ
ઘડી કાઢીને અમલમાં મૂકી હતી તેને, ભલે મુલકને જીતી લેવા સાથે સીધા સબંધ નહોતો, છતાંયે કહેવું પડશે, કે જીતેલા મુલકને અંકુશમાં રાખી સુવ્યવસ્થિત રાજ્ય જેને કહેવાય તેવી સ્થિતિની તે જન્મદાતા ા હતી જ. એટલા માટે તેટલે દરો પણ જો આપણે તે રાજનીતિની ઊડતી નોંધ લીધા વિના ચલાવી લઈએ તે તેના ઉત્પાદકને અન્યાયક થઇ પડવાની ભીતિ રહે છે.
સામ્રાજ્ય ઉપરના તેનો વહીવટ શરૂ થયા ત્યારે પણ લગભગ સકળ હિંદમાં દુષ્કાળ જેવી સ્થિતિ પ્રવર્તી રહી હતી અને તેના રાજ્ય અમલના અંત આવવાના સમય નજીક આવ્યા ત્યારે પણ દુષ્કાળના પડછાયા ધુરકીયાં કરતાં ઉત્તર હિંદને અકળાવી રહ્યાં હતાં. વળી પાતે રાજા બન્યા ત્યારની અવસ્થા તે। એકદમ નિન હતી, છતાંયે ક્રમેક્રમે આગળ વધી જ્યારે મેાટા સામ્રાજ્યના ભૂપાળ બની અઢળક દોલતના રક્ષક બન્યા ત્યારે પણ ત્યાંના નિવૃત્ત થતા રાજવીને તેણે મનમાનતા ખજાના ઉચકી જવા દીધા હતા. મતલબ કે ગમે તેવા તે સાર્વભૌમ બાદશાહ હતા, છતાં અસમાન અને અટપટા સચેાગાને લીધે આખાયે સમય, દ્રવ્યના સકાચ જ તેને અનુભવવા પડયા હતા; જેથી કરીને રાજ્ય ખજાના તર રાખવાને છેવટે સુવ્યવસ્થિત રીતે રાજકારભાર ચલાવતાં કોઇ દિવસ સ`કાચ અનુભવવા ન પડે તે માટે તેને ઘણા સાવચેતીના ઇલાજો લેવા પડ્યા હતા. રાજ્યવહિવટ પણ કરકસરતાભરી રીતે ચલાવવા પડતા હતા. તેમજ ઉપજનાં સાધન પશુ પ્રજાના ઉપર અસહ્ય ભારણુ` ભાર્યા સિવાય નીપજાવવાની જરૂર ઊભી થઈ હતી. વળી પાતે
તેણે પ્રજાના અનેક વર્ગને વિધવિધ રીતે પીડીને, યેનકેન પ્રકારેણ, દ્રવ્ય સંગ્રહ કર્યો હતા (જીએ પુ. ૨, પૃ. ૧૭૦ ઈ.) તે કથન વ્યાજખી લાગતું નથી. જેમ તેને
