________________
પરિચ્છેદ ]
મુલક
અસંતુષ્ટ બની ગઈ હતી. આ પરિસ્થિતિનેા લાભ લઇ,પં. ચાણકયે પેાતાના યુવાન રાજા ચંદ્રગુપ્તની સરદારી નીચે, તે પાર્વતીય પ્રદેશની લટ્ટુ દેહધારી ફેાજતે, પાસેના અધ્રપતિના પ્રદેશ ઉપર હલ્લા કરવા મેાકલી. આ યુદ્ધમાં અપતિ કન્યુ મરાયે અને રાજા ચંદ્રગુપ્તની જીત થઈ; પણુ તે પોતાની હદમાં ભેળવી ન લેતાં, ત્યાં રાણી નાગનિકાના પેલા બાળપુત્રને જ પુનઃ સ્થાપિત કર્યાં એટલે ત્યાંની પ્રજાની લાગણી પાતા તરફ મેળવી લીધી. હવે ચાણકયજીના અને ચંદ્રગુપ્તના ટાંટિયામાં જોર આવ્યું. તેમજ એક સત્તાધારી વ્યકિત તરીકે, ગમે તેવા મેટા રાજવંશી સાથે મંત્રણા કરવાને પણ તે બહાર આવે, તે તેનું કાંઈક વજન પડે તેવી સ્થિતિમાં તે મૂકાયા. અત્યારે તેને માટે ગ્રહણ કરવા યાગ્ય એ માઉધાડા હતા. કાં તેા પેાતાના આશ્રિત બનેલા અધ્રપતિની કુમક લઇ મગધ ઉપર ચડી જવું અથવા તો દક્ષિણ હદે લગેાલગ આવેલા કલિંગપતિની સાથે મંત્રણા ચલાવી તેને પણ પોતાની પડખે મેળવી લઈ સંયુકતપણે મગધ ઉપર ધસારા લઇ જવા, કે જેથી મગધપતિને કોઇના ટકા મેળવવા ઇચ્છા થઇ આવે
શજ્યવિસ્તાર
(૧) આ પ્રમાણે પગલું ભરવામાં એ કારણેા હાઈ રાકે છેઃ એક તા તે વખતે રાજનીતિ જ એવી હતી, કે ચાંસુધી કાઈ હકદાર હોય ત્યાં સુધી તેને મુલક ખાલસા કરી ન રાકાય.(જીએ પુ. ૧, પૃ. ૩૭૪). બીજું કારણ ત્યાંની પ્રામાં લાકપ્રિયતા મેળવી લેવાનું પણ હાયઃ આ એમાંથી કયું કારણ મુખ્યપણે હતું તે કડી ન રશકાય, પણ બન્ને કારણેા વધતા-ઓછા અંશે અસ્તિત્વ ધરાવતાં હતાં એમ દેખાય છે, આ સ્થિતિ ઉલટાવી નાંખવા જ અને રાનના હક અમુક મર્યાદામાં બાંધી લેવામા≥ જ ચાણકયજીએ પેાતાની કેંદ્રિત ભાવનાવાળી યાજના અમલમાં મૂકવા પ્રયાસ કર્યા હતા. આથી કરીને રાજા ચંદ્ર
૫
તે પણ્ તેમાં તેના હાથ હેઠા પડે. આ એમાંથી બીજો માર્ગ તેને વધારે દૂરદેશીવાળા લાગ્યા. તુરત જ તે પ્રમાણે કા સાંગેાપાંગ ઉતારવાના ઉપાયે તેણે ગતિમાં મૂકી દીધા અને તેમાં ભાગ્ય દેવીએ યારી પણ આપી-યશથી નવાજ્યું; d કલિ’ગપતિ રાન્ત વક્રગ્રીવને કાંઇક સત્તાના મદ હું તેમાં વળી પોતાના બાપદાદાની વારીથી જે વૈ પેલી સુવર્ણ પ્રતિમા માટે મગધપતિ નંદવંશની સાથે ચાલી આવતું હતું તેની ખેા ભૂલાવવા માટેઅે આ તક ઠીક સાંપડી છે તે વિચારથી તેની લાગણી પ્રપ્તિ થઇ આવી હતી. આવા દ્વિવિધ મુદ્દાથી કલ`ગપતિ પણ તે એની સાથે જોડાયે અને મગધ ઉપર ચડાઈ લઈ ગયા. પરિણામ શું આવ્યું તે તે। ઇતિહાસ-પ્રસિદ્ધ છે. (જુએ પુ ૧, પૃ. ૩૯૧ : પુ. ૨, પૃ. ૧૬૭ અને આગળ) આ પ્રમાણે મ. સ. ૧૫૫–. સ. પૂ. ૩૭૨માં નંદવંશના અંત આવ્યે અને ચંદ્રગુપ્ત મગધના સમ્રાટ બન્યા. ત્યારપછી આપેલી કબૂલાત પ્રમાણે અથવા ઠરાવેલ કરાર પ્રમાણે રાજા ચંદ્રગુપ્તે પોતે મેળવેલ હિસ્સામાંથી રાજા વગ્રીવને પાંતિ પાડી આપવા જતાં, કેવી રીતે
ગુપ્તને વૃષજ્ઞ કહીને તે સખાધતા હતા, પણ તે રાજનીતિને પૂરતા પ્રમાણમાં અમલમાં મૂકવાને તે સમથ નીવડયા નહાતા (જીએ પુ. ૨ ચદ્રગુપ્તના વણ્નમાં)
(૨) આ વખતે આ પ્રતિમા તે કલિ ગપતિના કખામાં જ રહી હતી એટલે મૂળ વૈર તા ષણાં આરો સમૌ ગયું જ હતું ( હાથીગુફાના લેખમાં આ પ્રતિમાવાળા ખનાવનું વણન છે. તે માટે જીએ પુ. ૪ માં રાન ખારવેલનું ચિત્ર તથા પુ. ૧ પૃ. ૩૮૨, ૩૮૮ અને ૧૭૪નો હોત) પણ કોઈ કાળે તેને પાછી મેળવવાના વિચાર મગધપતિને સૂઝે જ નહી માટે અહીં ખેા ભૂલાવવી” વાકયને પ્રયોગ કરવા પડયા છે,
