________________
પરિચ્છેદ ]
પણ ત્યાં ઠીકઠાક કરીને સુધીમ પાછે! મગધમાં આવી ગયા કે ત્રણેક વર્ષમાં વળી પાછે ખળા ઉગ્ર સ્વરૂપે ફાટી નીકળ્યેા. ઈ. સ. પૂ. ૩૩૨-૧; એટલે આ વખતે પણ ત્યાં જઇને બળવા શાંત પાડવાનું કામ સમ્રાટ બિંદુસારે પોતાના યુવરાજને શિરે જ નાંખી દીધું. તે ત્યાં ગયા ખરા, પણ આ વખતે બળવાના વિસ્તાર પણ મોટા હતા તેમ સ્વરૂપ પણ કાંઈક ઉગ્ર હતું; એટલે કે પરિસ્થિતિ કાબૂમાં રહે તેવી નહાતી; છતાં તેણે બનતા પ્રયત્ન કરી ખંડ સમાવવા માંડયું. ત્યાં કોઈ ખડખારે દગા કરી યુવરાજનુ ખૂન કરી નાંખ્યું. તે સમાચાર પાટલિપુત્ર પહોંચતાં જ બિંદુસારે ત્યાંથી એટલે મગધ જેટલા દૂર પડેલ દેશથી કાઇને મેાકલવું તેમાં વિલંબ થાય માટે, વચ્ચે આવી રહેલ અવંતિના સૂબા અને પેાતાના પુત્ર અશાકને પંજાબમાં દોડી જવાની આજ્ઞા ક્રમાવી દીધી. અશાકે ત્યાં જઈ મજબૂતપણે કામ લઈ સર્વ શાંત કરી દીધું અને સર્વ અંડ ખારાને જેર કરી વાળ્યા. તે શુભ સમાચાર પાટલિપુત્ર કરી વળ્યા. પણુ બિંદુસારના કાને સમગ્ર સ્થિતિના હેવાલ પહોંચતાં તે એટલા બધા આવેશમાં આવી ગયા હતા કે તેના જોશમાં તે જોશમાં મગજમાંની લેાહીની નસ તૂટી ગઇ અને પરિણામે તેનું મૃત્યુ થયું. ઈ. સ. પૂ. ૩૩૦, (૩) અરોાકવન,
રાજ્યવિસ્તાર
૧
રાજા બિંદુસારના વૃત્તાંતે આપણે જોઈ ગયા છીએ કે તેના મરણ સમયે મગધપતિને તામે માત્ર હિંદને ઉત્તર ભાગ જ હતા; જ્યારે દક્ષિણ હિંદુ અન્ધ્રપતિની સત્તામાં હતા અને બિંદુસારના મૃત્યુ સમયે રાજ્ય વિસ્તારની જે સ્થિતિ હોય તે જ તેની ગાદીએ આવનાર અશાકવનને વારસામાં મળી હતી એમ ગણવું રહે. એટલે તાત્પ એ થયા કે અશાકવન જ્યારે ગાદીએ આન્ગેા ત્યારે તેના આધિપત્યમાં ધ્રુવળ ઉત્તર હિંદુના જ ભાગ હતા. તેમાં પણ પંજાબવાળા ભાગ તા અધકચરી શાંતિ ભાગવત પ્રદેશ હતા.
રાજા બિંદુસારના નબળા વહીવટની હકીકતા સાંભળીને ગ્રીક શહેનશાહ અલેકઝાંડરની મહત્ત્વાકાંક્ષાને હિંદુ ઉપર ધસી આવવાનુ પ્રેાત્સાહન મળ્યું હતું અને જોતજોતામાં વચ્ચે આવતી ઇરાની શહેનશાહતને જમીનદોસ્ત કરી, પોતે હિંદના કિનારા સુધી આવી પણ પહોંચ્યા હતા. તે સર્વ વૃત્તાંત પુ. ૨, પૃ. ૨૨૬ થી ૨૪૩ના પરિચ્છેદમાં જણાવી ગયા છીએ, તેમાં વળી જ્યારે તેણે સમ્રાટ બિંદુંસારના ભરણુના તથા પંજાબમાં મળવા જાગ્યાના સમાચાર જાણ્યા ત્યારે તા વિશેષ ત્વરિત ગતિથી કૂચ કરવા મંડી પડયા અને તેમ કરી હિંદના પશ્ચિમ કિનારે તે ઇ. સ. પૂ. ૩૨૮ માં આવી પહોંચ્યા હતા. પછી તેણે ભીતરમાં ઘુસવા પ્રયત્ન કર્યાં કે વસ્તુસ્થિતિ જેવી મનમાં કલ્પી રાખી હતી તેના કરતાં કાંઇક કઠિન અનુભવમાં દેખાવા લાગી; કેમકે બળવા તા ખરી રીતે શમી જ ગયા હતા અને ઊલટુ બિંદુસારના નબળા વહીવટને બદલે, તેના પુત્ર અશાકના પ્રભાવશાળી અને કડક અમલ શરૂ થઇ ગયા હતા. પણ તેથી કરીને સાહસિક યવન શહેનશાહ કાંઈ હિંમત હારી જાય તેવું નહોતું જ. તેણે કાંઈ કાંઈ પ્રલાભના આપી, રસ્તામાં પ્રથમ
અત્યાર સુધી ઇતિહાસના પાને એવી હકીકત નાંધાતી આવી છે, કે સધળા હિંદી સમ્રાટામાં અશાકવન મૌર્યના રાજ્યના વિસ્તાર સારા ભારતવષ ઉપર સૌથી વિશેષ પ્રમાણમાં પથરાયોા હતા. અને તેથી વિસ્તારની અપેક્ષાએ તેના નબર પહેલેા મૂકાયા છે. આ હકીકતવાળુ કથન ધા જ સુધારા માંગે છે જે આપણે નીચેની સાબિતીઓથી જોઇ શકીશું.
