Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmahopAdhyAya-zrIyazovijayagaNi-viracitA jainatarkabhASA (saTIkA)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsanasamrATa - zatAbdIgranthamAlA - puSpa 3 // aha~ namaH // nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahAmahopAdhyAya - zrIyazovijayagaNiviracitA jainataMrkabhASA AcArya-zrIvijayodayasUrIzvararacita-ratnaprabhAkhyavRttivibhUSitA paNDita - zrIsukhalAlajIsaMghavIkRta - tAtparyasaGgrahAkhyaTIkAsahitA * sampAdakaH * AcArya zrIvijayazIlacandrasUri-ziSyaH muni - trailokyamaNDanavijayaH * prakAzikA * zrIjainagranthaprakAzanasamitiH khambhAta vi0 saM0 2065 I0 sa0 2009
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ JAIN TARKA BHASA of MAHOPADHYAYA SRI YASOVIJAYA GANI With Two Commentaries: Ratnaprabha and Tatparyasangraha (c) sarve'dhikArAH svAyattA: sampAdanamH munitrailokyamaNDanavijayaH / prakAzanamH zrIjainagranthaprakAzanasamitiH, khambhA / AvRttiH vi0saM0 2065, I0sa0 2009 pratayaH 250 mUlyam : ru. 150-00 pRSThAni : 30 + 310 prAptisthAnam - 1. A0 zrIvijayanemisUrIzvarajI jaina svAdhyAya mandira 12, bhagatabAga, jainanagara, ANandajI kalyANajInI per3hI samIpe navA zAradAmandira roDa, pAlaDI, 380007 ahamadAbAda phona : 26622465 - 2. sarasvatI pustaka bhaNDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda- 380001 phona : 25356692 akSarAGkanam : akhileza mizrA, virati grAphiksa, ahamadAbAda phona : 079-22684032 mudraka: navaprabhAta priMTiMga presa, ahamadAbAda mo. 9825598855
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpayAmi ajJAnatimirAndhasya, syAdvAdatattvazikSayA / gurubhyo dRSTidAtRbhyo vandanAvalipUrvakam //
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya nivedana paramapUjya gacchAdhipati AcArya bhagavaMta zrIvijayasUryodayasUrIzvarajI mahArAja tathA teonA ziSya pUjaya AcArya zrI vijayazIlacandrasUrijI mahArAjanI preraNAthI, varSo pUrve, khaMbhAtamAM "zrI jainagrantha prakAzana samiti"nI sthApanA karavAmAM AvI hatI. pUjayazrI dvArA temaja temanA mArgadarzana heThaLa thatAM zAstragraMthonA adhyayana-saMpAdanonuM prakAzana karavuM, e A samitinuM mukhya dhyeya rahyuM che. ane te dhyeya pramANe A samitinA upakrame aneka graMtho prakAzita karavAno lAbha maLyo che, je AnaMdano viSaya che. Aje A ja graMthazreNImAM "zAsanasamrATrazatAbdI graMthamALA"nA trIjA graMtha-puSpa tarIke "zrIrainatamAzA'nuM prakAzana karatAM amo AnaMda anubhavIe chIe. A graMtha mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivaranI racanA che. te upara pa.pU.sUrisamrATa AcArya zrIvijayanemisUridAdAnA paTTadhara pa.pU.gItArthaziromaNi AcArya zrIvijayodayasUrIzvarajI mahArAje racelI ratnaprabhA TIkA che. temaja prajJAcakSu paMDita zrIsukhalAlajI saMghavIe racelI tAtparyalakjharI TIkA paNa che. A banne TIkAo sameta graMthanuM saMpAdana pU.A.zrIvijayazIlacandrasUri ma.nA ziSya munizrI railokyamaMDanavijayajI mahArAje karyuM che, ane tenuM A prakAzana karatAM amo dhanyatAnI lAgaNI anubhavI rahyA chIe. A graMthanA prakAzanamAM zrI vizAnImA jainasaMgha, godharAe potAnA jJAnadravyamAMthI saMpUrNa lAbha lIdho che, te badala temano hArdika AbhAra mAnIe chIe. graMthanuM sughaDa mudraNakAma karI ApavA badala akhilezamizrA virati grAphiksa - amadAvAdano temaja navaprabhAta prinTiMga presa - amadAvAdano paNa AbhAra mAnIe chIe. lI. zrI jainagraMtha prakAzana samiti - khaMbhAta vatI zAha zanubhAI kacarAbhAI zAha bAbulAla parasottamadAsa kApaDiyA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ AzIrvacanam muni vailokyamaMDanavijayajI je sahaja rItie guNavAna saMyamI che. teoe pa.pU.upAdhyAyajI zrIyazovijayajI ma. racita "tarkabhASA" granthanuM, pa.pU. A.ma.zrIvijayaudayasUrIzvarajI ma. kRta "ratnaprabhA" vyAkhyAnuM ane paMDita zrIsukhalAlajI kRta ""tAtparyasaMgrahA" TIkAnuM saMpAdana karyuM che, je kaThina kArya kahevAya. te mATe huM temanA kAryane mATe dhanyavAda-zubhecchA saha AzIrvAda pAThavuM chuM. apekSA ke AvAM satkArya teo dvArA thAya. e ja sUryodayasUri tA 16-4-2009 vijayanemisUrijJAnazALA pAMjarApoLa - rilIpharoDa amadAvAda-380001
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ // anukramaNikA // pRSThAGkaH 259 bhUmikA-AcAryazrIvijayazIlacandrasUriH sampAdakIyam-munitrailokyamaNDanavijayaH idamatra cintyam-munitrailokyamaNDanavijayaH viSayAnukramaH saTIkajainatarkabhASA TIkAkartuH prazastiH pariziSTAni 1. jainatarkabhASAmUlapAThaH-saM. paNDita sukhalAlajI saMghavI 2. padyAtmikA viSayAnukramaNikA-AcAryazrIvijayodayasUriH 3. jainatarkabhASA-ratnaprabhATIkayoruddhRtAni zloka-sUtrANi 4. jainatarkabhASA-ratnaprabhATIkayoH pratikSiptAnyullikhitAni vA matAni 5. ratnaprabhATIkAyAM pradarzitA niyamAH 6. jainatarkabhASAntargatavizeSanAmnAM sUcI 7. ratnaprabhA tAtparyasaMgrahA-TIkAdvayAntargata-granthavizeSanAmnAM sUcI 8. ratnaprabhA tAtparyasaMgrahA-TIkAdvayAntargata-vyaktivizeSanAmnAM sUcI 9. jainatarkabhASAntargata-pAribhASikazabdAnAM sUcI-paNDita dalasukha mAlavaNiyA 285 292 294 297 298 299 299 301
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA jaina tarkamAM athavA jaina pramANazAstramAM praveza karavA mATe nainatamaSA e prAraMbhika graMtha gaNAya che. jaina tarkazAstranI tene bALapothI kahI zakAya. paraMtu, upAdhyAyajI yazovijayajI mahArAjanI kalamamAMthI avatarelo A graMtha che, eTale enA eka eka zabdane samajavA mATe paNa pramANagraMthonuM UMDuM avagAhana hovuM anivArya che. ochAmAM ochA zabdomAM vadhumAM vadhu gahana ane mArmika vAta kahI devI, e upAdhyAyajInI sahaja zailI rahI che. emanI zailInAM be mukhya pAsAM te A -sAva ja sAdI, saraLa lAgatI ane kazA ja AyAsa vinA samajAI jatI zAstra paMktiomAMthI paNa, ApaNe kalpI na zakIe tevo artha tAravI batAvavo-te paNa ApaNe ane vidvAnoe badhAMe mAnyA sivAya cAle ja nahi tevo artha, A temanI zailInuM baLakaTa jamApAsuM che. to enI sAme ja, game tevI prastAravALI yukti, tarka ke vAta hoya, tene ochAmAM ochA zabdomAM, kyAreka ekAda paMktimAM to kyAreka to be traNa zabdo dvArA ja, spaSTapaNe prastuta karavI, e temanI zailInI bIjI lAkSaNikatA che. AvA ArUDha vidvAnanI bhASA, prastuti ke racanAne samajavA mATe marmasparzI vivaraNa vinA ApaNe paMgu ja banI rahIe. ghaNIvAra evuM bane ke zabdArtha-prathamadarzI artha samajI zakIe, paraMtu tenA marma sudhI pahoMcavAnuM, yogya vivaraNa vinA azakaya ja bane. pAchuM, upAdhyAyajInA zabdonA marma ughADavA-pakaDavA, te kAMI kAcApocA vidvAnanuM kAma to nathI ja nathI. e mATe pramANazAstro, darzano, bhagavAna tIrthaMkaradevanAM jinAgamo, tene anusarIne racAyelA tarkagraMtho tema ja zAstragraMthonuM UMDuM ane sUkSma parizIlana hovuM jarUrI gaNAya. tenA sivAya vivaraNa lakhavA besIe, to nizALa ke kaoNlejamAM sAhebo dvArA lakhAvavAmAM AvatI Notes jarUra thAya, paNa graMthanA marmane pakaDanAra vivaraNa na bane. jaina takabhASA upara pragaTa-apragaTa aneka vivaraNo che. prastuta prakAzanamAM saMpAdita thaIne prakAzita thatAM be vivaraNo, ratnAmAM temaja tAtparyasaMgrahI, e upAdhyAyajI mahArAjanI vidvattAnI paraMparAmAM ucita rIte ja baMdhabesatA Ave tevA be vidvapuruSo dvArA racAyela vivaraNo che. A banne vivaraNo dvArA tarkabhASAnA hArda sudhI pahoMcavAnuM ekadama sarala tathA sulabha bane che, ema kahevAmAM atyukti nathI. ratnaprabhA upAdhyAyajI mahArAjanI paddhati navyanyAyanI paribhASA-garbhita hoya che. vaLI, ApaNe
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ tyAM tarka ane pramANa viSayaka abhyAsa thAya che, te paNa bahudhA navya nyAyanI paripATImAM ja thAya che. tamAkAnI zailI paNa tevI ja rahI che. tethI tenuM marmodghATana karatuM vivaraNa paNa te ja zailImAM hoya to ja abhyAsIonuM kArya sugama bane. ratnakamAM vivaraNa A muddAne lakSyamAM laIne ja lakhAyuM che. ochAmAM ochuM traNeka vakhata A vivaraNamAMthI pasAra thavAnuM banyuM che, ane dareka vakhate mULa graMthanA Azayane sphaTa karavAmAM A vivaraNe ghaNuM AlaMbana pUruM pADyuM che. ema lAge ke A vivaraNa na hoya to kadAca alpa kSayopazamI abhyAsIo nAsIpAsa ja thaI jAya. A mahattvapUrNa ane atyupayogI vivaraNanI racanA karIne tenA kartA gItArthaziromaNi sUripuMgava zrIvijayaudayasUrIzvarajI mahArAje jijJAsuo upara mahAna upakAra karyo che, te niHsaMdeha che. tapagacchapati zAsanasamrATa bAlabrahmacArI AcArya zrIvijayanemisUrIzvarajI mahArAjanA paTTaziSya ane paramavidvAna evA A TIkAkAra AcAryazrI mATe ekavAra amadAvAdanA khyAtanAma vakIla zrI kezavalAla premacaMda modIe kaheluM ke "upAyazovijayajI pachI temanA jevA vidvAna koI thayA hoya to te vijayodayasUri che. AmanA jevA vidvAna AvatAM so varSamAM thaze nahi." vartamAnakALe vidvAno, vidvAna sAdhujano ochA nathI, ghaNA che. gItArtha, athavA to potAne gItArtha gaNAvanArA puruSo paNa ghaNA che. paraMtu, AcArAMga-vRttimAM ke kalpabhASyAdimAM varNavela gItArthasUrinA guNo dharAvanAra bahuzruta jana to Aje zodhyA jaDe tema nathI lAgatuM. "gItArtha' zabdanI tamAma arthachaTAo ane tenA paramArthanI tamAma anubhUtio jemanAmAM jaDe tevA gItArtha to, gItArthonI yazojjavala paraMparAmAM chellA evA vijayodayasUrijI mahArAja ja thayA che. vIsamA saikAnA jaina saMghano sarvagrAhI tathA sarvAgI abhyAsa tathA avalokana karyA pachI AvuM kahevAmAM jarA paNa atizayokti jaNAtI nathI. vidvAna thaI zakAya, gItArtha nahi. TIkAkAra banI zakAya, hArda sudhI pahoMcavAnuM muzkela. ratnaprabhAnA nAma pAchaLa paNa rocaka itihAsa che, DaoN. trikamalAla amathAzAha e amadAvAdanA ucca kakSAnA homiyopetha DaoNkTara hatA. potAnA samayamAM bhAratamAMthI vilAyata jaIne M.D. thanArA e prathama sajjana hatA. temanI dhIkatI prekTIsa ane garbhazrImaMta paristhiti-badhuM ja tyAgIne pAkaTa vaye temaNe sajoDe pUjaya zAsanasamrATa vijayanemisUri ma. pAse dIkSA grahaNa karI. te dahADe emanI dIkSAmAM amadAvAdanA bhAratIya tathA aMgreja evA tamAma nAmAMkita DaoNkTaro upasthita hatA, ane jayAre DaoN. trikamalAla muMDana karAvI muniveSa paherIne maMDapamAM AvyA, tyAre e tamAma DaoNkTaro dhrusake raDyA hatA. dIkSA pachI teo muni ratnaprabhavijayajI nA nAme sthapAyA. vidyAvyAsaMgI jIva, eTale vAMcana, lekhana, adhyayana puSkaLa kare. temaNe aMgrejImAM "zramaNa bhagavAna mahAvIra' nAme 8 bhAgamAM bhagavAnanuM AgamAnusArI jIvanacaritra lakhyuM che, jenI deza-videzomAM moTI mAMga rahI hatI, ane Aje paNa tenI mAMga che. taduparAMta, "jIvavicAra' prakaraNanuM vaijJAnika paddhatie
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgrejImAM rUpAMtara kareluM. "homiyopathI cikitsAsAra' nAme pustaka be bhAgamAM gujarAtImAM lakhI pragaTa karAveluM. Agamika adhyayana to temaNe karyuM ja, sAthe tarkazAstranA graMthonuM paNa avagAhana temaNe pUjya udayasUri mahArAja pAse karyuM hatuM. temanI vijJaptithI ja pU.AcAryazrIe A TIkAnI racanA karI, ane tenuM nAma ratnAmAM ApyuM. A TIkA varSo agAu temaNe ja chapAvelI, paraMtu game te kAraNe prUphavAMcana yogya rIte thayuM na hovAthI AkhuMya pustaka azuddhinA TopalA-samAna banI raheluM. A Akho vivaraNagraMtha mULa graMtha sAthe zuddha svarUpamAM prakAzita karavAno varSothI manoratha sevelo, je Aje sAkAra thAya che teno AnaMda che. tAtparyasaMgrahA A vRttinA racayitA athavA saMyojaka je kahIe te paMDita sukhalAla saMghavI che. mULe sthAnakamArgI parivAranA, paNa mUrtipUjaka paraMparAnA AcAryanI nizrAmAM bhaNIne paMDita thayelA, ane prajJAcakSu thaI javA chatAM aMtaHprajJAnA baLe mUrtino svIkAra karIne tenI stavanA karanAra pratibhAsaMpanna jaina dArzanika vidvAna. sannatita mahAgraMthanuM temaNe kareluM saMpAdana kAlajayI saMpAdana che. te uparAMta jainatANA, jJAnavivuM temaja aneka tevA ucca dArzanika graMthonuM temaNe kareluM saMpAdana, zodha-saMpAdananA kSetre udAharaNarUpa ane upAdeya gaNAya che. temanA vicAro sudhAraka hatA. prAraMbhika jIvanamAM jaina dharmanA lokonI sAMpradAyika jaDatA tathA kaTTaratAthI tema ja keTalAMka achAjatAM dUSaNothI ubhagelA teo gAdhIraMge raMgAyA ane tethI temanA ghaNA vicAro tathA pratipAdano jaina paraMparAthI upharAM thayAM hatAM. temanA keTalAka vicAro tathA pratipAdano sAthe paraMparA sahamata na hatI, nathI, sahamata thavAnuM zakya ke ucita paNa nahi hatuM. tema chatAM jJAna ane kSayopazama temaja te dvArA temaNe meLavelI vilakSaNa dArzanika pratibhA - A badhAM bAbate teo jaina jagatanA eka svayaMsiddha ajoDa paMDita hatA te vAtano InkAra to koI karI zake tema nathI. temanI je vAto sAthe sahamata thavAnuM azakya hoya tevI vAtonuM yukti tathA pramANo pura:sara khaMDana ke nirAkaraNa karI zakAya. balka tema karavuM te vidyAkIya kSetrano mAnya mArga che. paraMtu keTalAka loko tema karavAne badale athavA tevuM karavA jatAM, temanA mATe "AMdhaLo," "AMkha na hoya tene akkala kayAMthI hoya ?' vagere prakAranA tucchatAdarzaka zabdo lakhatAM jovA maLe che, te bahu vicitra lAge che. kharekhara to A rIte lakhanArA loko potAnI ja AchakalAI, kSudratA tathA hinatAne jAhera karatA hoya che. joke AvA lokone paNa paM. sukhalAlajInAM saMpAdanono AdhAra lIdhA vinA cAlatuM ke cAlyuM nathI ja. tAtparyasaMgrahamAM paMDitajIe tabhASAmAM pratipAdita viSayo sAthe saMbaMdhita graMthapATho TAMkI ApyA che. abhyAsIone te te viSayanA pUrvApara saMbaMdha jANavA mATe te badhA graMtho sudhI javAnuM ke te te pATho zodhavAnI mahenata karavAnuM na rahe, ane temane badhA ja Avazyaka saMdarbho eka ja
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 sthAne jaDI Ave, tevo temano Azaya rahyo che. to ghaNIvAra bahu ja alpa zabdomAM graMthakAranA kahevAno Azaya ke tAtparya paNa teo A TIkAmAM kholI Ape che. ekaMdare jotAM beu vivaraNo ekamekanAM pUraka bane che. prastuta saMpAdana A banne TIkAonuM vyavasthita lekhana tathA saMkalana, muni sailokyamaMDanavijayajIe, potAnA tamASAnA adhyayana daramyAna karela che. vadhumAM graMtha ane TIkAgraMtha aMge Avazyaka jaNAyuM tyAM temaNe TippaNo paNa karyA che. vaLI, anya TIkAkAroe potAnI TIkAmAM keTalAMka na samajI zakAya tevAM vidhAno ke arthaghaTana karyA hovAnuM temanA dhyAnamAM AvatAM, te pratye dhyAna doratI tathA te muddAo viSe tajjJone vicAraNA karavA preratI eka vicAraNAtmaka noMdha paNa temaNe taiyAra karI che. te noMdha vimarzAtmaka che, khaMDanAtmaka ke TIkAtmaka nahi, tethI tene te dRSTie ja jovA-vAMcavAnI bhalAmaNa che. vAdde vAdde nAte tattvanodha: e anusAra AvA vimarzo thakI ja tattvaprApti sudhI pahoMcI zakAya che. A vimarzamAM paNa kSati hoI zake. tajajJo vimarza kare, ane ciMtanano A dora AgaLa calAve. keTalAMka (be eka) pariziSTo paM.sukhalAlajInA saMpAdanamAMthI, upayogI hovAthI, levAmAM AvyAM che. bAkInAM pariziSTo saMpAdana karanAra munie taiyAra karyA che. te thakI graMthasaMpAdana vadhu vizada tathA samRddha banyuM jaNAya che. pUjaya upAdhyAyajI mahArAjanI kRtionA adhyayana dvArA zrutajJAnanI upAsanA temaja upAdhyAyajInI sevA karavAno moko meLavavA koIpaNa abhyAsI lAlAyita hoya ja. tevo moko A munine sAMpaDyo ane temaNe jhaDapI lIdho te temanA mATe gauravano ane amArA sau mATe AzAno viSaya gaNAya. pUjayapAda zAsanasamrATazrInI svargArohaNa-ardhazatAbdI nimitte saM. 2055mAM karelI bhAvanA-anusAra eka graMthamALA zarU karavAmAM AvI che. temAM prathama be graMtho pU.zAsanasamrATe svayaM racelA nyAya-graMtho pragaTa thayA, te pachI A trIjo graMtha zAsanasamrATazrInA paTTaziSya racela TIkAgraMthayukta jainatabhASA prakAzita thAya che, tyAre zratopAsanAnA paMthe pA pA pagalI mAMDyAno paritoSa cittamAM anubhavAya che. zrAvaNI pUrNimA - zIlacandravijaya saM. 2065 khaMbhAta
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIyam sRSTinAM rahasyono tAga meLavavAno prayatna manuSya anAdikALathI karato rahyo che. pote je vizvamAM jIve che e vizva kaI rIte sarjAyuM ? koNe sarjyuM ? enuM bhaviSya zuM ? vagere vagere prazno lagabhaga pratyeka manuSyanA manamAM UgatA rahyA che. temAM paNa dharmapravartakonI samakSa to A uparAMta bIjI keTalIye samasyAo upasthita thatI rahI che. teoe upadezelo dharma jo mokSa mATe ka2vAno hoya to e mokSa kaI cIja che ? ene zA mATe meLavavo joIe ? mokSa jo AtmAno thato hoya to AtmA e kayo padArtha che ? AtmAne saMsAramAM bAMdhanAra koNa ? ityAdi anekAneka savAlo dharmAcAryo samakSa rajU thatA rahyA che. A praznonA uttara meLavavA temaja A sRSTinAM akaLa rahasyone ukelavA pUrvakALamAM mahAna tIrthaMkaro, RSio, AcAryo vageree ghaNuM ghaNuM tapa karyuM, ghaNAM ghaNAM kaSTo sahyAM, ghaNI ghaNI sAdhanA karI temaja ghaNuM ghaNuM ciMtana karyuM--ane A sarvane pariNAme emane je jJAna lAdhyuM te teoe janasamAja sAme rajU karyuM ane lokonI jijJAsA saMtoSavAno prayatna karyo. A uttaronA sAradohanarUpe je saiddhAMtika mALakhuM nizcita thayuM te 'darzana' tarIke oLakhAya che. A darzana draSTAe draSTAe alaga-alaga thayuM. kAraNa ke, sRSTine tapAsavAno dRSTikoNa ane enAM vividha pAsAne mUlavavAnA mApadaMDa darekanA judAjudA hatA, prazna pUchanArI vyaktinI kakSA paNa vibhinna hatI, ekabIjAnA uttaromAM zAbdika bhinnatA anivArya hatI, to eka ja javAbanAM arthaghaTano paNa ekathI vadhAre hatAM, koIkane pUrNa jJAna prApta thayuM hatuM, to koIke apUrNane ja pUrNa mAnI lIdhuM hatuM ane vyaktinA rAga-dveSa-mohanI chApa paNa A javAbo para paDavI svAbhAvika hatI. pariNAme ekalA bhAratavarSamAM ja seMkaDo darzano racAyAM, jemAM nava mukhya hatAM : jaina, bauddha, pUrvamImAMsA, uttaramImAMsA, nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga ane cArvAka. zarUAtamAM to A vibhinnatA vicAraNA pUratI sImita rahI, paraMtu AgaLa jatAM eNe jora pakaDyuM ane potAnA vicAro tathA maMtavyone ja aMtima satya lekhe svIkArIne bIjAnA siddhAMto para khaMDanAtmaka prahAro karavAnI prathA prAraMbhAI. eTale dareka darzananA prasthApakane ke anuyAyIone, potAnA siddhAMtonI tArkika vicAraNA rajU karavAnI, tenA purAvArUpe pramANo zodhavAnI temaja bIjAnA siddhAMtomAM rahelI kSatio dekhADavAnI pharaja paDI. A pharaje dareka darzanane eka navo cahero Apyo ke je te te darzananA 'nyAya' tarIke oLakhAya che. ahIM eka vAta ApaNe samajI levI ghaTe ke 'kayuM darzana zreSTha ?' e vAtano nirNaya Akhare
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 to vyaktinI vivekabuddhi para nirbhara che. badhAM ja darzana zreSTha ema mAnavuM madhyasthatA nahIM, paNa matibhrama che. dUdha-dahIM baMnene sapheda hovA mAtrathI sarakhAM gaNavAM-emAM buddhimattA kevI? mATe kayA athavA konA darzanane prAdhAnya ApavuM te nakkI karavuM jarUrI bane che. A kArya muzkela to che ja, paNa te mATenA amuka mApadaMDa ApaNe TharAvI laIe to te dvArA A kArya saraLa banI zake. dA.ta. eka mApadaMDa kaMIka Avo TharAvI zakAya. "je vyaktie rAga-dveSa-moha jevA mULabhUta durgaNono sarvAMze kSaya karyo hoya ane tenA phaLarUpe zuddhajJAna prApta karyuM hoya, tevI vyaktinuM darzana te yathArtha darzana." kAraNa ke jyAM sudhI A durguNono kSaya nathI thayo tyAM sudhI jJAna kalaMkita rahe che ane tethI te jJAnamAM satyanI mAtrA paNa ochI hoya che. A mApadaMDa jemane vinA matabhede lAgu paDI zake tevI vyaktiomAM prathama krame "jinavItarAga' nuM nAma sAMbhare che. aSAlIna zagUna jayatIti jhina - evo emanA nAmano vyutpatyartha ja emanI niSkalaMka avasthA sUcave che. emanA dvArA prarUpita "jaina" darzana-anekAMtavAda-e vAstavamAM anya sarva darzanone potAnA peTamAM samAvanAruM mahAdarzana che. anekAMtavAdanI mahattA-syAdvAdanI sarvoparitA emAM ja che ke jyAre anya darzano potAnA ja dRSTikoNane sAco mAnI bIjAnI vAtane khoTI TheravavA mathe che, tyAre jainadarzana e darekane ApekSika ke AMzika satya tarIke svIkArI emano samanvaya sAdhI Ape che. udA. tarIke AtmA nitya ja che ema naiyAyiko kahe che ane AtmA kSaNavinAzI ja che ema bauddho kahe che. jainadarzana baMnenI vAta A rIte svIkAraze : dareka vastu dravya rUpe nitya che (jemake AtmatvarUpe) ane te dravyasaMbaMdhI paryAyarUpe anitya che (jema ke manuSyatva-devatva rUpe). satkAryavAdI sAMkhyone mRttikAkALamAM ghaDAnuM astitva ja maMjUra che ane asatkAryavAdI taiyAyikone nAstitva ja. jainadarzana baMneno suMdara samanvaya sAdhI Apaze ke ghaTo mATInI eka avasthA ja che, mATe mRttikAkALe ghaTo mATI rUpe (svopAdAnadravyarUpe) hato ane ghaDArUpe nahoto. TUMkamAM dareka vidhAna kaI apekSAe sAcuM hoI zake ane sArvakAlika-sArvadezika mahAsatya kharekhara zuM hoya te samajAvavAmAM jainadarzana ananya phALo Ape che ane e ja enI zreSThatAnuM sUcaka che. joke vAsanAmAtrano kSaya karanArA jinanI prAmANikatA vize ke kyAMya aspaSTatAasaMgati-virodha vinAnA vacanonA udgAtA jinanI sarvajJatA vize saMdeha na ja hoya ane eTale ja emanA darzanane ApaNe ziramora gaNIe to temAM kazuM anucita paNa nathI, chatAMya darekane jina para zraddhA hoya ke badhA ja emanA darzanane kevaLa zraddhAthI ja svIkArI le, e zakya nathI. svayaM zrIharibhadrasUrijI jevA mahAna jainAcAryo paNa zraddhAmAtrathI jainadarzanane svIkAravAno inkAra kare che. mATe A darzananA siddhAMtone tarkanI sarANe caDhAvavA jarUrI bane che ane mahAmanISI jainAcAryoe jainadarzanane tarkanI kasoTIe barAbara karyuM ja che. - jainazAsanamAM naiyAyika-vidvAnonI eka ujjavaLa paraMparA sarjAI che. zvetAMbara hoya ke digaMbara-anekAMtavAda to baMneno mAnya siddhAMta che. baMnenI mULa tattvavibhAvanAmAM paNa jhAjho taphAvata nathI. eTale baMne vibhAganA bahuzruta bhagavaMtoe jainanyAyane aparAjeya banAvavA athAka
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 prayatno karyA che. AcArya zrI siddhasena divAkara, zrIharibhadrasUrijI, nyAyapaMcAnana zrIabhayadevasUrijI, zrImallavAdI mahArAja, zrIvAdidevasUrijI, kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrAcArya, upAdhyAya zrI yazovijayajI, zrIakalaMkadeva, zrIvidyAnaMdasvAmI vagere aneka dhuraMdhara tArkiko jainazAsanamAM thayA che ane jainanyAyane teoe uttarottara vadhu ne vadhu puSTa-spaSTa karyo che. phakta jainadarzananI ja nahIM, paNa samagra bhAratavarSanAM darzanonI tattvacarcAne paripUrNa banAvavAmAM teono amUlya phALo che. A viSayamAM vistRta jANakArI mATe paMDita zrIsukhalAlajIno "jainanyAya kA krimika vikAsa" e prabaMdha avazya vAMcavA yogya che. jainatarkabhASAkAra nyAyavizArada mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI jainazAsanamAM nyAyaviSayaka graMthasarjana to ghaNuM ghaNuM thayuM hatuM, paraMtu gaMgezopAdhyAyathI vikaselI navyanyAyanI zailIno puTa jainanyAyane sattaramI sadI sudhI lagabhaga nahoto maLyo ane akhila bhAratavarSanAM lagabhaga tamAma jJAnakSetromAM e zailInA pagapesArA pachI jainanyAyanuM kSetra enAthI vaMcita rahI jAya te koI paNa rIte cAle tema na hatuM. ane chatAMya A kArya nahotuM thayuM, kAraNa ke A kArya jvalaMta buddhipratibhA tathA bhagIratha puruSArtha mAMgI lenAruM hatuM. upAdhyAya zrIyazovijayajIe potAnA apratima bodha-sAmarthyanA baLe ekale hAthe e kArya upADyuM temaja sAMgopAMga pAra utAryuM. ane eTaluM ja nahIM, jainadarzananA ekeeka siddhAMtane teoe AdhunikatAno opa Apyo, yuktione akA banAvI, maharSionAM vacanonA hArdane kholI ApyuM ane siddhAMta-prarUpaNAnA keTalAya navA AyAmo rajU karyA. emanA pratipAdanamAM raheluM abhUtapUrva UMDANa kharekhara dAda mAMgI le evuM che. emanI khUbI e che ke bALajIvo mATe paricayAtmaka graMthothI mAMDIne prauDhapariNata vidvAno mATe viSayanA mULa sudhI laI jatAM zAstro emaNe racyAM che. durbhAgye emanA zAstrono ghaNo ocho aMza Aje upalabdha che, paNa je che tenA vagara jainadarzanano tAtvika ane vAstavika tAga pAmavAnuM zakya nathI. emanuM jIvanacaritra sujasavelIbhAsa vagere aneka graMthomAM AlekhAyeluM che. jainatarkabhASA koIpaNa darzananA sAhityane mukhyatve traNa viSayamAM vaheMcI zakAya H 1. prameyaviSayaka 2. mokSamArga (=dharma) viSayaka 3. pramAviSayaka. jagatanuM nirmANa, vizvavyavasthA vagerenI prarUpaNA karanArA graMtho pahelA bhAgamAM Ave. AtmAnA baMdhana-mokSa tathA muktinuM svarUpa, te prApta karavAnA upAya ityAdinI vAta karanArAM zAstrone bIjA bhAgamAM mUkAya. to trIjA bhAgamAM jJAnanA prakAro, temanI utpatti, temanI yathArthatA vagere nirUpanArI kRtiono samAveza thAya. jainatarkabhASA AmAMthI trIjA bhAga joDe saMbaMdhita che. vastutaH AmAM trIjA bhAgane potAnuM vizeSa mahattva che. kAraNa ke jagatanI ane mokSamArga (=dharma)nI tamAme tamAma vyavasthA jJAnAdhIna che, viSayanuM astitva suddhAM jJAna para nirbhara che ane darzananA siddhAMto paNa te te jJAnanA mahattva upara AdhArita hoya che. mATe ja maharSioe jJAnane paNa darzananA mukhya nirUpaNIya viSaya tarIke svIkAryuM che.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ahIM 'mukhya' kahevAno artha e ja che ke anya prameyonI jema jJAnane AtmAnA guNavizeSa ke bIjI koI rIte oLakhAvI devA mAtrathI dArzanikonuM kAma patI jAya tema na hatuM. jJAna potAnI svarUpa-utpattikA2Na-phaLAdinI vicitratAne lIdhe bahu UMDANapUrvakanuM nirUpaNa jarUrI banAvatuM hatuM. judA judA dArzanikoe te mATe UMDuM ciMtana-pRthakkaraNa karyuM ane potapotAnI ruci ane kSamatA anusAra 'jJAna' padArthanuM pratipAdana karyuM. A pratipAdana te te darzananA 'pramANazAstra' tarIke oLakhAya che. A pramANazAstromAM paNa, darzanonA saiddhAMtika mALakhAnI vibhinnatA, kaI bAbatane prAdhAnya ApavuM emAM svataMtratA, bodhanuM tAratamya tathA jJAnasvarUpanA khyAlomAM atizaya taphAvata jevAM kAraNone lIdhe moTo matabheda paDyo ane teNe dArzanikone potAnA pramANazAstrane saMpUrNa banAvavAnI ne batAvavAnI pharaja pADI. AthI A vibhAgano paNa dareka darzanamAM khUba vikAsa thayo ne AkSapAdAdi darzanono moTo bhAga to A ja zAstre rokyo. ahIM eka vAta dhyAna para levA jevI che ke bIjAM darzanoe jJAnotpattinAM kAraNone (=pramANone) mukhya gaNI AkhuM taMtra goThavyuM che, jyAre jainadarzane jJAnane (=pramAne) ja prAdhAnya ApyuM che. (A graMthamAM A vAta supere dekhAze.) mATe nirUpaNarItimAM ghaNo phera paDyo che. alabatta, syAdvAdanI dRSTie 'pramANa' ane 'pramA' vacce sarvathA bhinnatA che paNa nahIM. mATe jainonuM 'pramANazAstra' e 'pramAzAstra' ja che. bIjI eka vAta paNa dhyAna para levA jevI che ke bIjAM darzanomAM jJAnanA amuka ja bhedo para vizeSa mahattva apAyuM che, 'pramANasaMkhyA keTalI ?' jevA keTalAka prazno to jANe jIvanamaraNanA prazno thaI paDyA che ane AmAM jJAnanuM samagra svarUpa nirUpavuM e vAta bhUlAI gaI che. dA.ta. sauthI vikasita pramANazAstra jenuM gaNAya che te nyAyadarzanamAM nirvikalpaka pratyakSa pahelAMnA ke pachInA mAnasika UhApohanI koI carcA ja nathI, sAkSAt AtmA dvArA thatA pratyakSanA bheda-prabheda, vikAsa vagerenuM koI ja spaSTIkaraNa nathI. jyAre jainadarzananuM pramANazAstra A viSaya paratve potAnI pUrNatA mATe bejoDa che. enA jevuM jJAnanuM sarvAMgINa nirUpaNa anyatra alabhya che. eka mahattvanI vAta e paNa che ke jainadarzane yathArthajJAnanA sAdhana tarIke mAtra pramANone ja nathI svIkAryAM, paNa nayone paNa lIdhA che. dareka vastunA dharmo anaMta che ane e anaMta dharmo sAthe vastunuM jJAna te pramANa che. paraMtu dareka vakhate vastunuM jJAna ke nirUpaNa anaMta dharmo sAthe ja thAya te saMbhavita nathI. eTale vastunA eka dharmane paNa viSaya karanArA AtmAnA abhiprAyavizeSane yathArthajJAnanA sAdhana tarIke svIkArI jainadarzana tene 'naya' evI saMjJA Ape che. hA, A abhiprAya jo vastunA bIjA dharmono tiraskAra kare to jainadarzana ene 'nayAbhAsa' tarIke oLakhe che ane yathArthajJAnasAdhana tarIke ene svIkAratuM nathI. udA. tarIke 'vastu eka apekSAe nitya paNa che ane eka apekSAe anitya paNa che'-pramANavAkya. 'vastu nitya che'- nayavAkya. 'vastu nitya ja che.'--nayAbhAsa. anya sarvadarzano A nayAbhAsanI koTimAM Ave che
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 ema jainadarzana mAne che. nayo anaMta che, paNa teomAM rahelI samAnatAne najaramAM rAkhI sAta prakAromAM badhAno samAveza karavAmAM Ave che. nayavAda e karmavAda, saptabhaMgI vagerenI jema, vaizvika tattvajJAnadhArAmAM jainadarzananuM bilakula maulika pradAna che. have, vAkya game te prakAranuM hoya, paNa emAM vaparAyelo rAnana zabda dara vakhate koI pradezanA zAsaka mATe ja vaparAto hoya tema banatuM nathI. koI vyaktinuM nAma paNa rogana hoya. rAjAnI pratimAne paNa rIjhana kahevAya. to yuvarAja mATe ke bhUtapUrva zAsaka mATe paNa rAjana zabda vaparAya. jo A badhAmAM jIvana padanI zakti ja na hoya to rAnana thI emano bodha kaI rIte thAya? A kAraNathI ja jainadArzanikoe zabda-arthanI vividha racanAo svIkArI che. A racanA eTale ja nikSepa. pramANa, naya ane nikSepa-A traNa tattvonuM vistRta nirUpaNa zrIvizeSAvazyakabhASyAdi aneka graMthomAM maLe che. paraMtu emanA prAthamika paricaya mATe, jJAnanA e mahAsAgaramAM pravezavAnI hoDI jevI-jainatarkabhASA eka ja kRti che, ane e ja AnuM kharuM mahattva che. uparAMta mahopAdhyAyajInI pratibhAnA jAduI sparze A viSayanuM mahattva anekagaNuM vadhArI ApyuM che. A graMthamAM anyadarzanonA pramANazAstra saMbaMdhI keTalIka carcA paNa mUkavAmAM AvI che, je nyAyanA temaja darzananA kSetramAM vidyArthIno sahaja praveza karAvI Ape che. paMDita zrIsukhalAlajInA (jainatarkabhASA- prastAvanAmAM) jaNAvyA mujaba A graMthanI viSayavastu mukhyatve zrIjinabhadramaNikSamAzramaNanA vizeSAvazyakabhASya ane zrIvAdidevasUrijInA pramANanayatattAlokamAMthI levAmAM AvI che. graMthanA viSayasvarUpanI traNa paricchedamAM vibhAjananI kalpanA laghIyasrayane AbhArI che. jyAre graMthanuM nAmakaraNa mokSAkaraguptanI ane kezavabhaTTanI tarkabhASAne anusAre che. graMthamAM pratipAdita viSayonI sUci alagathI ApavAmAM AvI che. temAM (ma) ne (mA) citathI nirdiSTa viSaya ratnaprabhAmAM che ema samajavuM. ratnaprabhA ane tAtparyasaMgrahA TIkA A graMtha jo bALajIvonA upakAra mATe racAyo hoya to vizeSa upakAra mATe enA vivaraNanI apekSA rahe ja. A apekSAnA pratibhAvamAM A graMtha para cAreka vivaraNo racAyAM che : 1. tAtparyasaMgraho TIkA-paMDita sukhalAlajI - 2. ratnaprabhA TIkA-pa. pU. AcArya zrIvijayodayasUrIzvarajI 3. hiMdI vivecana-paM. IzvaracaMdra zarmA 4. saMskRta TIkA + gujarAtI vivecana-zrIudayavallabhavijayajI AmAMthI prathama be TIkAnuM saMpAdana A graMthamAM karavAmAM AvyuM che.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ratnaprabhA TIkAnA racayitA pUjayapAda AcArya zrI vijayodayasUrIzvarajI, zAsanasamrATa pUjyapAda AcArya zrI vijayanemisUrIzvarajI mahArAjanA paTTadhara hatA. 20mI sadInA gItArthomAM pahelI haroLamAM Ave tevA teo bahuzruta bhagavaMta hatA. jainasiddhAMta, karmasAhitya, zilpazAstra, jyotiSa jevI jJAnazAkhAonA teo adhikArI puruSa gaNAtA hatA. adhyayana, adhyApana ane zAstrasarjana teone atipriya hatAM. prastuta TIkA teonI ArUDha vidvattAnI jhAMkhI karAve tevI che. A TIkAnuM nAma pUjya zAsanasamrATa zrIvijayanemisUrIzvarajI ma.nA ziSyaratna muni zrIratnaprabhavijayajInA nAma sAthe saMkaLAyeluM che. teozrI jainasAhityanA gahana abhyAsI hatA. 8 graMthomAM patharAyeluM AMglabhASAmaya zrImahAvIrasvAmIcaritra-e temanA taraphathI vizvane maLelI eka amUlya bheTa che. teo bhAratanA te vakhatanA prathama homiyopethI (M.D.) DaoNkTara hatA. temano paricaya TIkAnI prazastimAM Apelo che. temaNe ja pUjaya AcArya bhagavaMtane vinaMtI karI hatI ke mArA jevA jIvone upakAraka graMthavivaraNo raco ane e vinaMtIno svIkAra karIne vi.saM. 2000mAM prastuta TIkA racavAmAM AvI hatI. enuM saMzodhana pUjaya A. zrIvijayanaMdanasUrIzvarajIe ane prathama saMpAdana muni zrIratnaprabhavijayajIe karyuM hatuM. ratnaprabhA e prAcIna TIkA-paddhatie thayelI racanA che. prazastimAM jaNAvyA mujaba TIkAkAra graMthakAranA pagale-pagale ja cAlyA che. mULagraMthanA bhAvonuM spaSTIkaraNa e ja TIkAkArano uddeza hoya evI chApa samagra TIkAnA avalokanathI upase che ane kharekhara teo te uddezamAM pUrNapaNe saphaLa thayA che. A TIkAmAM graMthanI ekapaNa paMkti asphaTa nathI rahevA pAmI. avAMtaraviSaya tarIke teozrIe nirUpelI keTalIka zAstracarcA to ati mahattvanI che. jyAre Aje racAtI keTalIka TIkAomAM koIpaNa kAraNa vinA Akara graMthonI vAto uThAvIne lakhI devAmAM Ave che athavA TIkAnuM kada bane teTaluM vadhAravA taddana binajarUrI rIte anyagraMthomAMthI uddharaNonA uddharaNo ThAlavI devAmAM Ave che ane mULagraMthanA bhAvonA spaSTIkaraNanA sthAne prabhAva pADavo e ja mukhya uddeza banI rahe che tyAre A TIkA enI samatola paddhatine lIdhe TIkAkAro mATe Adarza banI rahe tema che. viddhajjanone A dRSTie paNa TIkAnuM avalokana karavA vinaMtI. tAtparyasaMgraho TIkA paMDita zrIsukhalAlajInI kRti che. teonI vidvattA vize bhAgye ja koI ajANa haze. keTalAMya uttama graMtharatno-saMpAdano temanA pAMDityanI sAkha pUre che. temanA jIvanacaritranA jijJAsuoe "paMDita sukhalAlajI' jevA graMtho jovA jevA che. prastuta TIkA vi.saM. 1993-94nA arasAmAM racAI hatI ane siMdhI graMthamALAmAM chapAI hatI. jainatarkabhASAnI viSayavastunAM mULa vizeSAvazyakabhASya, syAdvAdaratnAkara, ladhIyasraya jevA mahAgraMthomAM che. AmAMthI vidyArthIone viSayanI vizadatA mATe jarUrI pAThono saMgraha A TIkAmAM karavAmAM Avyo che. kyAMka tAtparyane paNa kholavAno prayAsa karavAmAM Avyo che. AthI A TIkAnuM nAma tAtparyasaMgraha rAkhavAmAM AvyuM che. paMDitajIe graMthanA viSayonI tulanA mATe vividha graMthonA sthAnanirdeza karyA che. pUrva saMpAdananI jema ja prastuta saMpAdanamAM jainatarkabhASA mULapATha (pariziSTa-1) nI nIce noMdhavAmAM AvyA che.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 prastuta saMpAdana ratnaprabhA TIkA tarIke jeTalI uttama che, enuM prathama mudraNa eTaluM ja kharAba thayuM hatuM. azuddhio ghaNI hatI. khoTAM virAmacihno ane khoTA padaccheda anvayamAM ghaNI muzkelIo pedA karatA hatA. pahelAM Akho mULagraMtha ane pachI saLaMga TIkA--ema chApavAmAM AvyuM hovAthI ghaNI aDacaNa paDatI hatI. pUjya gurubhagavaMta AcArya zrIvijayazIlacaMdrasUrIzvarajI mahArAjanI ghaNA samayathI icchA hatI ke prastuta TIkAnuM punaH saMpAdana karavAmAM Ave ane AvI uttama vastu suMdara rIte vidyArthIo samakSa rajU karavAmAM Ave. vi.saM. 2063mAM devakInaMdana-amadAvAda cAturmAsa daramiyAna teozrIe mane ratnaprabhAnI sAthe jainatarkabhASAnuM adhyayana karAvyuM. te vakhate teozrIe mane A kArya karavA mATe preraNA karI ane jarUrI mArgadarzana ApyuM. devagurudharmanI kRpA para vizvAsa rAkhI vi. 2064mAM mahA mahinAmAM meM A kArya zarU karyuM ane Aje ahIM sudhI pahoMcyuM. atre eka vAtanI spaSTatA jarUrI che ke, mULa pATha pahelAM ApI pachI ( )mAM sudhArelo pATha sUcavavAnI pracalita saMpAdana paddhati azudvibAhulyanA lIdhe nathI apanAvI. e ja rIte jyAM nizcita rIte pATha truTita hato tyAM [ ]mAM umerelo pATha darzAvavAnI rIta paNa nathI rAkhIabhyAsInI saraLatA mATe. chatAMya jyAM saheja paNa zaMkA hatI tyAM () [ ] mAM ja pATho ApyA che. A zuddhIkaraNamAM jyAM khoTuM zuddhIkaraNa thayuM hoya athavA zuddhAzuddhano viveka nA jaLavAyo hoya to tenI javAbadArI mArI ja thAya che. te badala kSamAyAcanA. abhyAsIone dhyAna doravA vinaMtI. ratnaprabhAnA saMpAdana daramiyAna vicAra Avyo ke jo tAtparyasaMgrahA TIkAne paNa prastuta saMpAdanamAM sAMkaLI levAmAM Ave to vidyArthIne eka ja pustakamAMthI badho bodha maLI zake. to te AzayathI tAtparyasaMgrahAne paNa atre yathAvata mudrita karavAmAM AvI che. tAtparyasaMgrahAgata je uddharaNo ratnaprabhAmAM paNa hatAM, te tAtparyasaMgrahAmAMthI kADhI nAMkhI tenI jagyAe ratnaprabhAmAM joI levAno nirdeza karavAmAM Avyo che. ratnaprabhAnI keTalIka paMktionA AzayanuM spaSTIkaraNa karavuM jarUrI lAgatAM te te jagyAe TippaNI karI che. sAthe ja TIkAntargata pAribhASika zabdomAMthI keTalAkanA artha paNa TippaNImAM ApyA che. upalabdha gujarAtI-hiMdI vivecanamAMthI keTalIka upayogI vigato paNa noMdhI che. ane bahu thoDIka jagyAe TIkAntargata viSayanI vistRta jANakArI mATeno sthAnanirdeza paNa karyo che. pRSThanA uparanA bhAge ratnaprabhA sAthe mULa pATha, vacalA bhAgamAM mULagraMthanA pratIka sAthe tAtparyasaMgrahA ane nIcenA bhAgamAM TippaNI-e rIte mudraNa karavAmAM AvyuM che. tAtparyasaMgrahA pRSTha 7thI zarU thAya che ane pRSTha 250 para samApta thAya che. graMthanA aMtabhAgamAM keTalAMka pariziSTo mUkavAmAM AvyAM che. jemAM pariziSTa-1jainatarkabhASAmULapATha ane pariziSTa-9-jainatarkabhASAntargata pAribhASika zabdonI sUci, siMghI jainagraMthamALA dvArA prakAzita jainatarkabhASAmAMthI levAmAM AvyA che. pariziSTa-2mAM ratna
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 prabhATIkAkAra AcArya zrIvijayodayasUrijI racita padyAtmaka jainatarkabhASAviSayAnukramaNikA ke je pUrvamudraNamAM ghaNI azuddha chapAI hatI tene yathAzakya zuddha karIne mUkavAmAM AvI che. A saMpAdanamAM keTalIka UNapa rahI hovAnuM spaSTa bhAna ane aphasosa che ja. paNa te mATe mArA parizramano abhAva jeTalo javAbadAra che teTalo sAdhana, samajaNa ane samayano abhAva paNa kAraNa banyo che. kRtajJatAbhivyakti jyAre koIka kArya joDe koIka vyaktinuM nAma joDAya che tyAre vAstavamAM to te vyakti te kArya karanArA cokkasa samUhanuM pratinidhitva ja karatI hoya che. vyakti ekalI puNyanI adhikArI nathI ja hotI. ane e ja rIte evI ghaNI vyaktio che ke jeonA sahakAra vagara A kArya saMbhavita na thayuM hota. AmAMthI keTalIka vyaktiono atre ullekha karavo, mAtra prathAne anusaravA khAtara nahIM, paNa hRdayanI kRtajJatAne nyAya ApavA khAtara paNa mane jarUrI lAge che. prathama vaMdana dAdAguru pUjyapAda AcArya zrIvijayasUryodayasUrIzvarajInAM caraNomAM ke jeonA AzIrvAda A kAryanuM prerakabaLa banyA. pUjaya gurudeva AcArya zrI vijayazIlacaMdrasUrIzvarajI ma. pratye kRtajJatA kayA zabdomAM vyakta karavI te ja nahIM samajAtAM mAtra mUka lAgaNIne vahevA devAnuM ucita lAge che. A samagra kArya teozrInuM ja che ema kahuM to kazuM khoTuM nathI. pUjya vaDIla gurubhAIoe, khAsa karIne munizrI kalyANakIrtivijayajIe A kAryane potAnuM samajIne ghaNI ghaNI sahAya pUrI pADI che, teono paNa hArdika AbhAra. aMte aSA tripathaT TlphI, punAtu muvanatrayam II e ja abhyarthanA. - muni gailokyamaMDanavijaya A graMthanA prAzanano saMpUrNa lAbha zrI vizAnImA jainasaMghe (godharA-paMcamahAla) jJAnadravyamAMthI laIne uttama zrutabhakti karela che.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ idamatra cintyam A saMpAdana daramiyAna gaNi zrIudayavallabhavijayajIkRta saMskRta TIkA ane gujarAtI vivecana temaja paMDita zrI IzvaracaMdrazarmAkRta hiMdI vivecana paNa avalokavAnuM banyuM. te vakhate te TIkA-vivecanomAM karAyelA keTalAka pratipAdana para punaH vicAraNA karavAnuM jarUrI lAgatAM, te muddAo vidyArthIo samakSa rajU karuM chuM. ahIM saMskRta TIkA + gujarAtI vivecananA pustakane "gu.", hiMdI vivecanane "hi." ane prastuta pustakane "ratna." evI saMjJA ApI che. gu. ane hiM. baMnenA pRSThaka pahelI AvRttinA che. * sAdhyalakSaNagata pIkSita vizeSaNanI carcA mULagraMthamAM (ratna. pRSTha 134) A mujaba che : ___"abhIpsitamiti tu vAdyapekSayaiva-vaktureva svAbhipretArthapratipAdanAyecchAsambhavAt / tatazca parArthAzcakSurAdaya ityAdau pArArthyamAtrAbhidhAne'pyAtmArthatvameva sAdhyaM sidhyati / anyathA saMhataparArthatvena bauddhaizcakSurAdInAmabhyupagamAt sAdhanavaiphalyA] dityananvayAdidoSaduSTametat sAGkhyasAdhanamiti vadanti / " ahIM vAdI sAMkhoe bauddhonI sAme AtmAnI siddhi mATe kareluM anumAna che-vabhurAya - parAtha-sahutavA-zayanIyava. A anumAnamAM sAdhyabhUta parArthatvano artha vAdI-sAMkhyone abhipreta mAtmArthatva ja levAno che. tene badale bauddhone abhipreta saMdataparArthatva artha levAmAM Ave to kayo doSa Ave te anyathAthI jaNAveluM che. A kathAthI zarU thatA vAkayano artha guja. vivecanamAM (gu. pRSTha 124-125) A pramANe karavAmAM Avyo che : ukta anumAnaprayogamAM "parArthano artha "AtmArtha na karIe ane koI paNa "paranuM grahaNa karavAmAM Ave to zuM doSa Ave te joIe. bauddho paNa cakSu Adine parArtha to mAne ja che, paNa te loko AtmAne to mAnatA nathI. tethI bauddho cakSu Adine "saMghAtarUpa parane mATe (=saMhataparArtha) mAne che. tethI "parathI jo "AtmA' na laIe to koI saMhatapara (=saMghAtarUpa para) evo padArtha paNa sAdhya banI jaze ane pachI je para = upabhoktA siddha thaze te zayyAdinI jema saMghAtarUpa ja siddha thaze. sAMkhyone to asaMghAtarUpa "para"nI siddhi abhipreta hatI. sAMkhyone je artha ISTa hato tenAthI viruddha artha siddha thavAthI sAMkhyono hetu vyartha banaze." bauddho A anumAnamAM ananvayAdi doSo Ape che. anvaya eTale vyApti. vyAptino abhAva eTale ananvaya. "saMghAtatvanI vyApti saMhataparArthatva sAthe che, asaMhataparArthatva sAthe nathI. daSTAMtarUpa zayyAdimAM paNa saMtaparArthatva ane saMghAtatva vacce ja vyApti che." Ama kahIne
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 bauddho sAMkhyonA hetumAM vyAptiabhAvarUpa doSa Ape che. taduparAMta bauddho sAMkhyonA dRSTAMtamAM (zayyAsanAdimAM) sAdhyavikalatA (=asaMhataparArthatva-vikalatA)no doSa paNa Ape che. vaLI, hetu dvArA cakSuAdimAM asaMhataparArthatva siddha karavuM sAMkhyone abhipreta hatuM ane saMhataparArthatva siddha thaI javAthI hetu 'viruddha' paNa kahevAze. Ama, bicArA sAMkhyono hetu vagara vAMke keTalo badho daMDAI jAya ! mATe, vAdInI icchAnurUpa sAdhya ja hovuM joIe. ane tethI ja AtmAnuM astitva siddha karavA mATe sAMkhyo cakSu Adine parArtha kahe, to tyAM 'parArtha'no artha asaMhataparArtha 'AtmArtha' ja samajAya che. pachI ukta koI doSo rahetA nathI.' AmAM prathama phakarAmAM 'anyathA...vaittvAr' eTalA vAcakhaMDano ane bIjA phakarAmAM 'kRti....vanti' ATalA vAkyakhaMDano artha che. jemAM bIjA phakarAmAM keTalIka visaMgatio Ave che : 1. bauddho doSa Ape che--evo artha karavA mATe vauddhano vanti sAthe anvaya karavo paDe. zakaya nathI. vaLI vivecanakAre karelA artha mujaba to anyathAno vaintyAt joDe ane tyArabAda roSaE joDe ema be vAra anvaya karavo paDe che te paNa yogya nathI 2. anumAnamAM apAyelA badhA ja doSo 'asaMhataparArthatva'ne lIdhe che. ane asaMhataparArthatva (=AtmArthatva) to sAMkhyone abhipreta che. have jo 'anyathA...toSaSTam ' evo anvaya karavAmAM Ave to anyathAthI sUcita 'sAMkhyone abhipreta artha nA lo to' AnI saMgati zI rIte karavI ? 3. sAMkhyone abhipreta arthane lIdhe ja jo doSo AvatA hoya to emAM sAMkhyone vagara vAMke daMDAvAnuM kyAM rahyuM ? e ja rIte 'pachI (=sAMkhyAbhipreta arthanA grahaNa pachI) koI doSo rahetA nathI' ema kahevuM paNa barAbara nathI. 4. mULapAThagata rUtti avyayane paNa dhyAna para nathI lIdho. mATe vAstavamAM A AkhA pAThano Avo artha nA thavo joIe ? sAdhyano vAdIne abhipreta artha ja levo joIe. ane tethI ja cakSurAya: pArthA: saddAtatvAt zayanIyavat A anumAnamAM pArtha no sAMkhyane abhipreta AtmA artha levAya che. nahIM to bauddhone saMmata 'saMghAtarUpa parane mATe' evo artha levAmAM Ave to asaMhata AtmAnI siddhi na thavAthI sAMkhyonuM anumAna vyartha bane. ti= Ama pArtha no artha AtmArtha karavAno hovAthI, ananvaya vagere doSothI duSTa (doSo mATe juo ratna. pRSTha 135) A sAMkhyAnumAna che--ema kahe che. have A koNa kahe che ? arthAt A doSo koNa Ape che ? tenA javAba mATe 2. pRSTha 135 para noMdhAyelo syAdAvarabArano pATha joIe to spaSTa jaNAze ke doSo zrIdevasUri mahArAja Ape che. vaLI jema AgaLa parArthAnumAnanA prasaMgamAM vantinA kartA tarIke ratnAkarakArane levAnuM spaSTa che tema ahIM paNa samajavuM joIe. TUMkamAM, 1) doSo bauddhoe nahIM, paNa zrIdevasUri mahArAje ApyA che. 2) sAMkhyAnumAna vastutaH duSTa che, nahIM ke artha badalI nAMkhIne emAM duSTatAnuM AropaNa thAya che.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 A ja rIte hiMdI vivecanamAM kareluM 'sarca I ya hetu ananvaya mAdri roSa te dUSita hai rUsa pravara vauddha hate hai (hi. pRSTha 249) A kathana paNa bhramamUlaka che ema mAnavuM paDe. * zabdanaya kArakabhede arthabheda mAne che-enA udAharaNa tarIke mULagraMthamAM A pramANe kahyuM che : roti citte 5 ti vAramenA (ratna. pRSTha 203) AnI saMskRta TIkA A pramANe karavAmAM AvI che : (gu. pRSTha 188) nanu 'ghaTaM karoti, ghaTaH kriyate' ityubhayatra ghaTaH karmakAraka eveti kuta AyAta kArakabheda iti cet ?.... kArakaH vibhaktirityarthaH, tatazca sphuTa eva kArakabhedaH-ekatra prathamAvibhakteranyatra ca dvitIyAyAH prayujyamAnatvAditi dig / to A vAkayanuM hiMdI vivecana nIce mujaba karavAmAM AvyuM che : (hi. pRi rU/28). ghaDe ko banAtA hai isa prakAra kahate hai taba ghaDe kA kartA pradhAna rUpa se pratIta hotA hai aura ghaTa apradhAna rUpa se / isake viruddha jaba ghaDA banAyA jA rahA hai isa prakAra kahate hai taba ghaTa pradhAna rUpa se pratIta hotA hai aura kartA apradhAna rUpa se / pradhAna aura apradhAna rUpoM kA bheda Avazyaka hai| prazna e thAya ke-ti te kuM: A vAkya-samUhane chUTo pADatAM karoti : (bannadhArAdri) ane cite 3N: (kumALa) AvAM be vAkya maLe. jemAM ekamAM ghaDo kartA ane bIjAmAM karma hovAthI spaSTa kArakabheda che ja. to pachI roti vuma, cite 3: AvAM be vAkya AmAMthI kADhI, baMne jagyAe ghaDo karma ja hovAthI kaI rIte kArakabheda Ave evI zaMkA karavI temaja e zaMkAnA samAdhAna mATe vibhaktibheda, pradhAna-apradhAna rUpanI kalpanA karavI keTalI vAjabI gaNAya ? * (gu. pRSTha 190) saMskRta TIkAmAM zeSAnAM jJAnaprArA mana:sahAdhyotvasatveDa.. ema kahevAmAM AvyuM che, tyAM jJAnapravAnI jagyAe savyavahAripratyakSa ke evuM kaMIka hovuM joIe. kAraNa ke avadhijJAnAdimAM mana sahAyaka nathI hotuM. * (gu. pRSTha 70-71) saMskRta TIkAmAM avAMtara viSaya tarIke nIce mujaba carcA che: nanu rUpidravyamAtraviSayakatve'vadheH 'idaM jIrNaM navInaM vA, idaM dUramAsannaM ve'ti pratItirna syAttasyAH kAlakSetraviSayakatvAd, avadhezca rUpimAtraviSayakatvena amUrtakSetrakAlaviSayatvAyogAditi cet, satyaM, kSetrakAlau tu na pazyati, vartanArUpaM kAlaM rUpidravyAvacchinnakSetraM ca pazyatyeva-tasya dravyaparyAyarUpatayA kathaJcid rUpitvAnatikramAt / AmAM keTalAka prazno thAya che - 1. iMdriyajanya pratyakSa paNa rUpiviSayaka che ane tyAM paNa A badhI pratItio thatI ja hoya che. to A AzaMkA pahelAM to tyAM karavI joIe. 2. A dUra che, A najIka che-A pratItio arUpI AkAzAstikAyane ja viSaya karanArI che- ema kema kahevAya? prAyaH A pratItio gRhAdi rUpI kSetrane viSaya banAve che. 3. vastu saheja ghasAyelI hoya, ekadama cakacakita hoya-vagere vastunI avasthAo parathI A
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 jUnI che, A navI che-AvI AnumAnika pratItio thatI hoya che. 4. vAstavamAM to "A jUnI che, A navI che-AvI pratItio mATe, utpattisamaya-kharIdyAno samaya vagere koIpaNa samayathI mAMDIne pratItikSaNa sudhInA kALanI gaNatarI karavI paDe che. ane A gaNatarI vyavahArakALamAM ja zakya che. vartanArUpa kALa = nizcayakALa to eka samaya mAtra che ane badhA mATe sarakho che to emAM gaNatarI kaI rIte zakya bane ? paryAya to dareka vastunI navI ja che, to tadrupa kALa A pratItiomAM kaI rIte kAma lAge ? TUMkamAM, TIkAkAre darzAvelI zaMkA ane tenuM samAdhAna baMne aprastuta lAge che. * (gu. pRSTha pa3) zrIudayavallabhavijayajIe saMskRta TIkAmAM pratimati kahIne darzAvelA niSkarSanI keTalIka paMktio vyaJjanAvagrahAntyasamaye evaikasAmayiko naizcayiko'rthAvagrahaH prAdurbhavati / sa eva ca dvitIyAdisamayAdArabhya vyAvahAriko'rthAvagraho'bhidhIyate / tayorapAntarAle samayAnavakAzAdeva AlocanAjJAnapUrvakatvamarthAvagrahasya prAk pratiSiddhaM granthakRtA / tatpUrvakatvamarthAvagrahasya granthAntareSu pratipAditamasti / A vidhAno kharekhara Azcaryajanaka ane prAthamika abhyAsIne mUMjhavanArAM che. vAta e che ke ApaNe tyAM jJAnotpAdananI eka ja prakriyAne mukhyatve be alaga-alaga paribhASAmAM rajU karavAmAM Ave che, jemAM eka paribhASAnA puraskartA zrIjinabhadragaNi mahArAja, maho. yazovijayajI va. che, jyAre bIjI zrIvAdidevasUrijI, zrI hemacaMdrAcArya va.ne mAnya che. digaMbara zAstro paNa bIjI paribhASAne ja svIkAre che. A paribhASAoprakriyA maho. paribhASA devasUrijI paribhASA vyaMjana-iMdriya-saMbaMdha | vyaMjanAvagraha ) viSaya-viSasinnipAta va. (aMtarmuhUrta) | (aMtarmuhUrta) kramazaH jJAnamAtrAnI vRddhi rUTuM vicit' jJAna nithayika arthA.(1 samaya) ? (aMtarmuhUrta) Alocana / darzana vicAraNA IhA (aMtarmuhUrta) artha zabdaH' jJAna avagraha (aMtarmuhUrta) vyAva. arthA. | apAya (aMtarmuhUrta) L vicAraNA IhA. IhA 'yaM zabdaH ' jJAna vyAva. arthA. | apAya apAya. 1. avagrahAdayastu traya AntauhUtikAH / (pra0mI0 1.1.29 TIkA)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 A be paribhASAomAM mukhya taphAvata e che ke tuM vizcit jJAna thayA pachI vicAraNA thavA pUrvaka ayaM zaH evuM jJAna thAya ema baMne paribhASAo svIkAratI hovA chatAM, eka (=maho. yazovijayajInI) tUM iizcat jJAnane naiRRyika arthA. (ekasAmayika) gaNI, tyArabAda thatI vicAraNAne 'IhA' nAma ApI, tenAthI thatA ayaM zavva: jJAnane 'vyAvahArika artha.' ke 'apAya' tarIke svIkAre che. jyAre pramANanayatattvAloka', pramANamImAMsA vagere graMthono abhyAsa karatAM ema lAge che ke zrIdevasUrijI ma. vagerenI paribhASAmAM, jema vyaMjana ane iMdriyanA saMyoga sAthe ja utpanna thatI atyalpa jJAnamAtrA kramazaH vRddhi pAmatAM pAmatAM aMtarmuhUrta jeTalA kALamAM tuM hrizcit jJAnarUpe pariName che tathA vyaMjana-iMdriya saMbaMdha ane tyArapachInI kramazaH jJAnavRddhine alaga-alaga nAma na ApI samagra prakriyAne 'vyaMjanAvagraha' jevA eka ja nAmathI oLakhavAmAM Ave che tema, tuM vizcit jJAna ja vicAraNA vaDe kramazaH vRddhi pAmIne ayaM zandraH jJAnarUpe pariNAma pAme che evuM svIkArI, tuM hrizcit jJAna ane tyArabAda pravartelI JayaM zandraH jJAna pUrvenI vicAraNAne alaga-alaga nAma ApavAne badale A samagra tabakkAne ja Alovana athavA varzana nAma ApavAmAM Ave che; temaja tyArabAda thayeluM ayaM zavvuH-A jJAna, A paribhASA mujaba to arthano pahelIvAra ja thayelo nizcaya hovAthI ene ja 'avagraha' tarIke oLakhavAmAM che ke je upAdhyAya zrIyazovijayajInA mata mujaba 'apAya' che. have jo A be paribhASAone ayogya rIte bhegI karI devAmAM Ave to skhalanA thavAnI ja; ane prastuta vidhAno paNa kadAca A skhalanAne lIdhe ja sarjAyAM hoya tema lAge che. kAraNa ke TIkAkAre karelI 'ekasAmayika vaizva. arthA. pachI tarata ja vyAva. arthA. thAya' e vAtamAM 'naizva. artha. ekasAmayika hoya' A vAta pahelI paribhASAnI che, jyAre pahelI paribhASA mujabanA naiRR.artha. (rUvuM iizcat jJAna) ane vyAva. arthA. (JayaM zavva: jJAna) vacce vyavadhAna nathI hotuM A vAta bIjI paribhASAnI che. vastutaH, TIkAkAre karelI vAta prAmANika nathI lAgatI. kAraNa ke tuM vizcit jJAna pachI jyAM sudhI zabdanA anvayadharmomAM rUpAdithI vyAvRttinuM jJAna na thAya tyAM sudhI ayaM zabdaH jJAna na thAya ane A vicAraNA aMtarmuhUrta kALa sivAya thaI nA zake, jyAre TIkAkAre to A be jJAna vacce koI kALa pasAra nathI thato tema svIkAryuM che. have TIkAkAre karelA tayorapAntara te... A vidhAnamAM to:thI konuM grahaNa karavAnuM che ? jo saMdarbha pramANe tayoH-naizca. arthA.-vyAva. arthA. laIe to A AkhA vAkyano Avo artha thAya ke 'naiRR. tathA vyAva. arthA. vacce samayano anavakAza hovAthI ja AlocanapUrvaka arthA. thAya e vAtano graMthakAre niSedha karyo che.' A vidhAna be rIte ayukta Thare che. 1. naizca. ane vyAva.e be 1. viSayaviSayisannipAtAnantarasamudbhUtasattAmAtragocaradarzanAjjAtamAdyamavAntarasAmAnyAkAraviziSTavastugrahaNamavagrahaH // (0602.7) 2. akSArthayoge darzanAnantaramarthagrahaNamavagrahaH // ( pra0mI0 1.1.26) 3. etena darzanasyA'vagrahaM prati pariNAmitoktA / (pra0mI0 1.1.26 TIkA ) 4. 'zabdo'yamiti jJAnaM zabdagatAnvayadharmeSu rUpAdivyAvRttiparyAlocanarUpAmIhAM vinA'nupapannam / (ratna0 pRSTha 51)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 avagraha vacce kALavyavadhAna na hoya-A vAta koIpaNa zAstrakArane mAnya nathI. 2. graMthakAre naizca. arthA. AlocanapUrvaka na hoya tema svIkAryuM che, jenI sAthe naiRR. tathA vyAva. arthA.nI vacce kALanuM vyavadhAna che ke nahIM te vAtane koI ja nisbata nathI. - jo tayo =vyaMjanAvagraha - niza. arthA. ema laIe to 'yaMjanA. - naizca: arthA. vacce kALanuM vyavadhAna na hovAthI ja AlocanapUrvaka arthA. thAya e vAtano graMthakAre niSedha karyo che." A vidhAna alabatta saMgata bane, paNa naizca. arthA. = jhil jJAne AlocanapUrvaka hoya evuM koI paNa graMthamAM pratipAdita na hovAthI tanUrvavatva...A vidhAna ayukta Thare che. pramANanayatattvAloka vagere graMthomAM kareluM AlocanapUrvakanA arthAnuM pratipAdana jJAnanA saMdarbhamAM che ke jenI sAthe "rUTuM chicit jJAna AlocanapUrvaka na hoya" evI mahopAdhyAyajInI vAtane koI ja virodha nathI. TUMkamAM, A baMne vAtane A rIte paraspara virodhI mata tarIke rajU karavI vAjabI nathI. * (gu. pRSTha 54) saMskRta TIkAmAM dekhADelA niSkarSanI ja eka paMktidrshnsy nirAkAropayogarUpatayA na svasaMviditatvam / vAparavyavasAyi jJAna pramANam' A lakSaNavAkyamAM jJAna pada darzanamAM ativyAptinA vAraNa mATe che ema graMthakAra kahe che. have jo darzana svasaMvidita na hoya to emAM vaparavyavasAyitva na Ave ane to darzana vapa2vyavasayi na banatAM tyAM lakSaNa na ja jatuM hovAthI lakSaNagamanane rokavA mATe jJAnapadanI jarUra na rahe. chatAMya jJAnapada darzanamAM ativyAptinA vAraNa mATe che ema graMthakAra mahopAdhyAya zrIyazovijayajI kahetA hoya tyAre mAnavuM ja paDe ke darzana bhale avyaktapaNe to avyaktapaNe, paNa svasaMvidita to che ja. mATe 'darzana nirAkAropayogarUpa hovAthI svasaMvidita nathI" evuM TIkAkAranuM vidhAna sarvathA asaMgata lAge che. vaLI TIkAkAre svayaM (gu. pRSTha 34) vyaMjanAvagrahamAM svasaMvedanane mAnya rAkhyuM ja che. to pachI darzana to enI apekSAe thoDI vadhu vyakta jJAnamAtrA che, to emAM svasaMvedana kema na hoya ? - "ra di ti jJAnamAtrA sAti, yA na vasaMvihitA nAma' (pramANamImAMsA 1.2.3) A vAkaya paNa dhyAna para levA jevuM che. A lekhano uddeza saiddhAMtika carcAno ja che, nahIM ke TIkAno ane eTale ja gujarAtI ke hiMdI vivecanamAM anavadhAnavaza thayelI "ratnaprabhAvRtti zrIlAvaNyasUri mahArAje racI che vagere bhUlone ahIM noMdhavAmAM nathI AvI. jinAjJA viruddha kaMI lakhAyuM hoya to micchAmi dukkaDaM.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyA viSayAnakramaH 29 kh w kh kh 47 pramANaparicchedaH pRsstthaangkH| . 6. IhAdInAM zrutajJAnabhedatvAzaGkA (1) maGgalam tannirAkaraNaM ca (a) maGgalazlokasthapadAnAmatizaya 7. zAstrANAM zravaNeSvavagrahAdInAM bhAvena catuSkapratipAdanaparatvam teSAM matijJAnatvAzaGkAyA (A) anubandhacatuSTayam nirAkaraNam 30 (2) pramANasAmAnyanirUpaNam (a) sarveSAM jJAnAnAM pratyakSapramANe 1. pramANalakSaNam samAveze parokSapramANasyA2. lakSaNavivaraNam . 'lIkatAzaGkAyA nirasanam / 3. lakSaNapadakRtyam (5) matijJAnanirUpaNam 4. pramANaphalayorbhedAbhedacarcA 1. matijJAnabhedAH (a) pramANasya paravyavasitirUpatve 2. vyaJjanAvagrahaH phalasya ca svavyavasAyirUpatve 3. vyaJjanAvagrahasyAyukticatuSTayam ___'jJAnatvazaGkAyA nirAkaraNam / 5. upayogendriyasyaiva pramANatvasthApanA 14 4. manazcakSuSoraprApyakAritvasamarthanam 37 (a) pramANa-phalayorabhede'pi kriyA 5. arthAvagrahaH karaNatvasiddhiH 6. arthAvagrahe zabdollekhAbhAvaniyamanam 48 6. arthagrahaNazaktiH pramANamiti 7. paricitaviSayasyA''dyasamaye vidyAnandamatasya khaNDanam ___ eva vizeSagrahaNamiti matasya (3)pramANavibhajanam khaNDanam 1. pratyakSapadavyutpattiH 8. AlocanApUrvako'rthAvagraha iti 2. pratyakSalakSaNam ___matasya nirasanam 3. parokSalakSaNam 9. arthAvagrahasya dvaividhyam 4. pratyakSavibhajanam 10. IhA (4) sAMvyavahArikapratyakSanirUpaNam 11. apAyaH 1. sAMvyavahArikatvalakSaNam 12. dhAraNA 2. sAMvyavahArikapratyakSasya paramArthataH (a) dhAraNAbhedAnAmavicyutiparokSatvamiti spaSTIkaraNam smRti-vAsanAkrameNa nirUpaNe 3. indriyajAnindriyajabhedena prayojanam sAMvyavahArikavibhAgaH 13. apAyadhAraNayoH svarUpe 4. matizrutajJAnabhedena vipratipattimatAM bodhanam sAMvyavahArikavibhAgaH / 14. granthakArAbhimatAM dhAraNAM 5. zrutAnusAritvavyAkhyA khaNDayatAM zikSApradAnam
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. dhAraNAbhedAnAM prAmANyasyopapAdanam 71 16. avagrahehApAyadhAraNAkrameNaiva jJAnajananakathanam 17. bahvAdibhedAH (a) vyaJjanAvagrahe'pi bahvAdibhedasamarthanam (6) zrutajJAnanirUpaNam ( 7 ) pAramArthikapratyakSanirUpaNam 1. avadhijJAnam 2. manaH paryavajJAnam 3. kevalajJAnam 4. kevalajJAne bhedAbhAve kAraNasya carcA 1. pratyabhijJAnamanabhyupagacchatAM bauddhAnAM bodhanam 2. pratyabhijJAnamagRhItAsaMsargakajJAnadvaya syAdityAzaGkAyA nirAkaraNam 5. sAdRzyajJAnasya na pratyabhijJAnatvam, 26 kintUpamAnatvamiti bhATTamatasya yuktizUnyatvapradarzanam 72 75 3 3 3 3 3 3 (10) tarkanirUpaNam 77 5. kevalajJAnasya yogajadharmAnugRhItamanojanyatvamiti matasya nirasanam 91 6. kavalabhojinaH kaivalyaM na ghaTate iti digambaramatasya khaNDanam ( 8 ) parokSapramANeSvAdyAyA: smRternirUpaNam 1. smRteH prAmANyasya sAdhanam (9) pratyabhijJAnanirUpaNam 83 89 90 miti prAbhAkaramatasya khaNDanam 102 3. pratyabhijJAnaM pratyakSapramANameveti naiyAyikamatasya nirasanam 4. pratyabhijJAnaM viziSTapratyakSarUpaM 101 92 94 96 | ( 11 ) anumAnanirUpaNam 1. svArthAnumAnam 99 103 105 6. saJjJAsaJjJisambandhapratipattirUpopamAnasya pratyabhijJAnatvavyavasthApanam 106 1. vyAptigrahaNaM tarkeNaiveti niyamanam 111 2. bhUyodarzana - vyabhicArAdarzanasahakRtendriyeNa vyAptigrahaH syAdityAzaGkAyAH pratyuttaram 3. vAcyavAcakabhAvapratItiH tarkeNaiveti 108 110 mam 4. jainAbhyupagatameva tarkasvarUpaM yathArthamiti kathanam 5. tarkasyA'prAmANyaM vadatAM zAkyAnAM mate yuktirAhityapradarzanam 6. pratyakSAnupalambhapaJcakAd vyAptigraha iti bauddhamatasya mithyAtvapratipAdana 2. hetulakSaNam 3. bauddhAbhimatahetulakSaNakhaNDanam 4. anumitau pakSabhAnavyavasthA 5. antarvyAptyA pakSabhAnamiti matasya nirasanam 7. sAdhyalakSaNam 8. lakSaNavivaraNam 9. kathAyAM zaGkitasyaiva 113 7. naiyAyikAbhyupagatatarkasya kutropayoga iti darzanam 8. ajJAnanivarttakatvena tarkasya prAmANyamiti dharmabhUSaNokteH saGgatipradarzanam sAdhyasya sAdhanamiti matasya khaNDanam 115 10. sAdhyalakSaNasya vizeSacarcA 11. sAdhyasvarUpasya vizeSacarcA 12. svArthAnumAnAGgAni 116 117 119 120 127 6. naiyAyikAbhimatahetulakSaNakhaNDanam 130 132 133 122 123 124 124 126 134 135 136 137
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 15 185 187 192 13. pakSaprasiddhiprakArAH 138 6. dvitIyabhaGgaH 183 14. vikalpasiddha dharmiNi na sattA sAdhyA (a) saptabhaGgyA iti bauddhamatasya khaNDanam 140 mahAvAkyatvamityAdiprarUpaNA 184 15. vikalpasiddho dharmI nA'stye 7. tRtIyabhaGgaH veti naiyAyikamatasya nirasanam 142 (a) astitvanAstitvavilakSaNa16. vikalpasiddharmibhAnavyavasthA 144 dharmavizeSa eva tRtIyabhaGgasya 17. parArthAnumAnam viSaya iti spaSTIkaraNam 18. pakSavacanasyA'prayoga eveti 8. caturthabhaGgaH 186 bauddhamatasya nirAkaraNam 9. paJcama-SaSTha-saptamabhaGgAH 19. anyavAdyabhimata-parArthAnumAna (a) saptabhaGgyAH pramANavAkyatvalakSaNasya khaNDanam nayavAkyatvayorupapAdanam 188 20. parArthAnumAne hetuprayogaprakAra: 10. sakalAdeza-vikalAdezau 189 21. parArthAnumAnAGgAni 11. dravyArthikanaye / 22. vidhirUpasAdhyasAdhakavidhi kAlAdibhirguNAnAmabhedavRttiH 190 ___ rUpahetavaH 12. paryAyArthikanaye kAlAdibhirguNAnAM 23. niSedhasAdhakavidhirUpahetavaH 166 bhedavRttiH 24. vidhisAdhakapratiSedhasvarUpahetavaH 167 (a) saptasu bhaGgeSu nayasaMyojanA 194 25. pratiSedhasAdhakapratiSedhasvarUpa nayaparicchedaH hetavaH 168 (1) nayasAmAnyanirUpaNam 26. hetvAbhAsalakSaNam 170 1. nayalakSaNam 195 27. asiddhahetvAbhAsaH 170 2. nayasya pramANAd bhedasya siddhiH 196 28. viruddhahetvAbhAsaH 173 3. nayavibhajanam 29. anaikAntikahetvAbhAsaH (2) nayavizeSanirUpaNam 30. hetvAbhAsAntaro na sambhavatIti 1. naigamanayaH 198 spaSTIkaraNam 2. saGgrahanayaH (12) AgamapramANanirUpaNam 3. vyavahAranayaH (a) AgamalakSaNavivaraNam 4. RjusUtranayaH 202 1. AgamasyA'numAne'nantarbhAvasiddhiH 178 5. zabdanayaH 203 2. AptAdilakSaNam .. 6. samabhirUDhanayaH 203 3. AgamapramANe prAmANyAprAmANya 7. evambhUtanayaH 204 vyavasthA 8. arthanaya-zabdanayau 207 4. saptabhaGgIlakSaNam 9. arpitAnarpitanayau 207 5. prathamabhaGgaH 10. nizcayavyavahAranayau 208 (a) prathamabhaGgasya vizeSacarcA 11. jJAnanayakriyAnayau 210 197 174 200 201
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) nayaviSayANAmalpabahutvam ( 4 ) nayAbhAsanirUpaNam 1. naigamAbhAsaH 2. saGgrahAbhAsaH 3. vyavahArAbhAsaH 4. RjusUtrAbhAsaH 5. zabdAbhAsasamabhirUDhAbhAsaivambhUtA bhAsAH 6. arthAbhAsAdayaH nikSepaparicchedaH ( 1 ) nikSepanirUpaNam 1. nikSepalakSaNam 2. nikSepANAM phalam 3. nAmanikSepaH 4. sthApanAnikSepaH 5. dravyanikSepaH 6. aprAdhAnyAnupayogayorapi dravyanikSepaH 212 7. bhAvanikSepaH 8. nAmasthApanAdravyANAM parasparaM 216 bhinnatvasyopapAdanam 217 9. nAmasthApanAdravyanikSepANAmAvazyakatva 219 pradarzanam 222 (2) nikSepANAM nayaiH saha saMyojanA 224 225 28 233 1. RjusUtraH sthApanAdravyanikSepau cchatIti matasya khaNDanam 2. sthApanAnikSepaH saGgraha - vyavahArayorna sammata iti tasya nirasanam 226 227 (3) jIvaviSayakadravyanikSepasya carcA 1. jIvapadArthe dravyanikSepasyA'ghaTanA 2. jIve dravyanikSepamupapAdayatAM 228 229 232 vividhAnAM matAnAM vicAraH 233 (a) TIkAkartuH prazastiH 235 235 238 242 245 247 250 251 252 257
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ (yazovacanAmRtam) viSayAnubandhabandhuramanyanna kimapyataH phalaM yAce / icchAmyekaM janmani, jinamatarAgaM paratrA'pi // tebhyaH kRtAJjalirayaM, teSAmeSA ca mama vizeSAzIH / ye jinavaco'nuraktA, grananti paThanti zAstrANi // (nyAyAloka-prazastiH)
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ aha~ namaH // aiM namaH // // namo namaH zrIgurunemisUraye // ratnaprabhAlaGkRtA jainatarkabhASA pramANaparicchedaH yajjJAne bhAti vizvaM karabadaramivA'tItadoSasya yasya, vANI satyA'navadyA mitinayabhajanodgArakAntA'mitArthA / devendrAptaiH supUjyaM jinavaramakhilaM maGgalaM maGgalAnAM, vighnavrAtApanutyai tamatanuvibhavaM naumi yogIzagamyam // 1 // yeSAM tattvArthacarcA svaparamatagatA nA'pasiddhAntamukhyairdoSaiH spRSTA guNaughairatha parikalitA bodhasampAdayitrI / tAn zrImaddhemacandraprabhRtibudhavarAn sarvatantrasvatantrAnAcAryAnnaumi bhaktyA jinamatavitatollAsadattAvadhAnAn // 2 // UhApohAnuSaktAmitapramitilasanavyamArgapracArA''cAntasvAntAvabhAtAtigahanamananAlIDhaprAcInapakSAH / nyAyAcAryAH parArthAtanutanuracanAsUtradhArA namasyAH, santUpAdhyAyavaryA mama mananavidhau sAkSiNo mAnasasthAH // 3 // zrImanto nemisUrIzvaragurupravarAH sarvavidyAvidagdhA, nyAyAlokAdijainAbhyupamataviSayagranthaTIkApaTiSThAH / zrIhaimavyAkRterapyanugatiracanAlampaTa dharmazAstravyAkhyAnaikAntadakSA nutacaraNakajAH santu vighnaughazAntyai // 4 // zrInemisUrIzvaraziSyaratna-ratnaprabhAdipratibodhanAya / ratnaprabhAkhyAM mitatarkabhASA-vyAkhyAM karomi prakaTArthabhAvAm // 5 // cikIrSitagranthanirvighnasamAptaye, ziSTAH kvacidapyabhISTe pravartamAnA maGgalapurassarameva pravartanta iti ziSTAcAraparipAlanAya ca kRtaM maGgalam, ziSyA apyevaM kuryuriti ziSyazikSAyai granthAdau nibadhnan granthAdhyayanapravRttyanukUlAnubandhacatuSTayamupadarzayan pratijAnIte 1. miti: pramANam /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM maGgalam aindravRndanataM natvA, jinaM tattvArthadezinam / pramANanayanikSepaistarkabhASAM tanomyaham // aindravRndanatamiti / ahaM tattvArthadezinamaindravRndanataM jinaM natvA tarkabhASAM pramANanaya nikSepaistanomIti sambandhaH / tattvArthadezinemiti ca vizeSaNaM jinasya sAkSAd vacanAtizayasya taddvArA jJAnAtizayasya ca jJApanArtham / vAkyaracanAM prati vAkyArthajJAnasya kAraNatvena, tattvArthalakSaNavAkyArthajJAnamantareNa tattvArthopadezalakSaNavAkyasyA'sambhavena, tattvArthopadeSTAra jine tattvArthajJAnasyA'vazyambhAvAt / arthe tattveti vizeSaNopAdAnenA'tattvAtmakasyaikAntavAdyabhimatArthasya pratipAdakaM yad vacanaM tannA'tizaya iti tadupadeSTRNAmekAntavAdasUtraNakuzalAnAM sUkSmamatInAmapi na vacanAtizayaH-tadvacanasyA'rthazuddhyabhAvAt / vacanasya dezanAsvarUpatayA'bhidhAnena samavasaraNa - mabhivyApyA'vasthitAnazeSAnapi narAmaratiryagAdIn prANinaH zrotRRn prati pratiniyata-tattadbhASApariNatisvarUpatayaivA'vizeSeNA'rthAvabodhanibandhanatvamiti zabdasya svarUpato'pyatizayAvedikA zuddhirAveditA bhavati / na ca tIrthAntarIyANAM vacanamIdRzamiti na tasya svarUpato'pi vaiziSTyam / aindravRndanatamiti vizeSaNena pUjAtizayo darzitaH / yasya puruSadhaureyasyA'marAdhIzvarasamUhapraNatikarmatvam, tasyA'nyanaranAthAdipUjanIyatvaM kaimutikanyAyAgatamevetyataH sarvebhyo 1. indrANAmidamiti aindram, aindraM ca tad vRndaM ceti aindravRndam / 2. in pratyayo'tra zIlArthe / 3. atizayaH aizvaryavizeSaH / zAstreSvarhatazcatvAro mUlAtizayAH catustriMzaduttarAtizayAzca pratipAditAH / tatra mUlAzcatvAra ime - 1. jJAnAtizaya:- bhagavataH sarvakAladezasthanikhilapadArthasArthavyApi jJAnaM bhavati / 2. vacanAtizayaH-bhagavato vANI sarvasaMzayocchedinI pIyUSanirjhariNI paJcatriMzadguNagaNAlaGkRtA ca bhavati / 3. pUjAtizayaH- prabhurdevendranarendrAditribhuvanavarttinikhilasattvaiH pUjanIyo bhavati / 4. apAyApagamAtizayaHprabhuH svayaM krodhAdibhAvarogairdravyarogaizca viyukto bhavati, yatra ca prabhorupasthitiH, tatparitaH sapAdazatayojanabhUmau sthitAnAM sarvANi kaSTAni svayaM nazyanti / 4. devairviracitamarhaddezanAsthAnaM samavasaraNamityucyate / = 5. arhaddezanAyA niyatabhASAmayatve'pyatizayavazAd yathAzrotR tasyA bhASAntarapariNatirbhavati / tataH sarve'pi sarvamadhigantuM zaknuvanti / 6. alpasya sAmarthyAdau jJAte mahataH tat parigaNanIyameveti, mahato'sAmarthyAdau jJAte'lpasya tat parigaNanIyameveti vA dyotayituM 'kimuta' padaM prayujyate / yathA - hanumAnapi kumbhakarNAyA'lam, kimuta rAma: ?, mama prANA api tvadIyAH, kimuta dhanam ? - evaM 'kimuta' avyayena saGgRhyamANaM kaimutikanyAyenA''gatamucyate /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalam narAmarAdhIzvarAdipUjArhasya pUjAtizayo vyaktIbhavati / ___yadyapi indravRndanatamityuktyA'pi niruktArthalAbhaH, tathApi 'yasya sArasvatamantrasya prasAdAt kavitvavittvAdiprAptiH, tasya mantrasya saGgrathanamapyAdau paramaM maGgalam, yataH sarasvatyAH smaraNamapi hitamAhvayatI'ti manyamAnaH zrImAn yazovijayopAdhyAyaH svopajJeSu sarveSvapi grantharatneSu aiGkAramAdAvupanibadhnAtyevetyetadanurodhenA'trA'pi aindravRndanatamityuktiH / jinamiti vizeSyavacanena ca 'rAgadveSAdIn zatrUn jitavAniti jina' iti vyutpattimahimnA'vayavazaktilakSaNayA''gatAto'vayavArthapratipattito'pAyApagamAtizaya Avedito bhvti| jinazabdastu RSabhAdicaturviMzatijineSu rUMDhyaiva jinatvalakSaNamekamanugatapravRttinimittamupAdAya pravartata iti samudAyazaktilakSaNarUDhiviSaye jinatvalakSaNAnugatadharmaviziSTe natikriyAkarmaNi yogArthasya rAgadveSAdizatrujetRtvasyA'pAyApagamAtizayaparyavasanasya vizeSaNatvamupapannameva / natvA = namaskRtya / namaskArazca svAvadhikotkRSTatvaprakArakajJAnAnukUlavyApAraH; jinamiti dvitIyArthazca karmatvam, tacca prakRte vizeSyatvam, tasya namaskAraghaTakajJAne nirUpakatvasambandhenA'nvayaH, namaskAraghaTakasvapadena ca namaskarturgrahaNam / tathA ca jJAnAtizayavacanAtizayapUjAtizayA'pAyApagamAtizayacatuSTayopapannaM jinaM praNamya jinavRttivizeSyatAkaM yad granthakarjavadhikotkRSTatvaprakArakaM jJAnaM 'matta utkRSTo jina' ityAkArakam, tadanukUlavyApArAnantaramityarthaH / ahaM = prApta-nyAyavizArada-nyAyAcAryAdibirudaH zrImAn yazovijayaH / 'asmad'zabdasya anyadIyasvArthatAtparyakoccAraNAnadhInoccAraNarUpasvatantroccAraNakartari zaktiriti 1. etadgranthakartA zrImAn yazovijayopAdhyAyaH ''kAralakSaNasArasvatabIjamantrajApena sarasvatI pratyakSIkRtya varaM labdhavAn / 2. zAstrakalpitAvayavArthabhAnAbhAve samudAyArthanirUpitA zaktI rUDhiH / 3. zAstrakalpitAvayavArthanirUpitA zaktiryogaH / (nyAyasiddhAntamuktAvalI kA0-71) 4. asmin padye 'jina'zabdo dviAkhyeyaH / tatra rUDhyartho vizeSyaH, yogArthastu vizeSaNam / 5. anukUlatvaM cA'tra prayojyatvam, na tu prayojakatvam-anyathA svakRtanamaskAraM prati svasthita-kiJcidvi zeSyakasvAvadhikotkRSTatvaprakArakajJAnasya kAraNatvAnupapatteH / 6. ayamatrA'bhisandhiH- 'ahaM vacmI'tyAdau asmacchabdasyoccAraNakartari zaktirbhavati / "caitreNa kathitam-ahaM caturo'smI"tyAdau asmacchabdasya naitadvAkyavaktari devadattAdau zaktiH-devadattAdi-kartRkoccAraNe'nyadIyasvArthatAtparyakoccAraNAnadhInatvarUpasvAtantryAbhAvAditi svatantroccAraNakartari caitre evA'smacchabdasya zaktiH / 5M
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM prakRtAsmacchabdoccArayituH zrIyazovijayopAdhyAyasyA'smacchabdenA'vagatiH / ahaMpadAnupAdAne'pi tanomItyuttamapuruSeNa tadarthAvagatiH syAdeva, tathApi svagata-vidita-cArucintAmaNitvAdidharmalakSaNAsAdhAraNapANDityAbhivyaJjanadvArA svakartRkoktagranthasyopAdeyatvAbhivaktaye taduktiH / pramANanayanikSepairiti / samAse'lpasvarasya pUrvamupAdAnamiti niyame'pi bahusvarasya pramANapadasya yat pUrvamupAdAnaM tad nayApekSayA pramANasyA'bhyarhitatvAditi bodhyam / pramANAdInAM svarUpaM granthe eva vyaktam / tarkabhASAmiti / taya'nte = pramitiviSayIkriyante iti tarkAH pramANAdayaH, teSAM bhASA = pratipAdakavacanasamaSTiH = pUrvAparasaGgativizeSabhAvApanna-vAkyakadambakasanivezalakSaNasandarbhAtmA grantha iti yAvat: tAM tanomi = vistArayAmi / tAvanmAtrAbhidhAne ca tarkapadavyutpattinimittasya pramitiviSayatvasya jIvAjIvapuNyapApabandhAsravasaMvaranirjarAmokSAkhyanavatattveSu, puNyapApayorjIvAjIvayorantarbhAvamAzritya saptatattveSu, jIvapudgaladharmAdharmAkAzakAlAtmakaSadravyeSu tathA kramAkramabhAviparyAyeSu ca sattvena; tatpratipAdakasandarbhavizeSasyA'pi tarkabhASAtvenottarakAlInakarttavyatvaprakAraka-jJAnAnukUlavyApAralakSaNapratijJAviSayateyA, granthe cA'smin jIvAdipadArthAnAmanirUpaNena sampUrNatayA pratijJAtAnirvAhAd nyUnatvaM syAt / vyutpattyarthamanAzritya cikIrSitagranthavizeSe rUDha evA'yaM tarkabhASAzabda iti yAvAn viSayo'tra pratipAdito'sti tAvadabhidheyakagrantha eva pratijJAviSaya iti na pratijJAtArthAnirvAha' iti vibhAvyate, tadA'pi cikIrSitagranthAdau tadadhyayanAdipravRttyarthamanubandhacatuSTayamavazyameva vaktavyam / anyathA'nubandhacatuSTayAjJAne pravRttikAraNayoridaM madiSTasAdhanamiti, idaM ca matkRtisAdhyamiti jJAnayorabhAvAt tadadhyayanArthaM prekSAvatAM pravRttireva na syAt / 1. laghvakSarAsakhIdutsvarAdyadalpasvarAya'mekam // (siddha0 3-1-160) 2. ahametat kAryaM kariSyAmIti manasikRtya pratijJA gRhyate / ataH sA uttarakAlIna(= bhaviSyatkAlIna) kartavyatvaprakAraka(kiJcitkAryavizeSyaka)jJAnAnukUla(= jJAnaprayojya)vyApArAtmikA / 3. jainadarzane loko'yaM navatattvAtmakaH SaDdravyAtmako vA mataH / ato navatattvAni SaDdravyANi guNAH paryAyAzca idaM sarvaM pramitiviSayIbhUtamiti tat sarvaM tarkapadavAcyam / na cA'tra tatsarvasya nirUpaNamiti tarkanirUpaNa pratijJAbhaGgaH syAditi bhAvaH / 4. athavA'tra tarkazabdo yathArthajJAnasAdhanArthe jJeyaH / pramANanayanikSepA yathArthajJAnasAdhanAnIti teSAmeva nirUpaNe na prtijnyaabhnggH| 5. cikIrSAM pratISTasAdhanatvakRtisAdhyatvayorjJAnasya hetutvam / (kArikAvalI 150)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubandhacatuSTayam abhidheyaH prayojanamadhikArI sambandhazcetyetadanubandhacatuSTayam / tallakSaNaM tu pravRttiprayojakajJAnaviSayatvaM pravRttijanakajJAnajanakajJAnaviSayatvaM vA / prathame janakajanakaM prayojakaM bhavatItikRtvA pravRttiprayojakamabhidheyAdicatuSTayajJAnam, tadviSayatvamabhidheyAdicatuSTaye / dvitIye pravRttijanakaM madiSTasAdhanatAjJAnaM matkRtisAdhyatAjJAnaM ca, tajjanakamanubandhacatuSTayajJAnam, tadviSayatvamanubandhacatuSTaye samastIti lakSaNasamanvayaH / tathA caitadgranthAdhyayanapravRttyarthamabhidheyAdisvarUpAnubandhacatuSTayapratipAdanAyoktaMpramANanayanikSepairiti / upalakSaNe' ceyaM tRtIyA, pramANanayanikSepolakSitatvaM ca prakRtatarkabhASAbhidhagranthasya pratipAdakatayeti / na tu karaNAbhidhAyinIyaM tRtIyA, tathA sati tasyAH tanomItyanenaivA'nvayasya vaktavyatvena tarkabhASAbhidheyasyA'nyasyaiva kasyacid vizadIkaraNamebhiriti syAt, na ca tathA'tra samastIti / evaM ca pramANanayanikSepA abhidheyAH, taiH saha granthasya pratipAdyapratipAdakabhAvaH sambandha iti sAkSAt pratIyate / pramANanayanikSepajJAnaM prayojanam, tatkAmo'dhikArIti prayojanAdhikAriNAvarthAt pratIyete / pramANanayanikSepANAM ca jJAnarUpamevA'nuSThAnam, tacca zakyameveti nA'zakyAnuSTheyatvamabhidheyasya; tatpratipAdakatvamapyuktazAstrasya sambhavatyeveti nA'sambaddhatvam; niruktAbhidheyaparijJAnaM copAdeyArthaviSayakatvena kAmyatvAd bhavatyeva prayojanam; tatkAmanA'pi prekSAvatAM sambhavatyeveti nA'dhikAriNAmapyasambhava iti - na candrAnayanopadezavad nAgaziromaNyAharaNopadezavaccA'zakyAnuSTheyArthatvam, na vonmattavAkyasandarbhavat pUrvaparAsaGgatArthatvam, na rasAbhAsAdivarNanavaduttamapuruSAnabhimatArthajJAnajanakatvam, nA'ta eva cA'sambhavadviziSTapuruSAdhikAratvamiti niSkampapravRttiviSayAdhyayanako'yaM grantha iti / pramANasAmAnyanirUpaNam atha prathamoddiSTaM premANaM nirUpayati / zrIdevasUryupadiSTaM pramANalakSaNamAha tatra- svaparavyavasAyijJAnaM pramANam // 5 tatra pramANAdInAM madhye = svapareti / atra pramANamiti lakSyanirdezaH, svaparavyavasAyijJAnamiti lakSaNanirdezaH / * yadyapi svaparavyavasAyitvasvarUpaprakarSaviziSTaM jJAnaM prazabdAvyavahitottareNa bhAvAnaDantena 3 1. hetukartRkaraNetthambhUtalakSaNe // ( siddha02-2-44) 2. yathoddezaM nirdeza iti nyAyAd / 3. anaT // (siddha0 5-3 - 124)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM karaNAnaDantena' vA 'mA'dhAtunA pratyAyyate iti, pramANamiti lakSyavacanaM svapavyavasAyijJAnamiti lakSaNavacanaM ca samAnArthamiti uddezyatAvacchedaka-vidheyatAvacchedakayoraikye 'ghaTo ghaTa' ityasmAdiva prakRtalakSaNavAkyAdapi zAbdabodhAnupapatti:2; tathApi pratyakSaM pramANamanumAnaM pramANaM pratyabhijJAnaM pramANaM smRtiH pramANamityAdyanugatapratItisiddhamanugatamastyeva kiJcit pramANatvaM svaparavyavasAyijJAnatvasamaniyataM tadanyat, tadeva ca lakSyatAvacchedakam, tadviziSTameva ca pramANamiha pramANapadena vivakSitam / svaparavyavasAyijJAnatvAbhinnatve'pi vA pramANatvasya pramANatvatvena lakSyatAvacchedakatvaM svaparavyavasAyijJAnatvatvena ca lakSaNatAvacchedakatvamityapi syAdvAdinA vaktuM zakyata eva-tanmate ekasyA'pi niruktajJAnatvasyoktarUpAbhyAM bhedasambhavAt / tathA svaparavyavasAyijJAnatvamapi svavyavasAyijJAnatva-paravyavasAyijJAnatvAbhyAmabhedenA''kalitaM dvisvabhAvamiti, tatra svavyavasAyijJAnatvasvabhAvAtmanA pramAtmakaphalatAvacchedakam, paravyavasAyijJAnatvasvabhAvAtmanA ca pramANAtmakakaraNazaktyavacchedakamityapi bodhyam / lakSaNAMzaM vivRNotisvam AtmA, jJAnasyaiva svarUpamityarthaH / kasyA''tmetyanuktau 'ghaTAtmA-paTAtme'tyevaM ghaTAdisvarUpe sarvatra 'Atma'zabdaprayogAd ghaTAdyAtmano'pi svazabdena grahaNaM prasajyeta / kiJca jainamate ghaTAdivyavasAyo 'ghaTamahaM jAnAmI'tyAdisvarUpa eva, tatra ca 'ahaM' padavAcyasya pramAturAtmano'pi bhAnaM bhavatIti pramAtA svazabdagrAhya iti bhrAntirapi prasajyetetyataH tatparyavasitArthamAha-jJAnasyeti / sAkSAt paramparayA vA yaH svArthasya vizeSyaH, yazca samabhivyAhatakriyAkArakapadArthaH tadubhayatra 'sva'padasya zaktiriti svaparavyavasAyijJAnamityatra 'sva'zabdArthasya paramparayA vizeSyaM jJAnameveti jJAnasyaiva 1. karaNA''dhAre // (siddha0 5-3-129) 2. lakSaNavAkye lakSyamuddizya lakSaNaM vidhIyate iti lakSyamuddezyam, lakSaNaM vidheyam / TIkAyAM darzitaM ca pramANatvam = uddezyatAvacchedakam = svaparavyavasAyijJAnatvamiti / tadeva vidheyatAvacchedakamapIti ubhayoraikyAt zAbdabodhAnupapattirityAzaGkA / na ceyaM yuktA-'idaM pramANam', 'idaM pramANa mityanugatapratItisiddha'pramANatva'dharmasyaivA'troddezyatAvacchedakatvenA'bhimatatvAt, tasya ca svaparavyavasAyijJAnatvarUpavidheyatA vacchedakabhinnatvAt / 3. svaparavyavasAyijJAnatvAnyat / 4. atra svapadArthaviziSTo vyavasAyaH, tadviziSTaM ca jJAnamiti svArthasya paramparayA vizeSye jJAne svapadasya zaktiH / 'caitraH svaM pazyatI'tyAdau yaH samabhivyAhRtAyAH kriyAyAH kAraka: caitrAdiH, tatra svapadasya zaktiH /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANalakSaNavivaraNam svarUpaM 'sva'zabdena grahItavyamityarthaH / 'para padena bhinnasvarUpabodhakenA'zeSasyA'pi jagato grahaNaM prasajyetetyata AhaparaH tasmAdanyo'rtha iti yAvat / jJAnasvarUpAd bhinnaH parapadena grAhya ityarthaH / jJAnasvarUpAdanya AtmA'pi, tavyavasAyi bhramajJAnamapItyata Aha-artha iti / yajjJAnasya yo jJeyo bAhyo'rthaH, sa eva parapadenA'trA'bhipreta ityarthaH / tau vyavasyati = yathAsthitatvena nizcinotItyevaMzIlaM svaparavyavasAyi / tau-jJAnasvarUpa-bAhyArthau / yathAsthitatvena-yasya jJAnasya yad rUpaM pratyakSatvAnumititvAdikam, bAhyArthasya ca svasmin vartamAnaM yad rUpam, tadrUpeNa / yadyapi lakSaNavAkye lakSyamuddizya lakSaNaM vidhIyata iti uddezyavidheyavacanayorAvazyakatvameveti kevalaM 'pramANa miti padaM vibhaktilakSaNapadasamabhivyAhAramAzritya vAkyaM bhavadapi lakSyamAtrapratipAdakatvAd na lakSaNavAkyamato jJAnapadA'nupAdAne'nyadeva kiJcid 'upayogA'dipadamupAttaM syAd, na ca tad upAttamiti lakSaNavAkyatvopapattyarthameva 'jJAna'padam, tathApi pramANamityasyaiva rUDhyarthaH kiJcillakSyam, pramANatvAdinA parikalpitAdirUpaM ca kiJcillakSaNam-ityabhyupetya 'pramANa miti lakSaNavAkyaM kAmamastu, kiM jJAnapadopAdAnenetyata Aha atra darzane'tivyAptivAraNAya jJAnapadam / ___- tAtparyasaGgrahA nyAyavizAradaM natvA yazovijayavAgminam / tanyate tarkabhASAyA vRttistAtparyasaGgrahA // 1. rajjau 'ahaM sarpa jAnAmI'ti bhrame'pi svasya = jJAnasvarUpasya, tadbhinnasyA''tmanazca vyavasAyo yathArtha eveti bhrame'pi svaparavyavasAyitvAt pramANatvApattiriti 'para padArthaM vivRNoti-tasmAditi / 2. svapareti, vyavasAyIti, jJAnamiti ca padAnAmAvazyakatAyA darzanIyatvena prathamaM kevalaM 'pramANa'miti grhiitvym| tasya ca 'pramANa' 'am' iti padadvayasamahatvena vAkyatvamapi / paraM tasya na lakSaNavAkyatvaMlakSyamAtrapratipAdakatvAt / atastatra lakSaNavAkyatvopapattyarthameva 'jJAna'padaM syAditi na tatpadakatyasyA''vazyakatA / tathApi 'pramANa'mityetAvanmAtre'pi, rUDhyartho lakSyama, svaparavyavasAyitvarUpapramANatvasya lakSaNatvamiti lakSaNavAkyatvopapatterna tadarthaM jJAnapadasyA''vazyakateti jJAnapadaprayojanaM darzayati-atreti /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 saTIkajainatarkabhASAyAM atra = uktalakSaNavAkye / svamate sAmAnyamAtraviSayakagrahaNamanAkAropayogasvarUpaM darzanamityucyate / tatsthAne sAmAnyAnupagantrA bauddhena svalakSaNamAtragocaraM nirvikalpakapratyakSamupeyate, tacca na pramANamathApi pratyakSapramANatayA tenA'bhyupeyate / vastuto'lakSye lakSaNagamanAdativyAptiH syAdataH tadvAraNAya jJAnapadam / tacca vizeSAvagAhibodhe savikalpAtmake saGketitamiti darzanasyA'tathAtvAd na tatrA'tivyAptiH / yadA' ca bauddhAbhyupagata-svalakSaNaviSayaka-nirvikalpakapratyakSAtmakadarzane evA'tivyAptivAraNAya 'jJAna'padopAdAnamupapAditam, tadA jJAnadarzanayoraikyamabhyupagacchatAM navyAnAM mate darzanasya lakSyatayA, granthakAropAdhyAyamate naizcayikAvagrahasvarUpasya darzanasya matijJAnatvena prAmANye ca tatrA'tivyAptyasambhave'pi na kSatiH / api coktalakSaNaM zrImaddevasUrinirdiSTameva, tanmate ca darzanaM jJAnAt pRthagevA'bhimatamiti taduktalakSaNaghaTakavizeSaNavyAvRttiH tanmatamavalambya yuktaiva / vastuto 'dRzyate'neneti darzana' miti vyutpattyA 'darzana' padena pratyakSakAraNamindriya e - mindriyasannikarSo vA'jJAnarUpamapi pramANatayA naiyAyikavaizeSikAbhyAmupagatam, tasya cA'jJAnarUpatayA'prAmANyAd jainamate na tatra prAmANyamabhyupagatamiti lakSyabhinne tatra lakSaNagamanavAraNAya jJAnapadamiti bodhyam / vyavasAyIti vizeSaNasya prayojanamupadarzayati saMzayaviparyayAnadhyavasAyeSu tadvAraNAya vyavasAyipadam / 'sAdhaka-bAdhakapramANAbhAvAdanavasthitAnekakoTisaMsparzijJAnaM saMzaya' iti sUtralakSite (pra.na.1.11) 'ayaM sthANurvA puruSo ve' tyAkArake saMzaye, 'viparItaikakoTiniSTaGkanaM viparyaya' yadyapi sanmatiTIkAkRtA abhayadevena dvitIyakANDaprathamagAthAvyAkhyAyAM darzanasyA'pi prAmANyaM spaSTamuktam, yadyapi ca svayaM granthakAreNA'pi sAmAnyamAtragrAhiNo naizcayikAvagrahatvaM vadatA darzanasya matijJAnopayogAntargatatvenaiva prAmANyaM sUcitaM bhAti; tathApi mANikyanandi-vAdidevasUriprabhRtibhirjainatArkikaiH yad darzanasya pramANakoTerbahirbhAvasamarthanaM kRtaM tadabhipretya granthakRtA a darzanasya pramANAlakSyatvaM manvAnena 'darzane'tivyAptivAraNAya' ityAdyuktam / 1. zrIsiddhasenAcAryAdayo jJAnadarzanayoraikyamabhyupagacchanti, granthakAropAdhyAyazca darzanasya matijJAnopayogAntargatatvamanumanyate iti teSAM mate darzanaM pramANaM pramANalakSaNalakSyaM caiveti 'darzane'tivyAptivAraNAye 'tyasaGgataM bhavet / yadA ca darzanapadasya bauddhAbhyupagatanirvikalpakapratyakSetyartho'numataH tadA nA'saGgatirityatra bhAvaH / 2. 'indriyaM karaNaM matam // ' ( kArikAvalI 58)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANalakSaNapadakRtyam (pra.na.1.9) iti sUtralakSite zuktikAyA'midaM rajata'mityAkArake viparyaye, 1 kimityAlocanamAtramanadhyavasAya' iti sUtralakSite (pra.na.1.13) 'kimapi mayA spRSTa'mityAkArake gacchattRNasparzajJAnarUpe'nedhyavasAye ca pramANatAtmakajJAnatvasya sattvenA'tivyAptivAraNAya vyavasAyipadamityarthaH / tathA ca yathAsthitatvena nizcayatvalakSaNavyavasAyatvaM tadvati tatprakArakatadabhAvAprakArakanizcayatve paryavasitam / saMzaye ca tadabhAvAprakArakatvasya nizcayatvaghaTakasyA'bhAvAd, viparyaye ca tadvati tatprakArakatvasyA'bhAvAd, anadhyavasAye ca niyataprakAratAvizeSyatvayonirUpakatvasyA'bhAvAd na vyavasAyitvam / saMzayaviparyayAnadhyavasAyAH samAropAH, tadvirodhI ca vyavasAya-iti samArope'tivyAptivAraNAyetyuktau lAghavasambhave'pi spaSTapratipattaye itthamabhidhAnam / yadyapi svamate jJAnamAtraM svaprakAzasvarUpaM paraprakAzakaM ceti 'svapare'ti vizeSaNAnupAdAne'pi nA'tivyAptiH, tathApi 1. 'jJAnamAtramatIndriyam, kintu svajanyajJAtatAliGgakAnumAnena tad gRhyate, tadanumAnaprayogazca-iyam ghaTaniSThajJAtatA-ghaTatvaprakArakaghaTavizeSyakajJAnajanyAghaTatvaprakArakaghaTaniSThajJAtatAtvAd-yA yatprakArikA yaniSThA jJAtatA sA tatprakArakatadvizeSyakajJAnajanyA, yathA paTatvaprakArakapaTaniSThajJAtatA' evaM parokSajJAnavAdino mImAMsakaprakANDasya kumArilabhaTTasya, 2. 'nirvikalpakajJAnAtiriktaM jJAnamAtraM yadyapi pratyakSasvarUpayogyam, tathApi IzvarayogijJAnAtiriktasya tasya svaviSayakatvaM na sambhavatIti svasamAnAdhikaraNa-svAnantarotpannAnuvyavasAyAtmakapratyakSajJAnena vyavasAyo gRhyate, yathA "ayaM ghaTa" iti vyavasAyo "ghaTamahaM jAnAmItyanuvyavasAyena gRhyate" ityevaM svasamAnAdhikaraNa-samanantarapratyayavedyaM jJAnamiti vAdino'paraprakAzajJAnino naiyAyikasya vaizeSikasya ca, 3. 4 tAdAtmyameva viSayaviSayibhAvanibandhanamiti jJAnAbhinno jJAnAkAra eva jJAnaviSayaH, jJAnAkArAd bhinnaM bAhyaM vastu samastyeva ne'ti svamAtraviSayakameva sarvaM jJAnaM bAhyavastuno'bhAvAdeva na bAhyavastuviSayakamiti jJAnAdvaitavAdino yogAcArasya bauddhavizeSasya ca matamapahastayituM svapareti vizeSaNamityAha 1. sAmAnyamAtragocarayorAvagrahAnadhyavasAyayorIhAjananA'jananarUpaphalabhedAd bhedo'vaseyaH / 2. najo'trA'lpArthakatvam, na cA''tyantikaniSedhaparatvam-tathA sati anadhyavasAyasyA'jJAnatvena jJAnapadenaiva tadvyAvRttisambhave, vyavasAyipadena tadvyAvRttidarzanAnupapatteH / 3. saMzaye puruSatvavati puruSatvAbhAvAprakArakatvasyA'sattvAd, viparyaye zuktitvavati zuktitvaprakArakatvA'bhAvAt, anadhyavasAye ca svanirUpitaniyataprakAratAvizeSyatayorevA'bhAvAda na nizcayatvamiti bhAvaH / 4. nyAyasiddhAntamuktAvalI, kA0 49 /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM parokSabuddhyAdivAdinAM mImAMsakAdInAM, bAhyArthApalApinAM jJAnAdyadvaitavAdinAM ca matanirAsAya svapareti svarUpavizeSaNArthamuktam / / ____ parokSeti / AdipadAt samAnAdhikaraNa-samanantara-svaviSayakaparokSavedyabuddhyupagrahaH / 'mImAMsakAdInA'mityatra 'Adi padAd vaizeSikAdyupagrahaH / svarUpeti / vizeSaNaM dvividham-1. svarUpavizeSaNam 2. vyAvarttakavizeSaNam / svarUpavizeSaNameva coparaJjakavizeSaNamucyate, svarUpaparijJAnarUpaphalatvenA'syA'pi na niSphalatvam / sambhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthava'diti vacanaM ca vyAvarttakavizeSaNaparam, tasya hi vizeSye sambhavo'pi vartate, vyabhicAro'pi / vyabhicAra ittham-1. tadvinA'pi vizeSyatAvacchedakAkrAntasyA'nyasya sadbhAvAt 2. tasyA'pi ca vizeSyatAvacchedakazUnye vRtteH / tatra 'zuklaM jala'mityatra jalasya zauklyaM vizeSaNaM prathama-tatra sambhavamAtram, dvitIyaM 'nIlo ghaTa' ityatra ghaTasya nIlarUpatvam / prakRte ca svapareti vizeSaNaM vyavasAyijJAnAtmakapramANasya svarUpaparijJAnaphalakamuktamityarthaH / nanu svapareti svarUpavizeSaNamevetyAzrayaNe 'vyavasAyijJAnaM pramANa'mityevA''zritaM syAt, tatra vyavasAyazca yathAvasthitatvena nizcaya eva-iti zabdAntareNa 'samyagjJAnaM pramANa'mityAkhyAtam / samyagjJAnaM ca pramaiva, tasyedAnI pramANatve Azrite karaNaM tat saMvRttam / atha ca tasya tadatiriktaM phalaM vaktavyam, na ca tad vaktuM zakyamiti phalAbhAvAt karaNamapyanupapannamiti karaNArthaka anaT pratyayAnta-'mA'dhAtuniSpanna-pramANapadArtharUpalakSyasya tAdAtmyena lakSaNatvamapyuktajJAnasya na sambhavatItyAzaGkate 'mImAMsakAdInAm'-kumArilaprabhRtayo hi jJAnamAtrasya parokSatvena paraprakAzyatvaM manvAnAH arthaprAkaTyAkhyena tatphalenaiva hetunA tadanumitimaGgIkurvANAH tasya svaprakAzatvaM nirasyantIti te parokSabuddhivAdino'bhidhIyante / jainamate hi sarvasyA'pi jJAnasya svaparaprakAzakatvaniyamAt 'svapara' iti vizeSaNA'bhAve'pi svaparavyavasAyitvarUpasyA'rthasya siddhAntabalenaiva lAbhAt 'svapara' iti vizeSaNaM kasmAt ? ityAzaGka nivArayitumuktam-'svarUpavizeSaNArtham' ityAdi / tathA ca nedaM vizeSaNaM kiJcidvyAvartakatayA lakSaNe nivezitaM yena vyAvRttyabhAvaprayuktA tadvaiyarthyAzaGkA syAt / kintu svarUpamAtranidarzanatAtparyeNaiva tat tatra nivezitam / na ca svarUpavizeSaNe vyAvRttilAbhapratyAzA / vizeSyasvarUpaviSayakabodhajananarUpaM tatphalaM tu atrApi nirbAdhamiti naitasya vizeSaNasya vaiyarthyAzaGkA / 1. vastutaH prathamo vyabhicAra eva 'sambhave vyabhicAreH' iti niyame kakSIkriyate / dvitIyasya svarUpavizeSaNe'pi sadbhAvAt-zuklaM jalamityatrA'pi zauklasya jalatvazUnye vRtteH /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaphalacarcA nanu yadyevaM samyagjJAnameva pramANamiSyate tadA kimanyat tatphalaM vAcyamiti cet, kimityAkSepe, na kiJciditi tadarthaH / anyat = samyagjJAnarUpapramANAd bhinnam / tatphalam = samyagjJAnalakSaNapramANaphalam / pramANa-tatphalayoH kathaJcid bhedAbhedasyaiva syAdvAde svIkRtatvena pramANAt sarvathA bhinnasya tatphalasyA'bhAvenopadeSTumazakyatve'pi, pramANAt kathaJcid bhinnAbhinnasya svArthavyavasitilakSaNasya tatphalasya sambhavAd, noktAkSepaH syAdvAdinaM prati kamapi doSamAvahatIti samAdhatte satyam, svArthavyavasitereva tatphalatvAt / satyamiti / anyaphalApAkaraNamiSTamevetyarthaH / tatphalatvAt = pramANaphalatvAt / nanu yathA ca bhavanmate-vyavasAyijJAnamAtrasya pramANalakSaNatvopapattau 'svapare'ti svarUpavizeSaNArthameva, lakSaNe tadaniveze'pi nA'tivyAptyAdidoSaH; tathA 'svArthe tyapi svarUpavizeSaNArthameva-svArthavyavasitirUpatvAdeva tadrUpAyA eva tasyAH phalatvasiddhaH (?) / evaM ca 'vyavasitiH pramANaM' 'vyavasitiH phala'mityekenaiva dharmeNa pramANatvaM phalatvaM ca syAt, tacca na sambhavati-pramANaphalabhAvasya bhedaniyatatvAt / ataH svavyavasAyitvena phalatvaMparavyavasAyitvena pramANatvamityevamavazyamabhyupagantavyatvena pramANasya svaparavyavasAyitvaM svAbhyupagataM na syAditi zaGkate nanvevaM pramANe svaparavyavasAyitvaM na syAt-pramANasya paravyavasAyitvAt phalasya ca svavyavasAyitvAditi cet, nanvevamiti / svArthavyavasiteH phalatvAGgIkAre ityarthaH / 'nanu yadyevam'-prastutasya zaGkAsamAdhAnagranthasya mUlaM syAdvAdaratnAkare [pR0 52] itthaM dRzyate atra 'jJAnasyA'tha pramANatveH' ityAdi ratnaprabhAyAmuddhRtaM zlokatrayaM (pRSTha 14) samasti / 'svavyavasAyitvAt'-nanu devasUrikRtaM 'svapara' ityAdisUtraM tadIyAM ca ratnAkaravyAkhyAmavalambya pramANasya phalaM darzayatA zrImatA upAdhyAyena 'svArthavyavasitereva tatphalatvAt' ityuktam, asya ca uktasUtra-tadIyavyAkhyAnusArI svaparavyavasitirevA'rthaH phalatvena paryavasyati / tathA ca atratyaH svamAtravyavasiteH phalatvapradarzanaparaH AzaGkAgranthaH kathaM saGgaccheta ? yato hi 'svaparavyavasAyi'ityAdisUtravyAkhyAyAM agretane ca 'svaparavyavasitikriyArUpA'jJAnanivRttyAkhyaM phalaM tu'ityAdisUtre [pra0 na0 6.16] svayaM devasUriNA svaparavyavasitereva phalatvasya prati
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 * saTIkajainatarkabhASAyAM nanu yogyatAjJAnazAbdabodhayoH kAraNakAryabhAve'pi samAnaviSayakatvaM dRzyate eveti phalasya svaparavyavasAyitve pramANasyA'pi svaparavyavasAyitvaM syAdeveti pramANasya paravyavasAyitvAt phalasya ca svavyavasAyitvAditi hetUpAdAnaM pramANasya svaparavyavasAyitvAsambhavapratipattaye'yuktamiti cet ? na, anyatra bhinnayoH samAnaviSayatayA kAryakAraNabhAve samAnaviSayakatvasya sambhave'pi, prakRte ya eva pramANasya sa eva yadi phalasyA'pi viSayaH, tadA phalena yat prakAzayitavyaM tat pramANena prakAzitameveti na tatprakAzanena phalaM kiJcidityataH pramANa-phalayorviSayabhedasyA'vazyamabhyupagantavyatvAt / na ca-pramANaphalayoviSayabhedaH-pramANasya svaprakAzakatvena svavyavasAyitvAt, phalasya paraprakAzakatvena paravyavasAyitvAdapyupapadyate iti 'pramANasya paravyavasAyitvaM phalasya ca svavyavasAyitva'mityatra vinigamakaM nAstIti-vAcyam / yata:21. 'ghaTamahaM jAnAmI'tyAdyanuvyavasAyasya 'ayaM ghaTa'ityAdivyavasAyaphalatvaM paadnaat| kiJca, pramANaphalasvarUpaviSayako jainatarkasiddhAnto'pi idAnIM yAvannivivAdaM svaparaprakAzayoreva phalatvaM pratipAdayan sarvatra dRzyate iti taM siddhAntamapi prastutazaGkAgranthaH kathaM na bAdheta iti cetH ___ avadhehi, yadyapi svaparavyavasitereva pramANaphalatvaM nirvivAdaM jainatarkasammatam, tathApi atra granthakRtA vijJAnavAdIyabauddhaparamparAyAM labdhapratiSThaH svamAtrasaMvedanasya pramANaphalatvasiddhAntaH, idAnIM yAvat jainatarkaparamparAyAM alabdhapratiSTho'pi aucityaM samIkSya sanivezitaH / tathA ca granthakartustAtparyamatra itthaM bhAti-yadyapi jJAnaM svaM paraM cobhayaM prakAzayati tathApi tadIyaM svamAtraprakAzanaM phalakoyai nipatati / svamAtraprakAzanasya phalatvoktAvapi vastutaH jJAnAtmakasvaprakAzanasya 'viSayanirUpyaM hi jJAnam, jJAnavittivedyo viSayaH' [muktA0 kA0 136.] iti siddhAntAnusAreNa svaviSayaviSayakatvAnyathAnupapattyA paraprakAzanagarbhitatvamapi paryavasyati iti paravyavasiterAdeva labhyatvena gauravAdeva svaparobhayavyavasiteH sAkSAt phalatvenA'bhidhAnaM granthakRtA nA''dRtam / pramANaphalayorabhedapakSaM samAzritya ca pramANasya svaparavyavasAyitvoktiH phalasya ca svaparavyavasititvoktiH saGgamitA / granthakarturayamabhiprAyaH agretanena 'jJAnAbhAvanivRttirucarthajJAtatAvyavyahAranibandhanasvavyavasitiparyavasitaiva sAmAnyataH phalamiti draSTavyam' iti granthenA'pi sphuTIbhavati / 1. yogyatAjJAnaM padArthAnAmanvayaM viSayIkaroti / zAbdabodhaviSayo'pi padArthAnAmanvaya eva / 2. ekasyaiva jJAnasyAM'zadvayaM-svasaMvedanaM ca parasaMvedanaM ca / tatra svavyavasAyitvasya phalatvam, paravyavasAyitvasya ca pramANatvamiti pUrvapakSe uktam / tatra kenacidAzaGkA pradarzyate-svavyasAyitvasya pramANatvam, paravyavasAyitvasya ca phalatvamiti kathaM na syAt ? iti / tadAzaGkApanodanAya pUrvapakSeNa yukticatuSTayaM pradarzyate /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 pramANaphalacarcA jJAnasya svasamAnAdhikaraNa-samanantarajJAnavedyatvamabhyupagacchatA naiyAyikenA'bhyupeyate evatadviSayaMkapratyakSaM prati viSayasya kAraNatvAditi vastusthitau paraprakAze'navasthAnAt svaprakAzamabhyupagacchadbhiH syAdvAdibhirekasyaiva jJAnasya 'ayaM ghaTaH, ghaTamahaM jAnAmI'tyubhayAkArakatvamupeyate iti 'ghaTamahaM jAnAmI'tyanuvyavasAyasthAnIya-svasaMvedanarUpasvavyavasiteH phalatvam, tajjJAnIyavyavasAyasthAnIya-'ayaM ghaTa' iti bAhyaghaTAdilakSaNaparaprakAzasvarUpaparavyavasiteH pramANatvaM yujyate eva / 2. api ca sarvameva jJAnaM svasaMviditamiti svAMze na saMzayAdirUpam, na hi bhavati yasya kasyacidapi jJAnasyotpattau-'jJAnavAnahaM na ve'ti saMzayo, 'na jJAnavA'niti viparyayo'nadhyavasAyo veti svAMze samAropAnAtmakatvAt svavyavasitirUpatadaMzasya jJAnasAmAnyakAraNakUTalakSaNajJAnasAmagrIjanyatvAd na pratyakSAdipramANalakSaNajJAnavizeSaprayojakasAmagrIjanyatvamiti pramANakoTibahirbhAvAt pramANaphalatvam / ghaTapaTAdibAhyaviSayakatvAt paraprakAzakatvAMze-(1) doSAdighaTitasAmagrIprabhavatve prameyavyabhicAritvalakSaNamaprAmANyam, taccA'vAntarasAmagrIvizeSaprabhavatvena saMzayatvaviparyayatvAdirUpatAmaJcati 2) guNAdighaTitasAmagrIprabhavatve 'yathAvasthitatvena nizcayatva'lakSaNa-prameyAvyabhicAritvalakSaNaprAmANyam, taccA'vAntarasAmagrIvizeSaprabhavatvena pratyakSaparokSapramANatva-tadavAntarapramANabhedarUpatAmAsAdayatIti pramANakoTisannivezaH paravyavasAyitvAMzasya / 3. kiJca, pratyakSamAtrasya saMvedanaM 'sAkSAtkaromI'ti, anumitimAtrasya saMvedanaM 'anuminomI'ti, pratyabhijJAnamAtrasya saMvedanaM 'pratyabhijAnAmI'ti tAdRzena saMvedanena jJAnasya kutra prAmANyamiti na nirNIyate / tAdRzasaMvedanasvarUpatayaiva ca jJAnasya prAmANyAbhyupagame-svasaMviditaM ghaTapratyakSamiva paTapratyakSamapIti svasaMvedanasvarUpatvAvizeSAd ghaTapratyakSavat paTapratyakSamapi ghaTe pramANaM syAditi paTapratyakSasaMvedanAdapi ghaTasiddhiH prasajyeta / paravyavasAyitvena prAmANye ca svavyavasititvasyA'vizeSe'pi paravyavasitisvabhAvAd ghaTapratyakSameva ghaTe pramANam, na paTapratyakSam / tata eva ca 'arthenaiva vizeSo hi nirAkAratayA dhiyA'miti vacanamapi vyAkhyAtaM bhavati / 4. yad na svasvarUpamavabhAsayati tad na parasvarUpamapyavabhAsayati, yathA stambhAdikam, svasvarUpaM nA'vabhAsayati cA'jJAnarUpamindriya-tatsannikarSAdi, tato nA'rthAvabhAsakamiti naiyAyikAbhyupagatasyA'svasaMviditajJAnasya svaprakAzakatvAbhAvAt paraprakAzakatvaM na syAt, paravyavasititvAbhAve ca prAmANyAbhAva eveti pramANyopapAdakatvena svasaMvedanasya svavyavasiti1. anuvyavasAyasya prakAzArthaM punarjJAnAntaramabhyupeyamityanavasthA / 2. aatmmn:sNyogaadi|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM paryavasannasya bhavedupAdeyateti sidhyati pramANasya paravyavasAyitvaM phalasya ca svavyavasAyitvamiti / pramANaphalayoruktadizA bhede'pi upayogAtmanA kathaJcidabhedasyA'pi bhAvena phalasya svavyavasAyitve tadabhinnatvAt pramANasyA'pi svavyavasAyitvam, evaM pramANasya paravyavasAyitve tadabhinnatvAt phalasyA'pi paravyavasAyitvamityevaM tayordvayorapi svaparavyavasAyitvasyopapattiriti samAdhatte na, pramANa-phalayoH kathaJcidabhedena tadupapatteH / tadupapatteH svaparavyavasAyitvasya sambhavAt / uktazaGkAsamAdhAnamUlIbhUtasya"jJAnasyA'tha pramANatve, phalatvaM kasya kathyate ? / svArthasaMvittirastyeva, nanu kiM na vilokyate ? // syAt phalaM svArthasaMvittiryadi nAma tadA katham / svaparavyavasAyitvaM, pramANe ghaTanAmiyAt ? // ucyate-syAdabhedAt pramANasya, svArthavyavasiteH phalAt / naiva te sarvathA kazcid, dUSaNakSaNa IkSyate // " [syA. ra. pRSTha 52] iti vacanakadambakasyA'pi syAdvAdaratnAkaragatasyoktAbhiprAyo'nuzIlanIyaH / yadA ca pramANaphalayoruktadizA bhedo'bhedo'pi ca, tadA''tmano vyApArarUpamupayogendriyameva svaparavyavasAyijJAnatvAt pramANam, na tu cakSurAdIndriyaM jaDarUpaM-svaparavyavasAyijJAnarUpatvAbhAvAditi nigamayati itthaM cA''tmavyApArarUpamupayogendriyameva pramANamiti sthitam / itthaM ca = svaparavyavasAyijJAnasya pramANalakSaNatve cetyarthaH / atra 'AtmA jJAnenA'rthaM pramiNotI'tyanubhavaH sAkSibhAvaM bhajate / sparzAdiviSayaprakAzasvarUpakriyAM prati. kartRkArakarUpasyA''tmanaH savyApAratvaM-chedanalakSaNakriyAkartuH tIkSNakuThArAdikaraNotpatananipatanAnukUlayatnalakSaNavyApAravattvavadAvazyakaM-vyApAramantareNa kartuH kriyAkArakatvAsambhavAt / sa ca vyApAra upayoga eva / tasya svaparavyavasAyitvAt kriyAyAzcA'pi svaparavyavasAyitvamityAzayenA''ha. na hyavyApRta AtmA sparzAdiprakAzako bhavati-nirvyApAreNa kArakeNa kriyA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANasvarUpacarcA jananAyogAt; 15 savyApArasyaivA''tmano jJAnalakSaNakriyAjanakatvamiti-niyamAnabhyupagame indriyasannikarSamAtreNA''tmanaH tatkriyAkartRtvAbhyupagame ca suSuptisamaye'pi dehavyApaka - tvagindriyeNa masRNatUlikAdisannikarSasya sadbhAvAt tena tUlikAdispArzanajJAnasyotpattiprasaGgena spArzanajJAnAdyabhAvalakSaNasuSuptyavasthaiva vilIyetetyAha masRNatUlikAdisannikarSeNa suSuptasyA'pi tatprasaGgAcca / tatprasaGgAt = sparzAdiprakAzaprasaGgAt / nanu AtmavyApArarUpasyopayogendriyasya pramANatve tadbhinnameva phalaM syAd, anyathA ' svasyaiva svaM prati karaNatvaM svaM prati kriyAtvaM ca viruddhaM syAt - kriyAkaraNabhAvasya paurvAparyaniyatatvAt, svasya svApekSayA paurvAparyAsambhavAcca / bhede ca svavyavasAyinaH phalasyaparavyavasAyitvaM paravyavasAyinaH pramANasya svavyavasAyitvaM cA'nupapannam / svarUpato bhinnayorapi pramANaphalayorupayogasvabhAvatvenA'bhedamabhyupetya svaparavyavasAyitvasyA'bhyupagame - nIlajJAnAd jAyamAne pItajJAne'pi nIlaviSayatvaM syAt, pItajJAnajanake ca nIlajJAne pItaviSayatvaM prasajyetaupayogasvabhAvatvena tayorapyabhedasya bhAvAditi cet; na, ekaviSayakai kajAtIyopayogasthale yAvad na viSayAntaropayogaH tAvatkAlaM samAnaviSayakopayogasyA'vAntaravailakSaNyena vailakSaNyabhAve'pi tAvadupayogavyApi dIrghopayogasyaikasya bhAvena, tadAtmanA'vAntaravailakSaNyApannopayogayorabhedasyA'pyabhyupagamena, 2 tadbalAt phalAbhinnasya pramANasya phalaviSaya - svavyavasAyitvasya pramANAbhinnasya phalasya pramANaviSayaparavyavasAyitvasya ca sambhavena, phala- pramANayoH svaparavyavasAyitvopapatteH / nIlajJAnapItajJAnayozca bhinnaviSayakayorvijAtIyayorvA kAryakAraNabhAvamApannayoryAvatkAlamavasthAnaM * tadanyataranirupitam, tAvatkAlInaH tadupayogadvayavyApI dIrghopayoga eko nA'bhyupagamyate, iti na tadAtmanA tadupayogadvayasyA'bheda iti tayoranyonyaviSayaviSayakatvasya tadbalAdApatterasambhavAt / yadvA pramANa-phalabhAva ekasyA'pyupayogasyaikasminnapi kSaNe upapadyate / tathAhinaiyAyikavaizeSikAdibhirIzvarajJAnaM nityamapi pramopeyate, Izvarazca tadakarttA'pi pramAtA, tathA tadakaraNamapIzvaraH pramANam / tathA ca pramANajanyatvAbhAve'pi pramAsvarUpatayA phalarUpamIzvara 1. anyathA = pramANaphalayorabhede / 2. pramANajJAnaphalajJAnayorekaviSayatvamekajAtIyatvaM vA / tatastayoH parasparaM vailakSaNyena bhede'pi, ekaviSayatvena tadupayogadvayavyApi dIrghopayogasyaikatvena tadAtmanA'bhedo'pi / nIlajJAna- pItajJAnayostu naivam /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM jJAnam, tatkartRtvAbhAve'pi tadvattvAt pramAtA mahezaH, pramAtmakasvajJAnakaraNatvAbhAve'pi tadayogavyavacchedavattvAt pramANamIzvaraH / taduktaM kusumAJjalAvudayanAcAryeNa mitiH samyak paricchittiH, tadvattA ca pramAtRtA / tadayogavyavacchedaH pramANyaM gautame mate // iti / (kusumA0 4.5) asyA'rthaH-mitiH = pramitiH = samyak-paricchittiH = yathArthajJAnam, tadvattA = pramAdhikaraNatA = pramAtRtA = pramAtRbhAvaH, tadayogavyavacchedaH = pramayA saha ayogasya = asambandhasya vyavacchedaH = abhAvaH = prAmANyaM = pramANatvam, gautame mate = nyAyamate / evameva syAdvAde'pi svavyavasAyinyA pramayA saha tadAtmakasya svaparavyavasAyinaH pramANasya, tAdAtmyalakSaNasya yogasya sadbhAve, tadabhAvalakSaNAyogasya vyavacchedaH = tAdAtmyalakSaNo yogo'stIti tallakSaNaM prAmANyaM saGgatimaJcatyeva / svaM prati svasya karaNatvAbhAve'pi yathA pramANopapattiH, tathA svakAryatvAbhAve'pi pramAyAH phalatvaM nirvahatyeva / pramANasya hi ajJAnanivRttiH phalam, ajJAnaM tu jJAnAbhAvaH, tannivRttiH tu jJAnameva-abhAvAbhAvasya pratiyogirUpatvAt / jJAnaM ca yadyapi pramANapramobhayasvabhAvaM tathApi svavyavasitisvabhAvasvarUpameva tatphalarUpamajJAnanivRttilakSaNaM jJAnaM-yataH 'ayaM ghaTa' ityato na bhavati 'jJAto ghaTa' iti vyavahAraH, kintu 'ghaTamahaM jAnAmI'tyanantarameva, 'jJAto ghaTa' iti vyavahAro'jJAnanivRttyanantaramevA'vazyaMbhAvItyato nirNIyate'rthajJAtatAvyavahAranibandhanatvAt svavyavasitilakSaNapramArUpaivA'jJAnanivRttiH phalam / yadA ca saMzayaviparyayAnadhyavasAyalakSaNasamAropa evA'jJAnaM tadA'pi tannivRttiH samyagjJAnasvarUpaiveti / tattvArthazlokavAttike vidyAnandena arthagrahaNazaktisvarUpameva pramANaM prakaTIkRtam, tanmataM pratikSetumupanyasyatikecittu-tato'rthagrahaNAkArA, zaktirjJAnamihAtmanaH / karaNatvena nirdiSTA, na viruddhA kathaJcana // (ta0 zlo0 1.1.22) tato'rtha0-zrImatA vidyAnandena svakIyasya zaktikaraNatvapakSasya tAtparya prastutapadyavyAkhyAyAmitthaM prakaTIkRtam-"nahi...(atra sampUrNamuddharaNaM ratnaprabhAvad draSTavyam / ) vidyAnandIyaM mataM parAkartukAmena zrImatA devasUriNA tadIyapakSopanyAsapura:saramitthaM nirAkaraNaM kRtam-"kecittu-'tato'rthagrahaNAkArA....' iti paramArthato bhAvendriyasyaiva arthagrahaNazaktilakSaNasya sAdhakatamatayA karaNatAdhyavasAyAditi ca bruvANA labdhIndriyaM pramANaM samagiranta, tanna samagaMsta, upayogAtmanA karaNena labdheH phale vyavadhAnAt, sannikarSAdivadupacArata eva
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 pramANasvarUpacarcA iti labdhIndriyamevA'rthagrahaNazaktilakSaNaM pramANaM saGgirante / keciditi / asya saGgirante ityanenA'nvayaH / arthagrahaNazakteH pramAkaraNatvAt pramANatvamityarthakasya 'tato'rthe'ti padyasya tadIyaM vyAkhyAnaM yathA "na hi antaraGgabahiraGgArthagrahaNarUpA''tmano jJAnazaktiH karaNatvena kathaJcid nirdizyamAnA virudhyate-sarvathA zaktitadvatobha'dasya pratihananAt / "nanu ca jJAnazaktiryadi pratyakSA tadA sakalapadArthazakteH pratyakSatvaprasaGgAdanumeyatvavirodhaH / yadi punarapratyakSA tadA tasyAH karaNajJAnatve prAbhAkaramatasiddhiH-tatra karaNajJAnasya parokSavyavasthiteH phalajJAnasya pratyakSatvopagamAt / tataH pratyakSakaraNajJAnamicchadbhirna tat zaktirUpameSitavyaM syAdvAdibhiriti ced; tadanupapannam, ekAntato'smadAdipratyakSatvasya karaNajJAne'nyatra vA vastuni pratItiviruddhatvenA'nabhyupagamAt / "dravyArthato hi jJAnamasmadAdeH pratyakSama, pratikSaNapariNAmazaktyAdiparyAyArthatastu na pratyakSam / tatra 'svArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM' 'svasaMviditaM phalaM pramANAbhinnaM' vadatAM karaNajJAnaM kathamapratyakSaM nAma ? na ca yenaiva rUpeNa tat pramANaM tenaiva phalaM yena virodhaH / kiM tarhi ? sAdhakatamatvena pramANaM sAdhyatvena phalam / sAdhakatamatvaM tu paricchedanazaktiriti pratyakSaphalajJAnAtmakatvAt pratyakSam, zaktirUpeNa parokSam / tataH syAtpratyakSam, syAdapratyakSamityanekAntasiddhiH / ... "yadA tu pramANAdbhinaM phalaM hAnopAdAnopekSAjJAnalakSaNaM tadA svArthavyavasAyAtmakaM karaNasAdhanaM jJAnaM pratyakSaM siddhameveti na paramatapravezaH, tacchakterapi sUkSmAyAH parokSatvAt / tadetena sarvaM kAdikArakatvena pariNataM vastu kasyacit pratyakSaM parokSaM ca kartAdizaktirUpatayoktaM pratyeyam / tato jJAnazaktirapi ca karaNatvena nirdiSTA na svAgamena yuktyA ca viruddheti pramANatopatteH / atha na jainAnAmekAntena kiJcit pratyakSamapratyakSaM vA, tadiha dravyArthataH pratyakSA jJAnazaktiH paryAyArthatastu parokSA / ayamarthaH-svaparaparicchittirUpAt phalAt kathaJcidapRthagbhUte Atmani paricchinne tathAbhUtA tajjananazaktirapi paricchinnaiveti / nanvevaM AtmavartinAmatItAnAgatavartamAnaparyAyANAmazeSANAmapi dravyArthataH pratyakSatvAt yathA jJAnaM svasaMviditamevaM te'pi svasaMviditAH kiM na syuH ? kiJca, yadi dravyArthataH pratyakSatvAt svasaMviditA jJAnazaktiH tadA'haM ghaTajJAnena ghaTaM jAnAmi iti karaNollekho na syAt / nahi kalazasamAkalanavelAyAM dravyArthataH pratyakSatve'pi pratikSaNapariNAminAmatItAnAgatAnAM ca kuzUlakapAlAdInAmullekho'sti |"-syaa0 ra0 pR0 53 /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 saTIkajainatarkabhASAyAM suukt"miti| labdhIndriyameveti / indriyaM dvividhaM dravyendriyabhAvendriyabhedAt / tatra dravyendriyaM nirvRtIndriyopakaraNendriyabhedAd dvidhA, nirvRtIndriyaM cakSurAdInAM golakAdyadhiSThAnam, upakaraNendriyaM tadgatazaktivizeSaH / bhAvendriyamapi dvidhA-upayogendriyalabdhIndriyabhedAt, tatropayogendriyaM svaparavyavasAyijJAnasvarUpamAtmano'rthopalabdhikriyAjanane vyApArasvarUpam / tasyopayogasyA'rthagrahaNazaktisvarUpaM labdhIndriyam / tasyaiva pramANatvaM nA'nyendriyANAmityetadarthamevakAropAdAnam / etanmataM pratikSipatitadapezalam, upayogAtmanA karaNena labdheH phale vyavadhAnAt, labdhIndriyasya pramANatvasamarthanamasundaramityarthaH / arthapramitilakSaNaphalaM prati yadavyavadhAnena karaNaM tadeva sAdhakatamatvAt pramANam / etAdRzaM ca svaparavyavasAyijJAnameva, tadAtmakopayogadvArA'rthagrahaNazaktilakSaNaM labdhIndriyaM ca vyavahitaM kAraNamiti tad na sAdhakatamamiti na pramANam / vyavahitakAraNasya pramANatvAbhyupagame dravyendriyAderajJAnasyA'pi pramANatvaM syAdityAzayenA''ha-upayogAtmaneti / upayogendriyAtmakenetyarthaH / labdheH = arthagrahaNazaktilakSaNa-labdhIndriyasya / yathA ca vaDhyAdau dAhAdikriyAnukUlAH zaktayo'tIndriyatvenA'pratyakSAH tathyamapyarthagrahaNAnukUlopayogagatA zaktiriti parokSasvabhAvA sA pramANam, pratyakSasvabhAvaM phalajJAnasya ca prameyatvA'bhyupagame (?) bhavataH-karaNasya parokSatvaM phalajJAnasya ca pratyakSatvamabhyupagacchataH prabhAkarasya mate pravezo'pi prasajyata ityAha zaktInAM parokSatvAbhyupagamena karaNa-phalajJAnayoH parokSa-pratyakSatvAbhyupagame prAbhAkaramatapravezAcca / nanu sarvasyA'nekAntatvamabhyupagacchatAM jainAnAM mate kiJcidapi vastu naikAntena pratyakSamapratyakSaM vA, kintu kathaJcit / evaM cA'rthagrahaNazaktirapi paryAyataH parokSA'pi dravyArthataH prtykssaa| svaparaparicchittilakSaNaphalAt kathaJcidabhinnasyA''tmanaH pratyakSatvena tadabhinnAyA arthagrahaNazakterapi tadAtmanA pratyakSatvAt / etadabhiprAyakameva 'dravyArthato hI'ti tadvacanam / evaM ca na prAbhAkaramatapravezaH, tatra karaNajJAnasya sarvathA parokSatvasya phalajJAnasya sarvathA pratyakSatvasya cA'bhyupagamAdityAzaGkate atha jJAnazaktirapyAtmani svAzraye paricchinne dravyArthataH pratyakSeti na doSa iti cet,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANasvarUpacarcA svAzraye = jJAnazaktyAzraye / yad hi sAkSAtsaMvedanena svAtmanA saMvedyate tadeva svasaMviditaM bhavati yathA sukhAdi / grahaNazaktistu naiva saMvedanaviSaya 'Atma'dravyAbhedAt tathA, yataH sA karaNaM jJAnAtmanA bhavati, saMviditA tu svAzrayAtmasvarUpeNa / evaM ca svasaMviditatvAbhAve, ghaTAdyarthajJAnaphalAdyavagAhipratyakSe sA svasvarUpeNa karaNatayollikhitA na bhavet tadrUpeNa tasyA apratyakSatvAt / na hi yad dravyArthataH pratyakSam, tasya paryAyArthataH pratyakSapratItau svasvarUpeNa paryAyAtmanollekho bhavati / tathA tadullekhAbhyupagame, mRdAtmanaH kalazasya pratyakSakAle kalazAbhinnamRdbhAne tadAtmanA kuzUlakapAlAdInAM pratyakSatvena, kalazapratyakSe teSAmapi kuzUlakapAlAdiparyAyAtmanollekhaH prasajyeteti pratikSipati na, dravyadvArA pratyakSatvena sukhAdivat svasaMviditatvAvyavasthiteH, 'jJAnena ghaTaM jAnAmi' iti karaNollekhAnupapattezca, na hi kalazasamAkalanavelAyAM dravyArthataH pratyakSANAmapi kuzUlakapAlAdInAmullekho'stIti / dravyadvArA pratyakSatvena = pratyakSaviSayadravyAbhinnatvaprayuktapratyakSatvopacAreNa / sukhAdivaditi / pratyakSajJAnasvarUpa-sukhAdiparyAyasvarUpasukhAderyathA svasaMviditatvaM na tatheti vyatirekeNa dRSTAntaH / tasmAt prAbhAkaramatapravezabhayAd, 'jJAnena ghaTaM jAnAmI'ti karaNollekhAnupapattibhayAcca na labdhIndriyaM pramANam, kintu svaparavyavasAyijJAnasvarUmupayogendriyameva / tasya pramAsvarUpAdabhede'pi tattatpUrvakSaNavRttitvaviziSTajJAnasvarUpatvena karaNatvam, tattaduttarakSaNavRttitvaviziSTasvarUpatvena ca phalatvaM nA'nupapannamiti bhAvaH / pramANavibhajanam / pratyakSamevaikaM pramANamiti cArvAkAH, pratyakSAnumAne dve pramANe iti bauddhA vaizeSikAca, pratyakSAnumAnazabdAH pramANAnIti sAGkhyAH , upamAnena saha tAni catvArIti gautamIyAH arthApattyA saha tAni paJceti prAbhAkarAH, anupalabdhyA saha tAni SaDiti bhATTa-vedAntinau, evaM sambhavaitihyaceSTAdInyapi pramANAni vAdino manyante / tataH pramANe saGkhyAyAM baDhyo vipratipattayaH / tadvyapohAya pratiniyatasaGkhyApratipattiphalakaM pramANavibhAgamAdarzayati tad dvibhedaM-pratyakSaM parokSaM ca / tad = uktalakSaNalakSitaM pramANam / dvibhedamiti / dvau bhedau = vizeSau yasya tad
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 saTIkajainatarkabhASAyAM dvibhedam, svasAkSAdvyApyasAmAnyadvayakapramANatvavaditi yAvat / tena - cAkSuSAdibhedena pratyakSajJAnavyaktInAM smaraNa-pratyabhijJAna- tarkA - 'numAna - zAbdabhedena parokSavyaktInAM bahutvasaGkhyAyogitve'pi na kSatiH / vyutpattinimittAzrayeNa pratyakSazabdArthaM tAvadAha akSam = indriyaM pratigataM = kAryatvenA''zritaM pratyakSam, pratigataM = kAryatvenA''zritamityarthakaraNenendriyatvAvacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAzrayajJAnaM pratyakSamiti labhyate / indriyatvaM ca indrasya = Atmano liGgatvam / naiyAyikena tu zabdetarodbhUtavizeSaguNAnAzrayatve sati jJAnakAraNamanaH saMyogAzrayatvamindriyatvaM manaH sAdhAraNamuktam, tacca siddhAnte manaso'nindriyatvena tadgatatvAdativyAptyopekSyam / uktavyutpattinimittaM ca pAramArthikapratyakSe'vadhyAdau nA'stIti tadgataM pratyakSapadavyutpattinimittamupadarzayitumAha athavA'znute = jJAnAtmanA sarvArthAn vyApnotItyauNAdikanipAtanAd akSo jIvaH, taM pratigataM pratyakSam / sarveSAmevA''tmanAM jJAnaM jagadviSayakameva paraM svAvaraNakarmapratibandhAt svaviSayI - bhUtamapyarthaM na prakAzayati / yadviSayAvacchedenA''varaNasya kSayopazamAdiH taM viSayaM prakAzayat pratiniyataviSayakamucyamAnamapi vastusthityA sarvaviSayakam / evaM viSayatAsambandhena jJAnasya vastutvavyApakatvAd, jJAnasya cA''tmanA samaM bhedAbhedasya sambandhatvenA''tmanaH kathaJcidabhinnatvamiti jJAnAtmanA sarvArthavyApterghaTanAdagatyA''tmA'kSaH / taM = jIvam / taM pratigatatvaM ca tanmAtrAdhInatayotpattimattvameva / 'nahyekaM janaka' miti niyamAdAtmamAtrAdhInatayotpattirnA'vadhyAdInAmapi paramAtmAtiriktaM cakSurAdikamavadhyAdijJAnajanane AtmA nA'pekSate, tajjJAnAvaraNIyakarmakSayopazamAdikaM tvapekSata eva - ityetAvataivA''tmamAtrAdhInatvamatra vivakSitamiti bodhyam / atrendriyajanyatvarUpasya 'pratyakSa' padavyutpattinimittasya 'pratyakSa'lakSaNatve indriyAjanye'vadhyAdipratyakSe'vyAptiH / AtmamAtrAdhInatayotpattimajjJAnatvarUpasya tasya 'pratyakSa' - lakSaNatve indriyamapekSyA''tmajanye matyAdipratyakSe'vyAptirityAzaGkya pratikSipati 1. svaM pramANatvam, tatsAkSAdvyApyaM sAmAnyadvayaM = pratyakSatva-parokSatve, tadvat pramANatvam, tadvat pramANam / cAkSuSatvAdInAM pramANatvavyApyavyApyatvAd na sAkSAdvyApyatvam /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSalakSaNam 21 na caivamavadhyAdau matyAdau ca pratyakSavyapadezo na syAditi vAcyam, evaM = anantaropadarzitasya vyutpattinimittasya 'pratyakSa'lakSaNatayA'' zrayaNe / avadhyAdAviti / 'Adi' padAd manaH paryava - kevalayorupagrahaH / teSu indriyAzritatvalakSaNa- vyutpattinimittasyA'bhAvAt 'pratyakSa' vyapadezo na bhavedityarthaH / matyAdAviti / 'Adi' padAt zrutajJAnasya parigrahaH / tayorAtmamAtrAdhInajJAnatvasyA'bhAvAt tannimittakasya 'pratyakSa' vyapadezasyA'bhAvaH syAdityarthaH / yadyapIndriyamanindriyasyA'pyupalakSakam, tathA ca - indriyAnindriyAnyatarajanyatvAtmamAtrAzritatvAnyataravattvasya pratyakSalakSaNatve na kutrApyavyAptiH, tathApi spaSTatvaM laghubhUtaM pratyakSapada-pravRttinimittameva pratyakSalakSaNam, tata eva ca matijJAnAdau sarvatra 'pratyakSa' vyapadezo - papattirityAzayena niSedhahetumAha yato vyutpattinimittamevaitat, etat = akSAzritatvam / vyutpattinimittameveti / 'pratyakSa' vyutpattinimittam, na tu 'pratyakSa'padapravRttinimittam / tadarthAdhigataye evakAropAdAnam / kiM tarhi 'pratyakSa' padapravRtti - nimittamityAkAGkSAyAmAha - pravRttinimittaM tu ekArthasamavAyinA'nenopalakSitaM spaSTatAvattvamiti / pravRttinimittamiti / pravRttinimittattvaM ca vAcyatve sati vAcyavRttitve sati vAcyopasthitiprakAratvam / yathA 'ghaTa' padasya ghaTatvaM pravRttinimittam / tatra 'ghaTa' padavAcyatvamasti - 'ghaTa'padasya ghaTatvaviziSTaghaTavyaktivAcakatve ghaTatvavAcakatvasya sadbhAvAt, 'ghaTa' padavAcyaghaTavyaktivRttitvamapyasti tathA 'ghaTa' padajanyaghaTopasthitau prakAratvamapyasti / tathA 'pratyakSa' - padasya spaSTatvaM pravRttinimittam, arthAt zakyatAvacchedakam / tatra spaSTatAviziSTajJAnavAcakasya 'pratyakSa'padasya spaSTatAvAcakatvasyA'pi bhAvena tadvAcyatvamapi vidyate / 'pratyakSa' padavAcye spaSTatAvati jJAne vRttitvamapi samasti / 'pratyakSa' padajanya- spaSTatAviziSTajJAnopasthitau prakAra 'yato vyutpatti' - " akSAzritatvaM ca vyutpattinimittaM zabdasya, na tu pravRttinimittam / anena akSAzritatvenaikArthasamavetamarthasAkSAtkAritvaM lakSyate / tadeva zabdasya pravRttinimittam / tatazca yatkiJcidarthasya sAkSAtkAri jJAnaM tat pratyakSamucyate / yadi tvakSAzritatvameva pravRttinimittaM syAdindriyajJAnameva pratyakSamucyeta na mAnasAdi / yathA gacchatIti gauriti gamanakriyAyAM vyutpAdito'pi gozabdo gamanakriyopalakSitamekArthasamavetaM gotvaM pravRttinimittIkaroti tathA ca gacchatyagacchati ca gavi gozabdaH siddho bhavati / " - nyAyabi0 TI0 1.3. / syA0 20 pR0 260 /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 tvamapyasti / evaM spaSTatAvattvameva 'pratyakSa'lakSaNam / ekArthasamavAyinA = svAdhikaraNavarttinA / anena = akSAzritatvalakSaNavyutpattinimittena / upalakSitaM = jJAyamAnam / saTIkajainatarkabhASAyAM tathA ca akSAzritatvarUpavyutpattinimittena sAmAnAdhikaraNyapratyAsattyA jJAyamAnaM yat spaSTatAvattvaM 'pratyakSa'padapravRttinimittaM tadeva 'pratyakSa' lakSaNam / akSAzritatvamindriyajanyatvAdiparyavasitaM vyutpattinimittameva na pravRttinimittaM - tasyaiva pravRttinimittattve cakSurAdijanyajJAnameva 'pratyakSa'vyapadezyaM syAd, na mAnasAdi / anyatrA'pi vyutpattinimittasya pravRttinimittatvaM nA'bhyupeyate eva, yathA gacchatIti gauriti vyutpattyA gamanakriyAkartRtvaM 'go' padavyutpattinimittamapi na 'go'padapravRttinimittam / gacchatyagacchati ca gavi 'go' zabdapravRtterdarzanena samAnAkArapariNAmalakSaNasya gotvarUpatiryaksAmAnyasyaiva sarvadA gavi varttamAnasya 'go' zabdapravRtti - nimittatvAditi bhAvaH / sakalapratyakSasAdhAraNaM spaSTatAsvarUpaM prakaTayati spaSTatA cA'numAnAdibhyo 'tirekeNa vizeSaprakAzanamityadoSaH / anumAnAdibhya ityatra 'Adi' padAdAgamAdInAM parokSaprakArANAmupagrahaH / atirekeNa Adhikyena = pratiniyatavarNasaMsthAnapariNAmAdimattvena / pratyakSe yathA viSayasya niyatavarNasaMsthAnAdikamavabhAsate tathA nAnumAnAdau vizeSAvabhAso'stIti niruktaspaSTatvavattvaM sarvatra pratyakSe varttata iti nA'vyAptyasambhavau, anumAnAdAvalakSye ca nA'stItyativyAptirapi netyAha- adoSa iti / etAvatA spaSTaM pratyakSamiti phalitam / tatazca tadviparItaM parokSamaspaSTamiti prAptameva / tatrA'pi vyutpattinimittaM sAmAnAdhikaraNyapratyAsattyA pravRttinimittasyA'spaSTavattvasyopalakSakameva, na tu tadeva lakSaNam, yataH tadindriyAtiriktajanyajJAnatvaM vA''tmAtiriktakAraNajanyajJAnatvaM vA bhavet, prathamaM mAnasapratyakSe'vadhyAdau atiprasaktam, dvitIyaM ca indriyajapratyakSe'tiprasaktam, tadanyataravattvaM tu gurubhUtameva / tataH 'parokSa' padapravRttinimittamaspaSTatAvattvameva 'parokSa'lakSaNaM yuktamityAzayena 'parokSa' padavyutpattinivedanapurassaraM tallakSaNamupadarzayati 'spaSTatA' "anumAnAdyatirekeNa vizeSapratibhAsanam / tadvaizadyaM mataM buddheravaizadyamataH param // " - laghIya0 1.4.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavibhajanam 23 akSebhyo'kSAd vA parato varttate iti parokSam, aspaSTaM jJAnamityarthaH / akSebhya iti / atra 'akSa' padena cakSurAdIndriyaM vivakSitam, tadbahutvAd bahuvacananirdeza: / akSAd AtmanaH, vyaktyA bhinnatve'pi jAtyaikatvAdekavacananirdezaH / spaSTatvaM vizadatvam, tadviparItamaspaSTatvamavizadatvam / tatrA'numAnAdyatirekeNa vizeSaprakAzanaM spaSTatvamityatra na kasyApi vipratipattiH / anumAnAdItyAdirUpeNa tasya gurubhUtatve'pi, 'sAkSAtkaromI'tyanubhavasiddhaviSayatAvizeSe nirUpakatAsambandhena sakalapratyakSaniyataspaSTatvam, tadanyaviSayatAvizeSe eva 'parokSaM vahanyAdikamaspaSTamanubhavAmI' tyanubhavasiddhamaspaSTatvaM nirUpakatAsaMsargeNa sakalaparokSagatamiti bodhyam / prathamata uddiSTaM sAmAnyato lakSitaM ca pratyakSaM vibhajate pratyakSaM dvividhaM-sAMvyavahArikaM pAramArthikaM ceti / sAMvyavahArikaM pratyakSamapAramArthikam / tathA cA'pAramArthikapAramArthikabhedena pratyakSaM dvividhamityarthaH / = saMvyavahAraprayojakatvAt tat pratyakSatayA vyavahriyate - spaSTatayA copacaryate, na tu tad vastugatyA pratyakSam--akSam = AtmAnaM pratyagatatvAt / sAkSAdAtmasampAdyameva pratyakSam, tadeva ca pAramArthikam, taccA'vadhyAdikamevetyAzayavAn sAMvyavahArikazabdArthopadarzanena prathamabhedaM spaSTayati sAMvyavahArikapratyakSanirUpaNam samIcIno bAdhArahito vyavahAraH pravRttinivRttilokAbhilApalakSaNaH saMvyavahAraH, tatprayojanakaM sAMvyavahArikam - apAramArthikamityarthaH, yathA asmadAdipratyakSam / samIcIna iti / ayaM samityupasargasyA'rthaH / samIcInatvaM kimityapekSAyAmAhabAdhArahita iti / vyavahArasvarUpajijJAsAyAmAha - pravRttIti / iSTasAdhanaghaTAdivastuviSayakacAkSuSAdipratyakSeNA'bAdhitaghaTAdyAnayanAdigocarapravRttilakSaNavyavahAro jAyate, aniSTasAdhana sarpAdigocaracAkSuSAdipratyakSeNA'bAdhitasarpAdinikaTasthAnagamanAdiviSayakanivRttilakSaNavyavahAro jAyate / kadAcicca iSTAniSTopekSaNIyavastuviSayakacAkSuSAdinA parapratibodhanAya tatpratipAdakavacanodgAralakSaNavyavahAra iti bhedenopAdAnam / tatprayojanakaM = niruktasaMvyavahAraprayojanakam / upekSaNIyavastuviSayakapratyakSe sati 1. vizadatA viSayaniSThA, pratyakSaM tasyA nirUpakamiti nirUpakatAsaMsargeNa sA pratyakSe tiSThati /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM tadvastuviSayiNI bhavatyupekSA, paraM sA na vyavahAra iti tadakathanam / saMvyavahAraprayojanakapratyakSatvarUpavyutpattinimittasya sAMvyavahArikapratyakSalakSaNatve'pi na kazcid doSaH / yadyapi kasyacit sahakAriNo vaikalyAt kenacit cAkSuSAdijJAnena pravRttyAdilakSaNaH saMvyavahAro na bhavati, tathApi tAdRzasaMvyavahArAnukUlazaktimattvalakSaNa-tajjanakatAvacchedakazAlitvena tajjananayogyatvamastyeveti na tatrA'vyAptiH / vyAvahAriko'pi ghaTAdiH pAramArthiko bhavatyeveti sAMvyavahArikatve pAramArthikatvavirodhAbhAvAt sAmAnyadharmavyApya-parasparaviruddhanAnAdharmeNa dharmipratipAdanarUpavibhAgaH pratyakSasya sAMvyavahArikatva-pAramArthikatvAbhyAmanupapanna ityata Aha-apAramArthikamiti / tathAca sAMvyavahArikatvamapAramArthikatvameva, tacca pAramArthikatvaviruddhamiti tadrUpeNa vibhAgo nA'nupapanna iti bhAvaH / yaccA'pAramArthikaM pratyakSam, tad vastutaH parokSameva / parokSatvAparokSatvayoH parasparaviruddhatvenaikasya yatrA'pAramArthikatvaM svAsattvanibandhanam, tatra dvitIyasya svasattvanibandhanaM pAramAthikaM syAt / ato'smadAdipratyakSasya pAramArthikaparokSatvamapAramAthikapratyakSatvaprayojakamupadarzayati taddhIndriyAnindriyavyavahitAtmavyApArasampAdyatvAt paramArthataH parokSameva / hi = yataH, tat = asmadAdicAkSuSAdipratyakSam / indriyeti / indriyAnindriyAbhyAM cakSurAdimanobhyAM vyavahito ya AtmavyApAraH, tatsampAdyatvAt = tatprayojyatvAt / AtmA indriyAnindriyayoH preraNe vyApriyate, tAbhyAM cendriyajanyaM manojanyaM ca jJAnaM jAyate iti paramparayA''tmajanyatvaM tatra, na tu sAkSAdAtmavyApArajanyatvalakSaNapAramArthikapratyakSatvam / kintu vyavahitAtmavyApAraprayojyatvena paramArthataH parokSatvameveti nirgalito'rthaH / yatra vyavahitAtmavyApAraprayojyatvaM tatra parokSatvameva, yathA dhUmarUpaliGgajJAnena janyaM vahnirUpaliGgijJAnam / tatra dhUmajJAnenA''tmavyApArasya vyavahitatvam / tathaivendriyAnindriyajanyajJAne'pi tadvyApAreNA''tmavyApArasya vyavahitatvamaviziSTamiti tad jJAnaM paramArthataH parokSamevetyAha 'taddhIndriyA0'-"idamuktaM bhavati-apaudgalikatvAdamUrto jIvaH, paudgalikatvAt tu mUrtAni dravyendriyamanAMsi, amUrtAcca mUrta pRthagbhUtam, tatastebhyaH paudgalikendriyamanobhyo yad matizrutalakSaNaM jJAnamupajAyate tad dhUmAderagnyAdijJAnavat paranimittatvAt parokSam |'-vishessaa0 bR0 gA0 90.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMvyavahArikapratyakSanirUpaNam dhUmAdagnijJAnavad vyavadhAnAvizeSAt / 'yat saMzayaviparyayAnadhyavasAyajAtIyaM-tat parokSa-yathA'numAnAbhAsaH', 'yat saGketasmaraNAdipUrvakanizcayasvabhAvaM-tat parokSaM-yathA sadanumAna'mityanumAnAbhyAmindriyAnindriyajanyajJAnasya saMzayAdijAtIyatvAt saGketasmaraNAdipUrvakanizcayasvabhAvatvAcca parokSatvaM sidhyatItyAha kiJca, asiddhAnaikAntikaviruddhAnumAnAbhAsavat saMzayaviparyayAnadhyavasAyasambhavAt, sadanumAnavat saGketasmaraNAdipUrvakanizcayasambhavAcca paramArthataH parokSamevaitat / ___'yad indriyamanonimittaM jJAnaM-tat parokSaM-saMzayaviparyayAnadhyavasAyAnAM tatra sambhavAtindriyamanonimittAsiddhAnaikAntikaviruddhAnumAnAbhAsava'diti prathamaH prayogaH, 'yad indriyamanonimittaM jJAnaM-tat parokSaM-tatra saGketasmaraNAdipUrvakanizcayasambhavAt-dhUmAderagnyAdyanumAnava'diti dvitIyaH prayoga-ityevaM prayogaracanA'nyatropalabhyate / tatra yathA 'yo dhUmavAn sa vahnimA'niti udAharaNavAkye dhUmasya hetutvaM vahneH sAdhyatvaM ca pratIyate, tathA 'yad indriyamanonimittaM tat parokSa'miti prayoge'pi, indriyamanonimittatvasya hetutvaM parokSatvasya sAdhyatvaM ca bhavet / evaM sati uparitanaprayogadvaye paJcamyantaM vAkyaM na hetvavayavatayA saGgataM bhavet / kintu 'indriyamanonimittatvamastu parokSatvaM mA'stu' iti vyabhicArazaGkAyAm, tannivartakatarkopadarzanArthametat / parokSajJAne hi aspaSTasvarUpe bahutaravizeSAnavagAhane-ekakoTivyApyadarzanasya "kiJca, asiddha0'-"prayogaH-yad indriyamanonimittaM jJAnaM tat parokSam, saMzayaviparyayAnadhyavasAyAnAM tatra sambhavAt, indriyamanonimittA'siddhA'naikAntikaviruddhAnumAnAbhAsavaditi prathamaH prayogaH / yad indriyamanonimittaM jJAnaM tat parokSam, tatra nizcayasambhavAt, dhUmAderagnyAdyanumAnavat iti dvitIyaH / nanu nizcayasambhavalakSaNo hetuH avadhyAdiSvapi vartata ityanaikAntika iti cet, naivam, abhiprAyAparijJAnAt, saGketasmaraNAdipUrvako hi nizcayo'tra vivakSitaH, tAdRzazcA'yamavadhyAdiSu nA'sti jJAnavizeSatvAtteSAmityadoSaH |"-vishessaa0 bR0 gA0 93. 1. bhASyAdiSvevaM prayogadvayamupalabhyate / tatra kathaM visaGgatyAzaGkA bhavituM zakyate, kathaM ca tannirAkaraNamiti pradarzyate'tra / 'yadindriyanimittaM tat parokSa'mityuktau parokSatvasya sAdhyatve indriyamanonimittatvasya hetutvaM pratIyate / tatra 'saMzayaviparyayAnadhyavasAyAnAM tatra sambhavAt, saGketasmaraNAdipUrvakanizcayasambhavA'dityevaM punarhetUpanyAso naucityAvaha ityAzaGkA / 'yatra dhUmaH tatra vahniH, dhUmasya vahnijanyatvA'dityatra dhUmasya vahnisAdhyakahetutve'pi, 'dhUmasya vahnijanyatvA'dityupanyAso yathA pratikUlazaGkAnivArakaH, tathaivA'trApi 'saMzayaH' iti kathanaM pratikUlazaGkAnivArakatarkopadarzakamiti bodhyam /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 saTIkajainatarkabhASAyAM ekaprakArasAdhakasya prakArAntarabAdhakasya saMzayavirodhino'bhAvAt saMzayasya, viparItaikakoTibhAsakadoSasyA'pi sambhavena tadbalAd viparyayasyA'yathAvadarthapratibhAsato'nadhyavasAyasya cA'sti sambhavaH / pratyakSe tu pAramAthike yathAvasthitArthAvabhAsake, bahutaravizeSAvabhAsakatvena vizadasvarUpe, saMzayavirodhino vizeSadarzanasyA'vazyambhAvena na saMzayasya, spaSTapratibhAsatvAdeva doSAsaMspRSTatvena na viparyayasya, tata eva nA'dhyavasAyasya ca sambhavaH-iti vastusthitau 'indriyAnindriyajaM jJAnaM yadi pratyakSaM syAt, tarhi sambhavatsaMzayAdikaM na syAd-avadhyAdivat, parokSatve tu asiddhAnaikAntikaviruddhAnumAnAbhAsavat tattvaM bhavedapi' tathA 'indriyAnindriyajajJAnasya yadi parokSatvaM na bhavet, tadA tatra saGketasmaraNAdipUrvakanizcayasambhavo'pi na sambhavet, pratyakSe'vadhyAdinizcayasya saGketasmaraNAdipUrvakatvasyaivA'bhAvA'dityevaMvidhayoH tarka yoH pradarzanArthaM paJcamyantadvayaM bodhyam / vastutaH parokSarUpatayA vyavasthApitaM sAMvyavahArikapratyakSaM vibhajate etacca dvividham-indriyajam, anindriyajaM ca / tatrendriyajaM cakSurAdijanitam, anindriyajaM ca mnojnm| etat = sAMvyavahArikapratyakSam / tatra = indriyajAnindriyajayormadhye / cakSurAdIti / AdipadAt tvag-ghrANa-rasana-zrotrANAmupagrahaH / tathA ca cAkSuSaspArzanaghrANajarAsanazrAvaNabhedena paJcavidhamindriyajapratyakSamityarthaH / manaso'nindriyatayA rAddhAnte'bhyupagamAt tajjanyaM mAnasaM pratyakSamanindriyajamityAha-anindriyeti / manaso'nindriyAd janma = utpattiryasya jJAnasya tad manojanmetyarthaH / cakSurAdijanyapratyakSe'pi manasa: kAraNatvAd manojanyapratyakSatvasyA'nindriyajalakSaNasya tatrA'tivyAptirityAha yadyapIndrijajJAne'pi mano vyApiparti, cakSurAdijanyajJAne yad manasaH kAraNatvam, tad na mAnasapratyakSatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatArUpam, kintvindriyajAnindriyajajJAnasAdhAraNaH sAMvyavahArikapratyakSatvapAramArthikaparokSatvAdilakSaNo yad indriyajajJAnatvAdivyApako dharmaH, taddharmAvacchinnakAryatA 'yadyapi indriyaja'-"indriyANi cakSurAdIni, tAni mAnasabalAdhAnasahitAni prAdhAnyena nibandhanamasya iti indriyanibandhanam |"-syaa0 20 pR0 344.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 sAMvyavahArikapratyakSavibhajanam nirUpitamanastvAvacchinnakAraNatArUpam / tacca anindriyajajJAnalakSaNe na praviSTam / praviSTaM tu mAnasapratyakSatvAvacchinnakAryatAnirUpitaM yad indriyavidhayA manoniSThakAraNatvam, tannirUpitakAryatvaM na cakSurAdijanyajJAne iti na tatrA'tivyAptirityAha tathApi tatrendriyasyaivA'sAdhAraNakAraNatvAdadoSaH / tathApi = indriyajajJAne sAdhAraNakAraNatayA manaso vyApArasadbhAve'pi / tatra = indriyajajJAne / indriyasyaiveti / evakAreNa manaso vyavacchedaH / indriyajAnindriyajayoravAntarabhedamupadarzayatidvayamapIdaM matizrutabhedAd dvidhA / dvayamapIdamiti / indriyajAnindriyajobhayamapi jJAnamityarthaH / tad lakSayatitatrendriyamanonimittaM zrutAnanusAri jJAnaM matijJAnam, zrutAnusAri ca zrutajJAnam / tathA ca-indriyanimittakaM zrutAnanusArijJAnamindriyajamatijJAnam, manonimittakaM zrutAnanusArijJAnamanindriyajamatijJAnam, indriyanimittakaM zrutAnusArijJAnamindriyaja zrutajJAnam, manonimittakaM zrutAnusArijJAnaM cA'nindriyajazrutajJAnamityarthaH / zrutAnusAritvasvarUpAvagatau zrutAnusAritvarahitatvaM = zrutAnanusAritvaM sukhena pratipattuM zakyata ityataH zrutAnusAritvasvarUpamevopadarzayati zrutAnusAritvaM ca- saGketaviSayaparopadezaM zrutagranthaM vA'nusRtya vAcyavAcakabhAvena saMyojya 'ghaTo ghaTa' ityAdyantarjalpAkAragrAhitvam / 'zrutAnusAritvaM'-"zrUyate iti zrutaM dravyazrutarUpaM zabda ityarthaH, sa ca saGketaviSayaparopadezarUpaH zrutagranthAtmakazceha gRhyate, tadanusAreNaiva yad utpadyate tat zrutajJAnam, nA'nyat / idamuktaM bhavati-saGketakAlapravRttaM zrutagranthasambandhinaM vA ghaTAdizabdamanusRtya vAcyavAcakabhAvena saMyojya 'ghaTo ghaTaH' ityantarjalpAdyAkAramantaHzabdollekhAnvitamindriyAdinimittaM yad jJAnamudeti tat zrutajJAnamiti / zeSamindriyamanonimittamazrutAnusAreNa yad avagrahAdijJAnaM tad matijJAnam ityarthaH / " -vizeSA0 bR0 gA0 100 / .. 1. manaH kAryadvaye kAraNaM bhavati 1. mAnasapratyakSe 2. yAvatsAMvyavahArikapratyakSe (=indriyajajJAne mAnasapratyakSe c)| tatra prathame kAryatA mAnasapratyakSatvAvacchinnA, kAraNatA tu manastvAvacchinA / dvitIye kAryatAvacchedako dharmaH sAMvyavahArikapratyakSatvaM vA indriyajAnindriyajajJAnavyApako yaH ko'pi dharmo vA, kAraNatAvacchedako dharmo manastvAvacchinnasahakRtacakSurAditva-manastvAnyataraH /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 saTIkajainatarkabhASAyAM zrUyate iti zrutaM zabdaH, sa ca zAbdabodhalakSaNabhAva zrutakAraNatvAd dravyazrutam / sa ca saGketaviSayaparopadezarUpo 'ghaTapadavAcyo ghaTa' ityAdiAdazAGgyAdigrantharUpazca / tayoranyataramAzritya 'ghaTo ghaTa' ityAdyantarjalpAkAragrAhitvaM = ghaTAdizabdaM vAcakatvena ghaTAdyarthaM vAcyatvena ca saMyojya 'ghaTo ghaTa' ityAdirUpAntaHzabdollekhasamanvitAkArAvagAhitvam / tadeva indriyanimittakajJAne anindriyajajJAne ca zrutAnusAritvam / saGketeti / 'asmAt padAdayamartho boddhavya' iti, 'idaM padamamumarthaM bodhayatvi'ti vecchA saGketaH / yathA 'ghaTapadAd ghaTarUpo'rtho boddhavya' ityAkArikA, 'ghaTapadaM ghaTarUpArthaM bodhayatvi'tyAkArikA vecchA saGketaH / sa ca-zabdArthayorvAcyavAcakabhAvAbhinnasvAbhAvikaH sambandhaH, yadbalAt zabdo'rthaM pratyAyayati, tasya zabdotpattikAle zabdotpAdakasAmagrIto'rthotpattikAle'rthotpAdakasAmagrItaH kathaJcicchabdArthobhayAbhinnasvabhAvasyotpAdena yAvacchabdArthakAlaM bhAve'pi, anabhivyaktidazAyAM nA'rthapratyayotpAdakatvamiti tadabhivyaktaye-svIkriyate / saGketena yo viSayaH pratipAdyeta sa saGketaviSayaH, sa cA'sau paropadezaH = Aptopadezazceti saGketaviSayaparopadezaH tam, asya anusRtyetyanenA'nvayaH / upadezazca pravRttinimittasAmAnAdhikaraNyena vAcyatAbodhakaM vAkyam, yathA 'kokila: pikapadavAcya' iti / atidezastu pravRttinimittopalakSakadharmasAmAnAdhikaraNyena vAcyatAbodhakaM vAkyam, yathA 'gosadRzo gavayapadavAcya' iti / zrutagranthaM ca tattacchabdasya tattadarthavAcakatvAdipratipAdakamAgamam / tadanusaraNaM ca yathopadezo yathA vA zrutagrantho yena rUpeNA'rthe yena rUpeNa zabdasya vAcyavAcakabhAvamavabodhayati, tathaiva pramAtA puruSaH zabdArthoM vAcyavAcakabhAvena saMyojayati / anyathAsaMyojane tadanusaraNaM na bhavediti bodhyam / tathA ca cakSurAdinA vAcyavAcakabhAvasaMyojanena 'ghaTo ghaTa' ityAdyantaHzabdollekhAnvitajJAnaM tad indriyajazrutam, manasA ca tathAvidhaM jJAnamanindriyajazrutam / yaccoktadizA indriyeNa vAcyavAcakabhAvasaMyojanamantareNaiva ghaTAdyarthajJAnaM tat zrutAnanusAritvAdindriyajamatijJAnam, IdRzameva ca manasA jAtamanindriyajamatijJAnamiti bhAvaH / / 1. asya 'svIkriyate'ityanenA'nvayaH / tathA cA'yamartha:-zabdArthayorvAcyavAcakabhAvasambandhaH, tatsambandhabalena zabdAdarthabodho bhavati / sa ca kathaJcidartha-zabdobhayAbhinnasvabhAvo yAvacchabdArthakAlaM tiSThati / ataH saGketena tasyotpattirna bhavati, paramabhivyaktirbhavati / yato'nabhivyaktidazAyAM tatsambandhena zabdAdarthabodho na bhavati, tataH saGketAvazyakatA / 2. yasya zabdasya yat pravRttinimittaM tatsAmAnAdhikaraNyaM tacchabdavAcyatAyAM bhavati / evaM pravRttinimittopa lakSakadharmo'pi vAcyatAsamAnAdhikaraNo bhavati /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMvyavahArikapratyakSanirUpaNam nanUktarItyA zrutAnusAritvanirvacane zabdollekhasahitaM jJAnaM zrutajJAnam, zabdollekhavinirmuktaM ca matijJAnamiti prAptam / tathA ca jJAnopAdAnatvena jJAnatvopacarite, avyaktajJAnasvarUpatvAd vAstavikajJAnasvarUpe vA vyaJjanAvagrahe, svarUpanAmAdikalpanArahita-sAmAnyagrahaNarUpe'rthAvagrahe ca zabdollekhavinirmuktatvAd matijJAnatvasya sambhave'pi, matijJAnavizeSatayA prasiddhe IhApAyAdau zabdollekhasahitatvasyaiva bhAvena tadvinirmuktatvasyaivA'bhAvAd matijJAnalakSaNasya tasya tatrA'vyAptiH / zrutalakSaNasya zabdollekhasahitatvasya ca tatra bhAvAt tasyA'tivyAptirapi / evamaGgAnaGgapraviSTeSu zrutabhedeSvavagrahAdirUpatAyA api bhAvAd matijJAnalakSaNasyA'tivyAptirityAzaGkate-- 29 nanvevamavagraha eva matijJAnaM syAnna tvIhAdaya:, teSAM zabdollekhasahitatvena zrutatvaprasaGgAditi cet, 'nanvevam'-'atrA''ha kazcit nanu yadi zabdollekhasahitaM zrutajJAnamiSyate, zeSaM tu matijJAnam, tadA vakSyamANasvarUpo'vagraha eva matijJAnaM syAt, na punaH IhApAyAdayaH-teSAM zabdollekhasahitatvAt, matijJAnabhedatvena caite prasiddhAH, tatkathaM zrutajJAnalakSaNasya nA'tivyAptidoSa: ? aparaJca, aGgAnaGgapraviSTAdiSu 'akkhara sannI sammaM, sAIyaM khalu sapajjavasiyaM ca' [Ava0 ni0 19] ityAdiSu ca zrutabhedeSu matijJAnabhedasvarUpANAmavagrahehAdInAM sadbhAvAt sarvasyApi tasya matijJAnatvaprasaGgAt, matijJAnabhedAnAM cehApAyAdInAM sAbhilApatvena zrutajJAnatvaprApteH ubhayalakSaNasaGkIrNatAdoSazca syAt / tadayuktam, yato yadyapIhAdayaH sAbhilApAH tathApi na teSAM zrutarUpatA, zrutAnusAriNa eva sAbhilApajJAnasya zrutatvAt / atha avagrahAdayaH zrutanizritA evaM siddhAnte proktAH, yuktito'pi cehAdiSu zabdAbhilApaH saGketakAlAdyAkarNitazabdAnusaraNamantareNa na saGgacchate, ataH kathaM na teSAM zrutAnusAritvam ? tadayuktam, pUrvaM zrutaparikarmitamaterevaite samupajAyanta iti zrutinizritA ucyante, na punarvyavahArakAle zrutAnusAritvameteSvasti / saGketakAlAdyAkaNitazabdaparikarmitabuddhInAM vyavahArakAle tadanusaraNamantareNApi vikalpaparamparApUrvakavividhavacanapravRttidarzanAt / na hi pUrvapravRttasaGketA adhItazrutagranthAzca vyavahArakAle prativikalpante - 'etacchabdavAcyatvenaitat pUrvaM mayA'vagatam ' ityevaMrUpaM saGketam, tathA 'amukasmin granthe etaditthamabhihitam' ityevaM zrutagranthaM cA'nusaranto dRzyante, abhyAsapATavavazAt tadanusaraNamantareNA'pyanavarataM vikalpabhASaNapravRtteH / yatra tu zrutAnusAritvaM tatra zrutarUpatA'smAbhirapi na niSidhyate / tasmAt zrutAnusAritvAbhAvena zrutatvAbhAvAdIhApAyadhAraNAnAM sAmastyena matijJAnatvAt na matijJAnalakSaNasyA'vyAptidoSaH,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM evam = zabdollekhasahitatvasya zrutalakSaNatve zabdollekharahitatvasya ca matilakSaNatve AzrIyamANe / teSAM- IhAdInAm / / zrutAnusAriNa eva sAbhilApakajJAnasya zrutatvena-IhAdInAM zrutAnanusAritvena sAbhilApatve'pi na zrutatvam / saGketakAle etacchabdavAcyatayA guruNA''ptena kenacidvopadiSTametaditi grahaNe sati, tadAnImavagrahAdInAM zrutAnusAritvena siddhAntoktatve'pi; vyavahArakAle etacchabdavAcyatayaitad mayA pUrvamavagatamityevaMrUpasaGketAnanusaraNe'pi, amukasmin granthe etaditthamabhihita mityevaMrUpazrutagranthAnanusaraNe'pi, abhyAsapATavavazAd vikalpaparamparApUrvakavividhavacanapravRttita IhApAyadhAraNAnAM sAbhilApAnAM sambhavena, na teSAM vyavahArakAle saGketaviSayaparopadezaM zrutagranthaM vA'nusRtya vAcyavAcakabhAvasaMyojanapurassaramanta:zabdollekhAnvitArthAvagAhitvamiti na tatra zrutalakSaNasyA'tivyAptiH, na vA tadvirahitatvalakSaNamatilakSaNasyA'vyAptirapi / aGgAnaGgapraviSTAdizrutabhedeSu tu pUrvaM zabdAdyavagrahaNakAle'vagrahAdayo jAyamAnAH zrutAnanusAritvAd matijJAnavizeSA eva, yastu teSAM zrutAnusArI jJAnavizeSaH sa zrutajJAnameva / itthaM ca mativizeSeSvIhAdiSu zrutAnusAritvAbhAvena zrutajJAnatvAbhAvAd noktamatizrutalakSaNayoH saGkIrNatA'pIti samAdhatte na, zrutanizritAnAmapyavagrahAdInAM saGketakAle zrutAnusAritve'pi vyavahArakAle tadananusAritvAd, abhyAsapATavavazena zrutAnusaraNamantareNA'pi vikalpaparamparApUrvakavividhavacanapravRttidarzanAt / / saGketakAle = saGketaviSayaparopadezaM zrutagranthaM vA'nusRtya zabdArthayorvAcyavAcakabhAvena zrutarUpatAyAzca zrutAnusAriSveva sAbhilApajJAnavizeSeSu bhAvAnna zrutajJAnalakSaNasyA'tivyAptikRto doSaH / aparaM ca, aGgAnaGgapraviSTAdizrutabhedeSu matipUrvameva zrutamiti vakSyamANavacanAt, prathama zabdAdyavagrahaNakAle avagrahAdayaH samupajAyante / ete ca azrutAnusAritvAt matijJAnam / yastu teSvaGgAnaGgapraviSTazrutabhedeSu zrutAnusArI jJAnavizeSaH sa zrutajJAnam / tatazca aGgAnaGgapraviSTAdizrutabhedAnAM sAmastyena matijJAnatvAbhAvAt, IhAdiSu ca matibhedeSu, zrutAnusAritvAbhAvena zrutajJAnatvAsambhavAt nobhayalakSaNasaGkIrNatAdoSo'pyupapadyata iti sarvaM sustham / tasmAdavagrahApekSayA anabhilApatvAt IhAdyapekSayA tu sAbhilApatvAt sAbhilApAnabhilApaM matijJAnam, azrutAnusAri ca, saGketakAlapravRttasya zrutagranthasambandhino vA zabdasya vyavahArakAle ananusaraNAt / zrutajJAnaM tu sAbhilApameva zrutAnusAryeva ca, saGketakAlapravRttasya zrutagranthasambandhino vA zrutasya vyavahArakAle avazyamanusaraNAt iti sthitam |"-vishessaa0 bR0 gA0 100 /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMvyavahArikapratyakSanirUpaNam 31 prakAravizeSyabhAvenA'vabodhanasamaye / vyavahArakAla iti / etacchabdavAcyatayaitat pUrvaM mayA'vagata'mityevaMrUpasaGketAnusaraNasya, 'amukasmin granthe etaditthamabhihita' mityevaMrUpazrutagranthAnusaraNasya cA'bhAve'pi, 'ghaTamAnaye 'ti vAkyAdito'bhyAsapATavAdivazAd, ghaTAdipadollikhitaghaTAdyarthaviSayakAvabodhalakSaNa- ghaTAdyAnayanAdiviSayakapravRttyAdyAtmakavyavahAronmukhAvabodhasamaye ityarthaH / zrutanizritAnAmapyavagrahAdInAM vyavahArakAle kathaM zrutAnanusAritvam, yena teSAM matijJAnatvamabhyupagantumucitamityapekSAyAmAha - abhyAsapATavavazeneti / anabhyAsadazAyAmayamartha etacchabdasya vAcya iti tAvad nA'vadhArayati yAvad 'asya zabdasyA'sminnarthe saGkete'mukena puMsA kRte, ayamartho'sya zabdasya vAcyaH, etat padamasyA'rthasya vAcaka' mityevaM na smarati / tatazcA'nabhyAsadazAyAM vAcyavAcakabhAvasaMyojanalabdhArthAvagAhanavizeSasvarUpANAmavagrahAdInAM zrutAnusAriNAM zrutatve'pi, abhyAsadazAyAM - zabdazravaNataH tadvAcyavAcakabhAvasya jhaTityudbuddhasaMskAravazAt smaraNe tattacchabdavAcyArthAvagrahAderuktasaGketAnusaraNamantareNA'pi bhAvAt zabdAzravaNe'pyarthasyendriyasAmmukhyAdilakSaNendriyasannikRSTatve tadvAcakazabdasyodbuddhasaMskArataH smaraNe tatsaMsRSTArthAvagrahAdezca bhAvAt tasya matijJAnatvameveti bhAvaH / aGgopAGgAdau zabdAdyavagrahaNe ca zrutAnanusAritvAd matitvameva, zrutAnusArI pratyayaH, tatra zrutatvamevetyavadheyam / yastu tatra dhAraNAH, aGgopAGgAdizrutavizeSe tu pUrvaM zabdAdisvarUpAvagrahaNam, zabdAdisvarUpasyaivehApAyate ca zrutAnanusAritvAd matijJAnavizeSA eveti / tadanantaraM tu yat tattatpadArthasaGketAnusmaraNapurassaraM padArtha - vAkyArtha- mahAvAkyArthedamparyArthaparijJAnaM tat sarvaM zrutAnusAritvAd bhavati zrutamityAha - yastviti / tatra - aGgopAGgAdau / tadayamatra niSkarSaH-sAbhilApaM sat zrutAnusAryeva yad jJAnaM tat zrutajJAnam / yattvabhyAsapATavAdivazAt zrutAnusaraNamantareNA'pIhAdikaM sAbhilApaM tat zrutAnanusAritvAd matijJAnam, yaccA'vagrahajJAnaM sAbhilApamapi na bhavati tadapi matijJAnam / tadubhayamindriyajamanindriyajaM sAMvyavahArikapratyakSamiti / nanu siddhAnte jJAnaM paJcavidhamAmnAtaM - matijJAnam, zrutajJAnam, avadhijJAnam, manaH paryavajJAnam, kevalajJAnaM ceti / tathA mativiparyayo matyajJAnam, zrutaviparyayo zrutAjJAnam, avadhiviparyayo vibhaGgajJAnaM cetyetAni trINyajJAnAni mithyAdRSTerbhavanti / evaM jJAnamAtrasya matyAdipaJcasvevA'ntarbhAvo vAcya iti vastusthitiH / atha pratyakSasya sAMvyavahArikabhede matizrutayoH,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 saTIkajainatarkabhASAyAM pAramArthikabhede cA'vadhi-manaHparyava-kevalajJAnAnAM samAvezAt, pramANasya pratyakSAtmakaprathamabhede eva jJAnAzeSabhedAnAM parisamAptiriti pramANasya parokSAkhyaH paJcavidhajJAnasvarUpAtikrAnto dvitIyabhedo'lIkatAmevA''kalayatIti ced; na, matijJAnasya zrutajJAnasya ca bahavo vizeSAH svasvAvaraNakSayopazamavizeSaprabhavA bhavanti / tatra ye indriyAnindriyalakSaNasahakArivizeSasahakRtasvAvaraNakSayopazamavizeSasamutthAH, te parokSasvabhAvA api sAMvyavahArikapratyakSavyapadezamAsAdayantaH pratyakSasya prathamabhede'ntarbhavanti, tatrA'ntarbhUtazca matijJAnavizeSo'vagrahehApAyadhAraNAbhedAt cAturvidhyamaJcati, zrutajJAnavizeSazca labdhyakSarAdirUpeNa vyavahiyate / anye ca smaraNAdayo matijJAnavikalpAH zrutajJAnavikalpAzca sAMvyavahArikapratyakSavyapadezAnarhAH, te parokSapramANatAmevA''tmani bhajante iti pramANasya parokSAkhyo dvitIyabhedo nA'nupapanna iti bodhyam / indriyAnindriyajabhedena dvividhaM yad matijJAnaM prAk prastutaM tasyA'vagrahAdibhedena cAturvidhyamupadarzayati ____ matijJAnanirUpaNam matijJAnamavagrahehApAyadhAraNAbhedAt caturvidham / vizeSAnavagAhitvameva jJAne'pakRSTatvam, tadeva cehAdito'vagrahe vizeSa ityabhisandhAnenA'vagrahaM nirvakti avakRSTo grahaH-avagrahaH / sa dvividhaH-vyaJjanAvagrahaH, arthAvagrahazca / yadyapi sAmAnyamAtrAvagAhitvalakSaNamapyapakRSTatvaM vaktuM zakyate, tathApi tasya sAmAnyetarAnavagAhitve sati sAmAnyAvagAhitvarUpatayA, tatra satyantamAtrasya vyaJjanAvagrahasya jJAnopAdAnatvenopacaritajJAnatva'miti pakSe'pi tatra sambhavena, lAghavAt tasyaivA'pakRSTatvarUpatvamatra bodhyam / vyaJjanAvagrahArthAvagrahabhedena tasya dvaividhyaM prakaTayati-sa dvividha iti / saH = avagrahaH / vyaJjanAvagrahapadena kimucyate ityapekSAyAM yogalabhya evA'rtho'sya vivakSitaH / yogena ca upakaraNendriya-tadviSayayoH sambandho'rthAvagrahAdavyavahitapUrvakAlIno vyaJjanAvagrahazabdena pratipAdyate iti sa eva vyaJjanAvagraha ityAha 1. atrA'pakRSTatvaM sAmAnyetarAnavagAhitvarUpamuktam, tatra sAmAnyamAtragrAhitvamityeva kimarthaM noktamiti zaGkAyAmuttaramAha-sAmAnyamAtragrAhitvasya sAmAnyetarAnavagAhitve sati sAmAnyagrAhitvamityarthaH paryavasitaH / sa ca vyaJjanAvagrahasya jJAnopAdAnatvAdevopacaritajJAnatvama = ajJAnatvamiti pakSe na sambhavati-tatra sAmAnyagrAhitvasyA'bhAvAditi /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaJjanAvagrahaH 33 vyajyate = prakaTIkriyate'rtho'neneti vyaJjanaM-kadambapuSpagolakAdirUpANA mantarnirvRttIndriyANAM zabdAdipariNatadravyanikurambam, tadubhayasambandhazca / arthaH = zabdAdipariNatadravyanikurambalakSaNo viSayaH, anena = antarnirvRttIndriyANAM zaktivizeSalakSaNenopakaraNendriyeNa prakaTIkriyate = spaSTaM jJAyate iti = evaMsvarUpavyutpattyA, vyaJjanaM = vyaJjanapadapratipAdyam / asyopakaraNendriyamityanenA'nvayaH / zabdAdIti / upakaraNendriyasvarUpAvagataye etat / zaktirnirAzrayA na sambhavatIti tadAzrayAvagataye - antanirvRttIti / etatsvarUpaparicayAyoktaM-kadambeti / zabdAdiviSayaparicchedahetu-zaktivizeSalakSaNamupakaraNendriyam, vyajyate = prakaTIkriyate'rtho'neneti karaNavyutpattyA vyaJjanamupakaraNendriyam, vyajyate prakaTIkriyate iti karmavyutpattyA vyaJjanamartho'pItyAzayenA''ha - zabdAdipariNatadravyanikurambamiti / atra Adizabdena rasagandhasparzAnAM grahaNam, na tu cakSurmanoviSayasya rUpAdeH, tayoraprApyakAritvena vyaJjanAvagrahAbhAvAt / zabdAdirUpeNa pariNatAni dravyANi bhASAvargaNAdIni teSAM nikurambam = anyatamam / 'nikuramba' zabdasya samudAyavAcakatve'pi tatsamudAyasya na kasyacidindriyasya viSayatvamiti lakSaNA'' zrIyate, athavaikaikasyA'pi samudAyarUpatvamanekapracitatvena susaGgatameveti lakSaNA''nAzrayaNIyeti / tadubhayasambandhazca = indriyArthobhayasambandhazca / cakArAd yadyapi vyaJjanaM sambadhyate 'vyajyate'--''tatra kadambakusumagolakAkAramAMsakhaNDAdirUpAyA antarnirvRtteH zabdAdiviSayaparicchedahetuH yaH zaktivizeSaH, sa upakaraNendriyam / zabdAdizca zrotrAdIndriyANAM viSayaH / AdizabdAd rasagandhasparzaparigrahaH / tadbhAvena pariNatAni ca tAni bhASAvargaNAdisambandhIni dravyANi ca zabdAdipariNatadravyANi / upakaraNendriyaM ca zabdAdipariNatadravyANi ca teSAM parasparaM sambandha upakaraNendriyazabdAdipariNatadravyasambandhaH - eSa tAvad vyaJjanamucyate / aparaJca indriyeNA'pi arthasya vyajyamAnatvAt tadapi vyaJjanamucyate / tathA, zabdAdipariNatadravyaniku rambamapi vyajyamAnatvAt vyaJjanamabhidhIyate iti / evamupalakSaNavyAkhyAnAt tritayamapi yathoktaM vyaJjanamavagantavyam / tatazca indriyalakSaNena vyaJjanena zabdAdipariNatadravyasambandhasvarUpasya vyaJjanasyA'vagraho vyaJjanAvagrahaH, athavA tenaiva vyaJjanena zabdAdipariNatadravyAtmakAnAM vyaJjanAnAmavagraho vyaJjanAvagraha iti / ubhayatrApi ekasya vyaJjanazabdasya lopaM kRtvA samAsaH / "-- vizeSA0 bR0 gA0 194 / 1. indriyasvarUpasya vizeSaparicayArthaM 'nirvRttyupakaraNe dravyendriyam // (2.17) labdhyupayogau bhAvendriyam // (2.18) iti tattvArthAdhigamasUtradvayavRttiravalokanIyA /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 saTIkajainatarkabhASAyAM arthasya prakaTIkaraNe indriyArthasambandhasyA'pi kAraNatvena, asAdhAraNakAraNatvalakSaNakaraNatvasya tatrA'pi bhAvataH, karaNavyutpattyA vyaJjanapadasya tatrA'pi pravRttisambhavAt; tathApi vyaJjanapadenaiva tadubhayasambandhasyA'pi grahaNe, avagrahapadena tato'nyadeva jJAnaM vaktavyaM syAt, tatazcA'jJAnarUpasyendriyArthasambandhasya vyaJjanAvagrahatvAprAptyA 'athAjJAnamayami'tyuttarazaGkAnutthAnaM syAd, ato 'vyaJjanAvagraha' ityatra zeSo bodhyaH / tathA ca tadubhayasambandhaH punarvyaJjanAvagraho bhvtiityrthH| ___ vyaJjanapadena karaNavyutpattyA indriyasya karmavyutpattyA'rthasya cAvabodhe'pi vyaJjanAvagrahazabdena kathaM tadubhayasambandhalAbha ityapekSAyAmAha tato vyaJjanena vyaJjanasyA'vagraho vyaJjanAvagraha iti madhyamapadalopI samAsaH / tataH = vyaJjanAvagrahazabdenendriyArtho bhayasambandhasya vivakSitatvAd, vyaJjanena = indriyeNa, vyaJjanasya = zabdAdyarthasya, avagrahaH = sambandhaH / athavendriyArthasambandho'pi cakArAd vyaJjanatayaiva parigRhyate, zeSazca nA''driyate / itthaM sati vyaJjanAvagrahapadena jJAnavizeSasya kathaM lAbha ityapekSAyAmAha-tata iti / tataH = indriyArthobhayasambandhAnAM vyaJjanatvAd, vyaJjanena = indriyeNendriyArthasambandhena ca, vyaJjanasya = arthasya, avagrahaH = avyaktajJAnam / pUrvaM sahArthe tRtIyA, idAnIM karaNe, tathA ca pUrva pratiyogitvAnuyogitvAnyatarasambandhArthA SaSThI, idAnIM viSayaviSayibhAvalakSaNasambandhArthA sA / vyaJjanAvagrahasyA'vyaktajJAnatvenA'rthAvagrahAd bhedaH, arthaviSayakatvabhAvAbhAvAbhyAM vyaktatvAvyaktatvAbhyAM vizeSAt / yadyapi naizcayikArthAvagrahasyA'vyaktatvameva tathApyasya jJAnatvAbhyupagamapakSe etadapekSayA tasya vyaktatvasyA'pyurarIkaraNIyatvAditi dhyeyam / nanvarthAvagrahapUrvavartini indriyArthasambandhakAle jJAnAnupalambhAd vyaJjanAvagraho'rthendriyasannikarSarUpa eva syAt, sa ca kathaM jJAnarUpasya matijJAnavizeSasyA'vagrahasya vizeSo bhavedityAzaGkate 1. 'indriyeNa zabdAdyarthasya sambandha' ityarthakaraNe / tathA ca indriyapratiyogikArthAnuyogiko'rthAnuyogikendriya pratiyogiko vA sambandha ityarthaH / 2. 'indriyArthasambandhenA'rthasyA'vyaktajJAna'mityarthakaraNe / tathAca vyaJjanaviSayakamavyaktajJAnamityarthaH / 3. asya = vyaJjanAvagrahasya /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaJjanAvagrahaH 35 atha ajJAnamayaM-badhirAdInAM zrotrazabdAdisambandhavat tatkAle jJAnAnupalambhAditi ced, ayaM vyaJjanAvagrahaH / abadhirAdizrotrazabdAdisambandhasya vyaJjanAvagrahatvAt pakSAntarbhUtatvena, tasyaiva tadajJAnatvasAdhane dRSTAntatA na yuktetyata Aha-badhirAdInAmiti / badhirAdInAM zrotrendriyalakSaNopakaraNendriya- zabdAdisvarUpArthasannikarSakAle kimapi jJAnaM nA'nubhUyate, ananubhUyamAnatvAcca tad nA'stIti na tatra vyaJjanAvagraha iSyate, uttarakAle'rthAvagrahAbhAvena tatkalpanA'sambhavAt / tathA prakRte'badhirAdInAM zrotrAdIndriyazabdAdiviSayasannikarSakAle na kimapi jJAnamanubhUyate, ananubhUyamAnatvAt tadapi nA'sti / yazca tadAnImastIndriyArthasannikarSaH so'jJAnatvAdeva vyaJjanAvagraho na bhavitumarhatIti zaGkiturabhiprAyaH / = yadyapi tadAnIM jJAnaM nopalabhyate, tathApyarthAvagrahAdyutpAdanArthamindriyasannikarSa upAdIyate, tadabhAve zrotrAdijanyArthAvagrahAderevA'bhAvAt / ato jJAnopAdAnatvAd jJAnArthamupAdIyamAnatvAdindriyasannikarSe jJAnatvamupacaryate / badhirAdInAM ca nottarakAlaM jJAnamutpadyate iti tatra na jJAnatvopacAraH / evamupacaritajJAnatvasvabhAvo'jJAnAtmA'pIndriyArthasannikarSo vyaJjanAvagrahaiti samAdhatte na, jJAnopAdAnatvena tatra jJAnatvopacArAd, jJAnopAdAnatveneti / jJAnArthamupAdAnaM yasya tad jJAnopAdAnam, tattvena jJAnArthamupAdIyamAnatvena jJAnanimittatveneti yAvat, tenA'jJAnasya jJAnopAdAnatvAbhAve'pi na kSatiH / tatra = indriyArthasannikarSe / nanu yadyupacaritajJAnatve'pi vyaJjanAvagrahatvaM, tadA nimittAntarasyA'pi tattvaM bhaved, na vA'jJAnasya jJAnatvamupacarya jJAnavizeSabhedamadhye parigaNanaM parIkSAkSamaM bhavedityata Aha ante'rthAvagraharUpajJAnadarzanena tatkAle'pi ceSTAvizeSAdyanumeyasvapnajJAnA 'atha ajJAnam ' - " sa vyaJjanAvagraho'jJAnaM jJAnaM na bhavati, yathA hi badhirAdInA - mupakaraNendriyasya zabdAdiviSayadravyaiH saha sambandhakAle na kimapi jJAnamanubhUyate, ananubhUyamAnatvAcca tannA'sti, tathehApIti bhAvaH / atrottaramAha-yasya jJAnasyA'nte tajjJeyavastUpAdAnAt tata eva jJAnamupajAyate tad jJAnaM dRSTam, yathA'rthAvagrahaparyante tajjJeyavastUpAdAnata IhAsadbhAvAdarthAvagraho jJAnam / jAyate ca vyaJjanAvagrahasya paryante tajjJeyavastUpAdAnAt tata evA'rthavagrahajJAnam, tasmAd vyaJjanAvagraho jJAnam / " - vizeSA0 bR0 gA0 195 / '"tadevaM vyaJjanAvagrahe yadyapi jJAnaM nA'nubhUyate, tathApi jJAnakAraNatvAdasau jJAnam, ityevaM
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM ditulyAvyaktajJAnAnumAnAd vA, ekatejo'vayavavat tasya tanutvenA'nupalakSaNAt / ante = indriyArthobhayasambandhAnantaraM, tatkAle = indriyArthasambandhakAle / badhirAdInAM tu zrotrazabdAdisambandhAnantaramarthAvagraharUpajJAnasyA'darzanena na tatkAle'vyaktajJAnakalpanamityAzayaH / 36 nanvavyaktajJAnamanyatra na kvApi dRzyate iti prakRte'pi tAdRzajJAnakalpanA'dRSTacarI na bhadretyata Aha- ceSTeti / suptasya ceSTAvizeSaM dRSTvA tannikaTasthaH tadIyaM svapnamanuminoti, suptazca tadAnIM jAyamAnamapi svapnajJAnamavyaktatvAd nA'vadhArayati, suptotthitaH punaH tacceSTAnumitatadIyajJAnakena puMsA tathA pratibodhyamAnaH kathayatyapi 'kiJcit kiJcidanubhavan tadAnImahamAsam, na tu tad jJAnaM vyaktamataH kiM mayA tadAnIM dRSTamiti na smarAmI 'ti / evaM cA'vyaktamapi yathA tad jJAnaM tathedamapi vyaJjanAvagrahapadavAcyamindriyArthasannikarSakAle samastIti / atra - yajjJeyavastUpAdAnato yadanantaraM jJAnamupajAyate tad jJAnam, yathA'rthAvagrahajJeyavastUpAdAnato'rthAvagrahAnantaramIhAjJAnaM prAdurbhavatItyarthAvagraho jJAnam, tathA vyaJjanAvagrahajJeyavastUpAdAnato vyaJjanAvagrahAnantaraM bhavatyarthAvagraha iti vyaJjanAvagraho jJAnamityanumAnaprayogaH / nanu prakAzasvabhAve jJAne'vyaktatA notpadyate, na hi prakAzasvabhAve'vyaktatA kvacidapi vyaJjanAvagrahe jJAnAbhAvamabhyupagamyoktam / sAmprataM jJAnAbhAvo'pi tatrA'siddha eveti darzayannAha"'tatkAle'pi '-' tasya vyaJjanasambandhasya kAle'pi tatrA'nupahatendriyasambandhini vyaJjanAvagrahe jJAnamasti, kevalaM ekatejo'vayavaprakAzavat tanu - atIvA'lpamiti, ato'vyaktaM svasaMvedanenA'pi na vyajyate / badhirAdInAM punaH sa vyaJjanAvagraho jJAnaM na bhavatItyatrA'vipratipattireva, avyaktasyA'pi ca jJAnasyA'bhAvAt / " - vizeSA0 bR0 gA0 196 / "paraH sAsUyamAha - nanu kathaM jJAnam, avyaktaM ca ityucyate ?, tamaH prakAzAdyabhidhAnavad viruddhatvAd nedaM vaktuM yujyate iti bhAvaH / atrottaram - suptamattamUcchitAdInAM sUkSmabodhavadavyaktaM jJAnamucyate iti na doSaH / suptAdayaH svayamapi tad AtmIyavijJAnaM nAvabudhyante - na saMvedayanti, atisUkSmatvAt / '' - vizeSA0 bR0 gA0 197 / "tarhi tat teSAmastIti etat kathaM lakSyate ?, ityAha- suptAdayo'pi hi svapnAyamAnAdyavasthAyAM kecit kimapi bhASamANA dRzyante, zabditAzcaughato vAcaM prayacchanti, saGkocavikocA'GgabhaGga-jRmbhita-kUjita - kaNDUyanAdiceSTAzca kurvanti, na ca tAste tadA vedayante, nApi ca prabuddhAH smaranti / tarhi kathaM tacceSTAbhyasteSAM jJAnamasti iti lakSyate ? yasmAt kAraNAt nA'matipUrvAstA vacanAdiceSTA vidyante, kintu matipUrvikA eva, anyathA kASThAdInAmapi tatprasaGgAt / '- vizeSA0 bR0 gA0 198 / 1
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ manazcakSuSoraprApyakAritvasamarthanam dRSTetyata Aha-eketi / pracuratarAH tejo'vayavAH prakAzasvabhAvA yadyapi dRzyanta eva, tathApyekaH tejo'vayavo'tisUkSmaH prakAzasvabhAvo'pi na darzanapathamupayAti, tathA vyaJjanAvagraho jJAnasvabhAvatvena prakAzasvabhAvo'pyatIvAlpatvenA'vyaktaM tad jJAnaM svasaMvedanenA'pi / na vyaktamapi vyajyate iti bhAvaH / tasya = vyaJjanAvagrahasya, tanutvena = atisUkSmatvena, anupalakSaNAt = svasaMvedane satyapi tena vyaktamanavabhAsanAt / tat svasaMviditamapi na bhavatIti tu na vAcyam, jJAnamAtrasya jaDebhyo vailakSaNyArthaM svasaMviditatvasyA'vazyamabhyupeyatvAt, anyathA sarvathA'bhAsamAne tasmin jaDatvasyaivA''patteriti bodhyam / vyaJjanAvagrahasya bhedaM darzayatisa ca nayanamanovarjendriyabhedAt caturdhA, sa = vyaJjanAvagrahaH / nayanamanovarjendriyeti / nayanamanobhinnetyarthaH / caturtheti / zrAvaNa-ghrANaja-rAsana-tvAcavyaJjanAvagrahA ityarthaH / / nayanamanasoH kuto na vyaJjanAvagraha ityapekSAyAmAhanayanamanasoraprApyakAritvena vyaJjanAvagrahAsiddheH, viSayeNa saha saMyujya jJAnalakSaNakAryakAritvaM zrotrAdIndriyANAM prApyakAritvam / nayanamanasostu svaviSayeNa saha saMyogalakSaNasambandhamantareNaiva svakAryakAritvamityaprApyakAritvena tayorvyaJjanAvagrahAsiddharityarthaH / anyathA tayorjeyakRtAnugrahopaghAtapAtratve jalAnala-darzanacintanayoH kleddaahaaptteH| 'sa ca nayana0'-"idamuktaM bhavati-viSayasya indriyasya ca yaH parasparaM sambandhaH prathamamupazleSamAtram, tad vyaJjanAvagrahasya viSayaH / sa ca viSayeNa sahopazleSaH prApyakAriSveva sparzana-rasana-ghrANa-zrotralakSaNeSu caturindriyeSu bhavati, na tu nayanamanasoH / ataste varjayitvA zeSasparzanAdIndriyacatuSTayabhedAccaturvidha eva vyaJjanAvagraho bhavati / kutaH punaretAnyeva prApyakArINi ? ityAha-upaghAtazcA'nugrahazcopaghAtAnugrahau tayordarzanAtkarkazakambalAdisparzane tvakSaNanAdyupaghAtadarzanAt, candanAGganAhaMsatUlAdisparzane tu zaityAdyanugrahadarzanAt / nayanasya tu nizitakarapatra-sella-bhallAdivIkSaNe'pi pATanAdyupaghAtAnavalokanAt, candanAgurukarpUrAdyavalokane'pi zaityAdyanugrahAnanubhavAt / manasastu vayAdicintane'pi dAhAdyupaghAtAdarzanAt, jalacandanAdicintAyAmapi ca pipAsopazamAdyanugrahAsambhavAcca |"-vishessaa0 bR0 gA0 204 /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIka jainatarkabhASAyAM anyathA = cakSurmanasoH prApyakAritvAbhyupagame / tayoH = cakSurmanasoH / jaleti / cakSuSA jalasya darzane manasA jalasya cintane ca jalena saMyuktayoH cakSurmanasorjalarUpajJeyakRtakledalakSaNo'nugrahaH, cakSuSA'nalasya darzane manasA'nalasya cintane cA'nalena saMyuktayoH cakSurmanasoranalalakSaNajJeyakRtadAharUpa upaghAtazca prasajyetetyarthaH / 38 cakSuSo jJeyakRtAnugrahopaghAtau kvacid dRzyete evetyuktApAdAnaM nA'niSTamiti zaGkate-- ravicandrAdyavalokane cakSuSo'nugrahopaghAtau dRSTAveveti ced, sUryAvalokane yadi cakSuSaH sUryeNa saMyogaH tadA sakRd ravidarzane'pi cakSuSa upaghAtaH syAd, na ca tathA bhavati, anavaratasUryAvalokane tu sUryakiraNA eva cakSurdezaM prAptAH taM tApayantIti, evaM candradarzane tu upaghAtAbhAvata evA'nugrahAbhimAna iti na cakSuSo ravicandradezaM prati gamanenA'nugrahopaghAtAviti samAdhatte-- na, prathamAvalokanasamaye tadadarzanAd, anavaratAvalokane ca prAptena ravikiraNAdinopaghAtasya, naisargikasaumyAdiguNe candrAdau cA'valokane upaghAtAbhAvAdanugrahAbhimAnasyopapatteH / prathameti / sUryAvalokanenopaghAtasya candrAvalokanenA'nugrahasya cA'darzanAdityarthaH / manaso'pi viSayavizeSacintane yau anugrahopaghAtau dRzyete tau na manasaH, kintu jIvasyaiva tau, iti na tAbhyAM manaso'pi prApyakAritvasiddhirityAha 'ravicandra0'-''atha paro hetorasiddhatAmudbhAvayannAha - jala - ghRta - nIlavasana - vanaspatIndumaNDalAdyavalokanena nayanasya paramAzvAsalakSaNo'nugrahaH samIkSyate, sUra - sitabhittyAdi-darzane tu jalavigalAdirUpa upaghAtaH sandRzyate / " - vizeSA0 bR0 209 / 'na, prathamAvalokana0'-''naitadevam - abhiprAyAparijJAnAt, yataH prathamata eva viSayaparicchedamAtrakAle'nugrahopaghAtazUnyatA hetutvenoktA, pazcAttu ciramavalokayataH pratipattuH prAna ravikarAdinA, candramarIci-nIlAdinA vA mUrttimatA nisargata eva kenApyupaghAtakena, anugrAhakena ca viSayeNopaghAtAnugrahau bhavetAmapi iti / " - vizeSA0 bR0 211 / "nahi vayametad brUmo yaduta cakSuSaH kuto'pi vastunaH sakAzAt kadAcit sarvathaiva anugrahopaghAtau na bhavataH / tato ravikarAdinA dAhAdyAtmakena upaghAtavastunA paricchedAnantaraM pazcAcciramavalokayataH pratipattuH cakSuH prApya-samAsAdya sparzanendriyamiva dahyeta tathA yat svarUpeNaiva saumyaM zItalaM zItarazmi vA jalaghRtacandrAdikaM vastu, tasmizciramavalokite upaghAtAbhAvAdanugrahamiva manyeta cakSuH, ko doSaH ? // ' - vizeSA0 bR0 gA0 210 /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 manaso'prApyakAritvasiddhiH mRtanaSTAdivastucintane iSTasaGgamavibhavalAbhAdicintane ca jAyamAnau daurbalyoraHkSatAdi-vadanavikAsaromAJcodgamAdiliGgakAvupaghAtAnugrahau na manasaH, jAyamAnAvityasya upaghAtAnugrahAvityanenA'nvayaH / mRtanaSTAdivastucintane daurbalyora:kSatAdiliGgaka upaghAtaH, iSTasaGgamavibhavalAbhAdicintane vadanavikAsaromAJcodgamAdiliGgako'nugrahazca na manasa ityarthaH / ___ atra-'manaH-mRtanaSTAdivastucintananimittakopaghAtavat-mRtanaSTAdivastucintanAnantaraM daurbalyoraHkSatAdimattvAt,' 'mana:-iSTasaGgamavibhavalAbhAdicintananimittakAnugrahavat-iSTasaGgamavibhavalAbhAdicintanAnantaraM vadanavikAsaromAJcodgamAdimattvA'diti prayogau draSTavyau / yadImAvupaghAtAnugrahau na manasaH tarhi kasya tau ? nemau nirAzrayau sambhavata iti jijJAsAyAmAha kintu manastvapariNatAniSTeSTapudgalanicayarUpadravyamano'vaSTambhena hanniruddhavAyubheSajAbhyAmiva jIvasyaiveti na tAbhyAM manasaH prApyakAritvasiddhiH / manastvarUpeNa pariNatAni yAnyaniSTeSTapudgalanicayarUpANi dravyANi tadrUpaM yad manaH tadavaSTambhena = tadAtmakanimittena jIvasyaivopaghAtAnugrahau ityarthaH / anyAvaSTambhena jIvasyopaghAtAnugrahau bhavata ityatra nidarzanamAha-haniruddheti / hRdi niruddhaH kaphAdidoSaprAbalyenA'varuddho'dha UrdhvaM ca gantumasamarthaH tatraiva golAdirUpapariNAmenA'vasthito ya udAnAdivAyuH tena jIvasyopaghAto vAyUpazAmakabheSajenA'nugrahazca yathA tathetyarthaH / viSayadeze manogamanasya pratItyA viSayIkriyamANatvAt prApyakAritvameva manasa ityAzaGkate 'mRtanaSTa0'-"yaH zokAdyatizayAt dehApacayarUpa: ArttAdidhyAnAtizayAd hRdrogAdisvarUpazcopaghAtaH, yazca putrajanmAdyabhISTaprApticintAsamudbhUtaharSAdiranugrahaH, sa jIvasya bhavannapi cintyamAnaviSayAt manasaH kila paro manyate, tasya jIvAt kathaJcidavyatiriktatvAt / tatazcaivaM manaso'nugrahopaghAtayuktatvAt tacchUnyatvalakSaNo heturasiddhaH |"-vishessaa0 bR0 gA0 219 / - "tadetatsarvaM parasyA'sambaddhabhASitamiveti darzayannAha-manastvapariNatAniSTapudgalanicayarUpaM dravyamanaH aniSTacintApravarttanena jIvasya dehadaurbalyAdyApattyA hRnniruddhavAyuvadupaghAtaM janayati, tadeva ca zubhapudgalapiNDarUpaM tasyA'nukUlacintAjanakatvena harSAdyabhinirvRttyA bheSajavadanugrahaM vidhatta iti| ato jIvasyaitau anugrahopaghAtau dravyamanaH karoti |"-vishessaa0 bR0 gA0 220 /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM nanu yadi mano viSayaM prApya na paricchinatti tadA kathaM prasuptasya 'mervAdau gataM me mana' iti pratyaya iti ced, 40 atra---"manaH-viSayaM prApya paricchinatti - prasuptasya 'mervAdau gataM me mana' iti pratyayasya tathaivopapatteriti prayogo jJeyaH / prasuptasya svasvapnAnubhavadazAyAM bhavati pratItiH 'ahamidAnIM meruzikhare'nupamakusumaparimalAmodamanubhavannasmI 'ti, paraM taccharIraM zayanadezasthitameva tannikaTasaMsthitaiH sarvairapi pramAtRbhiranubhUyate ityavazyamevA'bhyupagantavyam / yaduta taccharIraM taddezasthitameva meruzikharagatatayA pratIyate iti tajjJAnaM bhramo yathA, tathA mano'pi zarIrAntargatameva mervAdigatatayA pratIyate iti tajjJAnamasatyameveti nA'to manaso prApyakAritvasiddhiriti samAdhatte na, mervAdau zarIrasyeva manaso gamanasvapnasyA'satyatvAd, zarIramapi suptasya merudezAdigamanasvapnadarzanasamaye mervAdau gacchatyeveti dRSTAntAsiddhirityAzaGkAyAmAha-- anyathA vibuddhasya kusumaparimalAdyadhvajanitaparizramAdyanugrahopaghAtaprasaGgAt / anyathA = tadAnIM zarIrasya mervAdidezagamane vibuddhasya = svapnamanubhUya prabodhadazAmupagatasya, kusumaparimalAghrANajanitAmandAnandalakSaNAnugrahasyA'tidUrameruzikharagamanAgamanaprayuktAtizIghrAyAsabhrAntazarIrAGgopAGgapIDAprabhavaduH ra duHkhaughalakSaNopaghAtasya ca prasaGgAt / na ca tadAnIM kusumaparimalakaNikA'pyAghrAyate, na vA'dhvajaparizramalezo'pi samastIti, na svapnakAle mervAdau zarIragamanam, na vA manaso'pi gamanamityaprApyakAryeva mana ityarthaH / nanu vibuddhasyA'nugrahopaghAtAbhAvAt svapnasyA'satyatvamiti na tato manaso merugamanasiddhiriti bhavadabhiprAyo na yukto - vibuddhasya svapnAnubhUtasukharAgaliGgaharSasya svapnAnubhUta 'nanu yadi ' - " nanu jAgradavasthAyAM mA bhUd manaso viSayaprAptiH, svApAvasthAyAM tu bhavatvasau anubhavasiddhatvAt-tathAhi 'amutra meruzikharAdigatajinAyatanAdau madIyaM mano gatam' iti sutaiH svapne'nubhUyata eva - ityAzaGkya svapne'pi manasaH prApyakAritAmapAkartumAha- iha 'madIyaM mano'mutra gatam' ityAdirUpo yaH suptairupalabhyate svapnaH, sa yathopalabhyate na tathArUpa eva, tadupalabdhasya manomerugamanAdikasyA'rthasyA'satyatvAt / katham ? yathA kadAcidAtmIyaM manaH svapne mervAdau gataM kazcit pazyati, tathA ko'pi zarIramAtmAnamapi nandanatarukusumAvacayAdi kurvantaM tadgataM pazyati, na ca tat tathaiva, iha sthitaiH suptasya tasyA'traiva darzanAt, dvayozcA''tmanorasambhavAt, kusumaparimalAdyadhvajanitaparizramAdyanugrahopaghAtAbhAvAcca / - vizeSA0 bR0 gA0 224 /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaso'prApyakAritvasiddhiH duHkhadveSaliGgaviSAdasya ca darzanenA'nugrahopaghAtasya bhAvAt / yataH svapne dRSTo mayA'dya tribhuvanamahitaH pArzvanAthaH zizutve, dvAtriMzadbhiH surendrairahamahamikayA snApyamAnaH sumerau / tasmAd matto'pi dhanyaM nayanayugamidaM yena sAkSAt sa dRSTo, draSTavyo yo mahIyAn pariharati bhayaM dehinAM saMsmRto'pi // etatpadyato vibuddhasya svapnAnubhUtasukharAgaliGgaharSasya, tathAprAkAratrayatuGgatoraNamaNipreGkhatprabhAvyAhatA, naSTAH kvA'pi raveH karA drutataraM yasyAM pracaNDA api / tAM trailokyaguroH surezvaravatImAsthAyikAmedinIM, hA ! yAvat pravizAmi tAvadadhamA nidrA kSayaM me gatA // ityasmAt padyAd vibuddhasya svapnAnubhUtadH khadveSaliGgaviSAdasya cA'vagaterityAzaGkatenanu svapnAnubhUtajinasnAtradarzana - samIhitArthAlAbhayoranugrahopaghAtau vibuddhasya sato dRzyete eveti ced, svapnAnubhUtajinasnAtradarzanato'nugrahaH svapnAnubhUtasamIhitArthAlAbhata upaghAtazca, jAgraddazAmupagatasya sataH puruSasyopalabhyete evetyarthaH / vibuddhasya sataH 41 = sukhAnubhavAdiviSayaka vijJAnalakSaNAt svapnajJAnAdutpadyamAnA harSaviSAdAdayo nA'palapituM zakyAH / jAgraddazAyAmapi keSAJcid vastuta iSTaviSayasyA'bhAve'pi svotprekSitasukhAnubhavAdiviSayakajJAnAd harSasya, dviSTaviSayasyA'bhAve'pi svotprekSitadveSaviSayAnubhavavijJAnAd duHkhasya bhAvAditi svapnavijJAnakRtAvanugrahopaghAtau syAtAM nAma / bhojanAdikriyAphalaM tu tRptyAdikaM svapnavijJAnAd na bhavatyeva, svapne samyagodanamodakAdibhojanAdikamAtmIyamanubhUya vibuddhasya bhojanaphalatRptyAdilakSaNAnugrahAderadarzanAt / svapnavijJAnAt tadbhAve tu kalpetA'pi manasaH prAptikAritA, na caivamiti samAdhatte - 'nanu svapnAnu0 ' - ' atra vibuddhasya satastadgatAnugrahopaghAtAnupalambhAdityasya hetorasi - ddhatodbhAvanArthaM paraH prAha - iha kasyacitpuruSasya svapnopalambhAnantaraM vibuddhasya sataH sphuTaM dRzyante harSaviSAdAdayaH / tatra--'svapne dRSTe...' (ratnaprabhAvad ) ityAdisvapnAnubhUtasukharAgaliGgaM harSaH, tathA 'prAkAratraya....' (ratnaprabhAvad ) ityAdikaH svapnAnubhUtaduHkhadveSaliGgaM viSAdaH iti vibuddhasyA'nugrahopaghAtAnupalambhAt ityasiddho hetuH / " - vizeSA0 bR0 gA0 226 /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 * saTIkajainatarkabhASAyAM dRzyetAM svapnavijJAnakRtau tau, svapnavijJAnakRtaM kriyAphalaM tu tRptyAdikaM nAsti, yato viSayaprAptirUpA prApyakAritA manaso yujyateti brUmaH / svapnavijJAnakRtaM tRptyAdikakriyAphalaM nA'stItyarthaH / tRptItyanena svapnopalabhyamAnabhojanAdikriyAjanyAnugrahasya kathanam, AdipadAt zatrukRtasvazira:kRntanajanyasya zirodharAditaH zoNitAdinisyandanalakSaNopaghAtasya parigrahaH / ____nanu jAgrati keligRhAdAvekAntagRhe rUpayauvanalAvaNyasambhRtayA kAminyA nidhuvanakrIDAM kurvANasya kAmino vyaJjanavisargaH prAptakAminIsamparkAdeva bhavati, nAnyatheti 'yatra zukravisargaH tatrA'vazyaM kAminIsamparka' iti vyAptiravadhriyate / svapne ca jAgradavasthAnubhUtakAminI tatsamAnaguNAmanyAM vA kAminI nidhuvanakrIDAkalitAmatidRDhAliGgananipIDitakucataTAmanubhavato yUno yat zukraskhalanaM bhavati tad nA'ntareNa kAminIsamparkeNeti tatprAptiravazyameveti kathaM na prApyakAritvaM manasaH ? kriyAphalasya zukravisargasya svapnavyapagamAnantaramapyupalambhAdityAzaGkate kriyAphalamapi svapne vyaJjanavisargalakSaNaM dRzyata eveti cet; 'dRzyetAm'-"atrottaramAha-svapne sukhAnubhavAdiviSayaM vijJAnaM svapnavijJAnaM tasmAdutpadyamAnA harSaviSAdAdayo na viruddhyante-na tAn vayaM nivArayAmaH jAgradavasthAvijJAnaharSAdivat / tathAhi-dRzyante jAgradavasthAyAM kecit sva[ya]mutprekSitasukhAnubhavAdijJAnAd hRSyantaH, dviSanto vA, tatazca dRSTasya niSeddhumazakyatvAt svapnavijJAnAdapi naitaniSedhaM brUmaH / tarhi kimucyate bhavadbhiH ? kriyA bhojanAdikA, tasyAH phalaM tRptyAdikam, tatpunaH svapnavijJAnAd nAstyeva, iti brUmaH / yadi hyetat tRptyAdikaM bhojanAdikriyAphalaM svapnavijJAnAd bhavet tadA viSayaprAptirUpA prApyakAritA manaso yujyate, na caitadasti, tathopalambhasyaivA'bhAvAt |"-vishess0 bR0 gA0 227 / __ "kriyAphalamapi svapne'-"kriyAphalaM jAgradavasthAyAmapi paro darzayannAha-yatra vyaJjana(zukra)visargaH tatra yoSitsaMgamenA'pi bhavitavyam, yathA vAsabhavanAdau, tathA ca svapne, tato'trApi yoSitprAptyA bhavitavyam iti kathaM na prApyakAritA manasaH ? |"-vishessaa0 bR0 gA0 228 / "atha yoSitsaMgame sAdhye vyaJjanavisargahetoranaikAntikatAmupadarzayannAha-svapne yo'sau vyaJjanavisargaH sa tatprAptimantareNApi 'tAM kAminImahaM pariSajAmi' ityAdisvayamutprekSitatIvrAdhyavasAyakRto veditavyaH / jAgrato'pi tIvramohasya prabalavedodayayuktasya kAminI smarataH dRDhaM dhyAyata: pratyakSAmiva pazyato buddhyA pariSajataH paribhuktAmiva manyamAnasya yat tIvrAdhyavasAnam, tasmAt yathA vyaJjanavisargo bhavati tathA svapne'pi, anyathA tatkSaNa eva prabuddhaH sannihitAM priyatamAmupalabheta, tatkRtAni ca svapnopalabdhAni nakhadantapadAdIni pazyet, na caivam |"-vishessaa0 bR0 gA0 229 /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaso'prApyakAritvasiddhiH 43 kriyAphalaM = kAminInidhuvanakriyAkArya, vyaJjanavisargalakSaNaM = zukraskhalanarUpam / jAgraddazAyAmapi prabalavedodayAt tIvramohasya nirantarakAminIdhyAnaprAbalyAt pratyakSAmiva kAminIM pazyato, duSTAdhyavasAyasamutthakalpanAjAlenA'satImapi satImiva tAM pariSvajato, aparibhuktAmapi paribhuktAM manyamAnasya puMsaH tIvrAdhyavasAyAdeva kAminIsamparkamantareNA'pi vyaJjanavisargo yathA jAyate, tathA svapne'pi kAminIsamparka vinaiva tathAvidhAdhyavasAyata eva retovisargaH-'yatra retovisargaH tatra kAminIsamparka' ityatroktadizA vyabhicArasya sphuTamupalabdheH, svapne retovisargasamanantarameva prabuddhena puMsA samyagavalokamAnenA'pi kAminyA anavalokanena svapnAnubhUtakAminIkRtanakhadantacchedAdyadarzanena ca tadAnIM sannihitaiva kAminItyasya vaktumazakyatvAcceti samAdhatte tat tIvrAdhyavasAyakRtam, na tu kAminInidhuvanakriyAkRtamiti ko doSaH ? tat = retovisargarUpaM phalam / ko doSa iti / evamabhyupagame na ko'pi doSa ityarthaH / nanu styAnaddhinidrodayakaH pumAn tadAnIM yatkimapi karoti tat svapnakRtamevA'sau jAnAti, yataH tadAnImasyaivamabhimAnaH prAdurasti-dviradadantopATanAdikaM sarvamidamahaM svapne pazyAmIti / tathA ca tasya dviradadantotpATanAdikriyAkalApakAla: svapnakAla eva, tadAnImasya kriyA manovikalpapUrvikaiveti manasaH prApyakAritvam, tato manaso vyaJjanAvagrahaH siddhipathamevaiti / tadAnIM ca yad gItAdikaM zRNoti tatrApi manasa eva vyApAra iti manovikalpapUrvakAt tatkAlInagItAdizravaNAdapi manaH prApyakAri siddhyad manovyaJjanAvagrahaM sAdhayadeva bhaviSyatIti zaGkate nanu styAnaddhinidrodaye gItAdikaM zRNvato vyaJjanAvagraho manaso'pi bhavatIti ced, 'nanu styAnadhi'-"nanu styAnaddhinidrodaye vartamAnasya dviradadantotpATanAdipravRttasya svapne manasaH prApyakAritA tatpUrvako vyaJjanAvagrahazca siddhyati / tathAhi-sa tasyAmavasthAyAM "dviradadantotpATanAdikaM sarvamidamahaM svapne pazyAmi' iti manyate ityayaM svapnaH, manovikalpapUrvikAM ca dazanAdhutpATanakriyAmasau karoti iti manasaH prApyakAritA tatpUrvakazca manaso vyaJjanAvagraho bhavatyeva ityAzaGkyAha-styAnagRddhinidrodaye punarvartamAnasya jantoH mAMsabhakSaNa-dazanotpATanAdi kurvato mADhanidrodayaparavazIbhUtatvena svapnamiva manyamAnasya syAt vyaJjanAvagrahaH, na vayaM tatra niSeddhAraH / siddhaM tarhi parasya samIhitam / siddhyet yadi sA vyaJjanAvagrahatA manaso bhavet, na punaH sA tasya / kasya tarhi sA? sA khalu prApyakAriNAM zravaNarasanaghrANasparzanAnAm / idamuktaM bhavatistyAnaddhinidrodaye prekSaNakaraGgabhUmyAdau gItAdikaM zRNvataH zrotrendriyasya vyaJjanAvagraho bhavati |"vishessaa0 bR0 gA0 234 /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM styAnarddhinidrodaye = gADhanidrodaye / etadanantaraM prekSaNakanRtyasthAnAdigatasyeti dRzyam / styAnarddhinidrodaye' varttamAnasya prANino dviradadantotpATanAdikaM mAMsAdyabhakSyabhakSaNAdikaM ca kurvato'svapnamapi svapnaM manyamAnasya vyaJjanAvagraho na manasaH, kintu prApyakAriNAM svasvaviSaye vyApriyamANAnAM zravaNarasanaghrANasparzanAnAmeva / tathA prekSaNakanRtyasthAnAdigatasya gADhanidrodayavazIbhUtasya tasya gItAdizravaNe zravaNendriyasyaiva vyaJjanAvagrahaH, yata evambhUtasyA'pi badhirasya na bhavatyeva gItAdizravaNam, manasA tu tadbhAve badhirasyA'pi manasaH sadbhAvAt tad bhavediti na manovyaJjanAvagrahatA tadvyaJjanAvagrahasya sato'pi / nA'to'pi manasaH prApya - kAriteti samAdhatte - na, tadA svapnAbhimAnino'pi zravaNAdyavagraheNaivopapatteH / 44 tadA styAnarddhinidrodayasamaye / = nanu 'bhaviSyat cyavanaM jAnAti, bhUtaM ca cyavanamavagacchati, varttamAnacyavanaM 3 tu na jAnAtI'tyAdyarthapratipAdanaparAt 'cyavamAno na jAnAtItivacanAt siddhAnte sarvo'pi cchadmasthopayogo'saGkhyeyaiH samayairna tu ekadvayAdisamayaiH 4 / evaM copayogasambandhino'saGkhyeyAH samayAH siddhAH / teSu sarveSu samayeSu pratyekamanantAni manodravyANi manovargaNAbhyo gRhNAti " jIvaH / itthaM ca yAni manodravyANi jIvagRhItAni, yazca tatsambandhaH, sa vyaJjanAvagraha eva, yathA zrotrA - dIndriyeNa gRhyamANAni zabdAdipariNatadravyANi tatsambandho vA vyaJjanAvagraha iti manasaH syAdeva vyaJjanAvagraha iti zaGkate - nanu 'cyavamAno na jAnAtItyAdivacanAt sarvasyA'pi cchadmasthopayogasyA 'nanu cyavamAno na jAnAti' - 'yasmAt kAraNAt 'cyavamAno na jAnAti' ityAdivacanAt sarvopi cchadmasthopayogo'saGkhyeyaiH samayairnirdiSTaH siddhAnte, na tu ekadvayAdibhiH / yasmAcca teSu upayogasambandhiSu asaGkhyeyeSu samayeSu sarveSvapi pratyekamanantAni manodravyANi manovargaNAbhyo gRhNAti jIvaH, dravyANi ca tatsambandho vA prAgatraiva bhavadbhirvyaJjanamuktam / tena kAraNena tat tAdRzaM dravyaM tatsambandho vA vyaJjanAvagraha iti yujyate manasaH / yathAhi zrotrAdIndriyeNa asaGkhyeyAn 1. yasyAM nidrAyAM varttamAno jIvo divA gADhaM cintitaM kAryaM niSpAdayati sA nidrA styAnaddhirityucyate / 2. bhavAntaragamanam / 3. varttamAnacyavanasyaikasAmayikatvAt / 4. samayaH sUkSmAtisUkSmaH kAlavizeSaH / tasyeyaM vyAkhyA-yaM kAlakhaNDaM kevalyapi svaprajJayA dvidhA karttuM na zaknuyAt sa kAlakhaNDaH samayaH / akSinimIlane'pyasaGkhyeyAH samayA vyatItA bhavanti / 5. jIvo vicArArthaM manovargaNAto manodravyANi gRhItvA manastvarUpeNa pariNamayya muJcati /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaso'prApyakAritvasiddhiH 'saGkhyeyasamayamAnatvAt, pratisamayaM ca manodravyANAM grahaNAd viSayamasamprAptasyA'pi manaso, dehAdanirgatasya tasya ca svasannihitahRdayAdicintanavelAyAM kathaM vyaJjanAvagraho na bhavatIti cetaH __ pratisamayamiti / chadmasthopayogasambandhiSvasaGkhyasamayeSu pratyekaM tattatsamayamityarthaH / grahaNAditi / jIvena grahaNAd / itthaM ca viSayaM = mervAdikaM prati, asamprAptasyA'pi = agatasyA'pi, manasaH kathaM vyaJjanAvagraho na bhavatIti sambandhaH / tathA ca viSayAsamprAptAvapi manaso vyaJjanAvagraha uktadizA syAdeveti bhAvaH / / ___ yadi ca manaso viSayaprAptau satyAmeva vyaJjanAvagraho, nAnyathA, zrotrAdIndriyeSvevameva darzanAditi bhavatAM matiH, tadApi svasthAnasthitasyA'pi manaso dehAdanirgasyA'pi hRdayAdikamatIvasannihitatvAdatisambaddhaM svakArya vA cintayatA, jJeyena svakAyasthitahRdayAdinA sambandhalakSaNo vyaJjanAvagrahaH syAdevetyAha-dehAditi / dehAdanirgatasya = zarIrAd bahiranirgatasya, tasya = manasaH / svasannihiteti = svAdhiSThitakAyasthitatvena svAtisambaddhetyarthaH / hRdayAdItyAdipadAt svAdhiSThitakAyAderapyupagrahaH / kathamiti / anyatra vyaJjanAvagrahavyavahAranibandhanasyA'tisambaddhatvasyA'trA'pi sadbhAvAd vyaJjanAvagrahaH syAdeveti bhAvaH / cintAdravyamanaso grahaNatvameva na grAhyatvam / grAhyavastugrahaNe eva vyaJjanAvagraho'dhikRtaH, sa ca bAhyavastumeruzikharAdigrahaNe tena samaM manasaH prAptau satyAmeva sambhavI, manodravyaM tu na grAhyatayA gRhyate iti tatsambandhe vyaJjanAvagrahatvaM na yuktisaGgatam / svakAyasannihitahRdayAdikaM sarvadaiva sannihitam, na tu sarvadA''tmapradezena sambaddhaM tat kadApyasambaddham, yena tadvyatireke tadagrahaNe tasmin tadgrahaNe tannibandhanaM vyaJjanAvagrahamananaM yujyetA'pi / yataH indriyAdeH prApyAprApyakAritvavicAro bAhyaviSayApekSayaivA'dhikRtaH, na tu yad antaH sadaiva sannihitaM tadapekSayeti samAdhatte samayAn yAvad gRhyamANAni zabdAdipariNatadravyANi, tatsambandho vA vyaJjanAvagrahaH tathA'trApi / " vizeSA0 bR0 gA0 237-8 / "tadevaM viSayAsaMprAptAvapi bhaGgyantareNa manaso vyaJjanAvagrahaH kila pareNa samarthitaH / sAmprataM viSayasaMprAptyApi tasya taM samarthayannAha-zarIrAd anirgatasyA'pi mervAdyarthamagatasyA'pi svasthAnasthitasyA'pi svakAye svakAyasya vA hRdayAdikamatIva sannihitatvAdatisambaddhaM vicintayato manaso yo'sau jJeyena svakAyasthitahRdayAdinA sambandhaH tatprAptilakSaNaH tasminnapi jJeyasambandhe vyaJjanAvagraha: manasaH" yujyata eva |-vishessaa0 bR0 gA0 239 /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 saTIkajainatarkabhASAyAM zRNu, grahaNaM hi manaH, na tu grAhyam / grAhyavastugrahaNe ca vyaJjanAvagraho bhavatIti na manodravyagrahaNe tadavakAzaH / sannihitahRdayAdidezagrahavelAyAmapi naitadavakAza:bAhyArthApekSayaiva prApyakAritvAprApyakAritvavyavasthAnAt, kSayopazamapATavena manasaH prathamamarthAnupalabdhikAlAsambhavAd vA / grahaNamiti / gRhyate = avagamyate zabdAdirartho'neneti vyutpattyA yato grahaNaM manaH tato na tadavakAzaH = vyaJjanAvagrahAvakAza iti sambandhaH / svasannihitahRdayAdicintanavelAyAM sambandhasya vyaJjanAvagrahavyavahAranibandhanasya bhAve kathaM na vyaJjanAvagrahAvakAza ityapekSAyAmAhabAhyeti / api ce manasaH svakIyahRdayAdicintanavelAyAM prApyakAritvasambhave'pi vyaJjanAvagrahasya na sambhavaH, yataH kSayopazamapATavena tasya prathamamarthAnupalabdhikAlAsambhavena prathamasamaye 'iti cet, zRNu'-"tadevaM prakAraddhayena manasaH pareNa vyaJjanAvagrahe samarthite AcAryaH prathamapakSe tAvat pratividhAnamAha-cintAdravyarUpaM mano na grAhyam, kintu gRhyate avagamyate zabdAdirartho'nena iti grahaNam arthaparicchede karaNam ityarthaH / grAhyaM tu meruzikharAdikaM manasaH supratItameva / ataH ko'vasara: tasya karaNabhUtasya manodravyarAzeH vyaJjanAvagrahe adhikRte ? / na kopi ityarthaH / grAhyavastugrahaNe hi vyaJjanAvagraho bhavati / na ca manodravyANi grAhyarUpatayA gRhynte|"-vishessaa0 bR0 gA0 240 / "yA ca manasaH prApyakAritA proktA sA'pi na yuktA, svakAyahRdayAdiko hi manasaH svadeza eva / yacca yasmin deze'vatiSThate tat tena sambaddhameva bhavati kastatra vivAdaH ? / kiM hi nAma tadvastvasti yad AtmadezenA'sambaddham ? evaM hi prApyakAritAyAmiSyamANAyAM sarvamapi jJAnaM prApyakAryeva, pArizeSyAd bAhyArthApekSayaiva prApyakAritvAprApyakAritvacintA yuktA |"-vishessaa0 bR0 gA0 241 / kSayopazamapATavena'-"bhavatu vA manasaH svakIyahRdayAdicintAyAM prApyakAritA tathApi na tasya vyaJjanAvagrahasaMbhava iti darzayannAha-yasmAt manasaH prathamasamaya eva arthAvagrahaH samutpadyate na tu zrotrAdIndriyasyeva prathamaM vyaJjanAvagrahaH, tasya hi kSayopazamApATavena prathamamarthAnupalabdhikAlasambhavAt yukto vyaJjanAvagrahaH, manasastu paTukSayopazamatvAt cakSurAdIndriyasyeva arthAnupalambhakAlasyA'saMbhavena prathamameva arthAvagraha eva upajAyate / atra prayogaH-iha yasya jJeyasaMbandhe satyapyanupalabdhikAlo nAsti na tasya vyaJjanAvagraho dRSTaH, yathA cakSuSaH, nAsti cArthasaMbandhe satyanupalabdhikAlo manasaH, tasmAd na tasya vyaJjanAvagrahaH, yatra tu ayamabhyupagamyate na tasya jJeyasaMbandhe satyanupalabdhikAlAsaMbhavaH, yathA zrotrasyeti vyatirekaH / tasmAduktaprakAreNa manaso na vyaJjanAvagrahasambhavaH |"-vishessaa0 bR0 gA0 241 /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaso'prApyakAritvasiddhiH 47 eva cakSurindriyasyevA'rthAvagrahasyaiva samutpAdo bhavati / zrotrAdIndriyasya tu tAdRzakSayopazamapATavAbhAvena prathamamarthAnupalabdhisambhavena prathamaM vyaJjanAvagrahasya yukttvaadityaah-kssyopshmeti| nanu manaH zrotrAdIndriyajajJAne'pi vyApipartIti tatrApi prathamarthAvagraha eva syAdityata Aha zrotrAdIndriyavyApArakAle'pi manovyApArasya vyaJjanAvagrahottaramevA'bhyupagamAt / 'manute'rthAn manyante'rthA aneneti vA mana' iti manaHzabdasyA'nvarthatvAd, arthabhASaNaM vinA bhASAyA iva arthamananaM vinA manaso'pravRtteH / zrotrAdIti / zrotrAdIndriyajajJAnasthale na pUrvaM manaso vyApAraH, kintu vyaJjanAvagrahAnantarameveti tadanantaramevA'rthAvagraho na prathamasamaya iti / 'manaH'zabdasyA'nvarthatA'pyevaM satyeva ghaTate ityataH tasya svaviSayagrahaNe zrotrAdIndri 'zrotrAdIndriya'-"idamuktaM bhavati-na kevalaM manasaH kevalAvasthAyAM prathamamarthAvagraha eva vyApAraH, kintu zrotrAdIndriyopayogakAle'pi tathaiva / tathAhi-zrotrAdIndriyopayogakAle vyApriyate manaH kevalamarthAvagrahAdeva Arabhya, na tu vyaJjanAvagrahakAle / arthAnavabodhasvarUpo hi vyaJjanAvagrahaH tadavabodhakAraNamAtratvAt tasya, manastu arthAvabodharUpameva 'manute'rthAn manyante arthA anena iti vA manaH' iti sAnvarthAbhidhAnA'bhidheyatvAt / kiJca, yadi vyaJjanAvagrahakAle manaso vyApAraH syAt tadA tasyA'pi vyaJjanAvagrahasadbhAvAdaSTAviMzatibhedabhinnatA matevizIryeta, tasmAt prathamasamayAdeva tasyA'rthagrahaNameSTavyam / yathA hi svAbhidheyAnarthAn bhASamANaiva bhASA bhavati, nA'nyathA, yathA ca svaviSayabhUtAnarthAnavabudhyamAnAnyevA'vadhyAdijJAnAnyAtmalAbhaM labhante, anyathA teSAmapravRttireva syAditi, evaM svaviSayabhUtAnarthAn prathamasamayAdArabhya manvAnameva mano bhavati, anyathA avadhyAdivat tasya pravRttireva na syAt / tasmAt tasyA'nupalabdhikAlo nAsti, tathA ca na vyaJjanAvagraha iti sthitam |"-vishessaa0 bR0 gA0 242, 243 / / 'svarUpa'-"grAhyavastunaH sAmAnya-vizeSAtmakatve satyapyarthAvagraheNa sAmAnyarUpamevA'rthaM gRhNAti, na vizeSarUpam-arthAvagrahasyaikasAmayikatvAt, samayena ca vizeSagrahaNAyogAditi / sAmAnyArthazca kazcid grAma-nagara-vana-senAdizabdena nirdezyo'pi bhavati, tadvyavacchedArthamAhasvarUpanAmAdikalpanArahitam, AdizabdAt jAti-kriyA-guNa-dravyaparigrahaH / tatra rUparasAdyarthAnAM ya AtmIyacakSurAdIndriyagamyaH pratiniyataH svabhAvaH tat svarUpam / rUparasAdikastu tadabhidhAyako dhvani ma / rUpatva-rasatvAdikA tu jAtiH / prItikaramidaM rUpaM puSTikaro'yaM rasaH ityAdikastu zabdaH kriyApradhAnatvAt kriyA / kRSNa-nIlAdikastu guNaH / pRthivyAdikaM punardravyam / eSAM svarUpa
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM yopayogakAle cA'rthAvagrahakAlAdArabhyaiva vyApAraH / arthAvabodhasvabhAve manasi arthAnavabodhasvabhAvasya vyaJjanAvagrahasya na sambhava ityAha-manute'niti / idaM ca kartari / karaNe Ahamanyanta iti / 'manaH'zabdasyA'nvarthAbhidhAnatve'nuguNaM dRSTAntamAha-arthabhASaNamiti / bhASAyA ityupalakSaNamavadhyAdijJAnAderapi / tathA ca yathA svAbhidheyAnarthAn bhASamANaiva bhASA, svaviSayIbhUtAnarthAnavabudhyamAnAnyevA'vadhyAdijJAnAni svasvarUpamAsAdayanti tathA svaviSayabhUtAnarthAn prathamasamayAdArabhya manvAnameva mano bhavati / tatazcA'rthAnupalabdhikAlAbhAvAd na manaso vyaJjanAvagrahasambhava iti / itthamupapAditaM nayanamanasoLaJjanAvagrahAsambhavamupasaMharatitadevaM nayanamanasorna vyaJjanAvagraha iti sthitam / arthAvagrahanirUpaNam svarUpanAmajAtikriyAguNadravyakalpanArahitaM sAmAnyagrahaNamarthAvagrahaH / svarUpaM ca, nAma ca, jAtizca, kriyA ca, guNazca, dravyaM ca svarUpanAmajAtikriyAguNadravyANi, teSAM kalpanA = svarUpAdiprakAreNA'rthAvagAhitA, tayA rahitaM yat sAmAnyagrahaNam = avAntaravizeSAnavagAhi vastusAmAnyasvarUpAvagAhi jJAnaM tad arthAvagraha ityarthaH / atra svarUpetyAdi sAmAnyagrahaNamityantaM lakSaNanirdezaH, arthAvagraha iti lakSyanirdezaH / nanu svarUpanAmAdikalpanArahitArthajJAnasyA'rthAvagrahatve tadviSayaH svarUpanAmAdirahito'vagRhIta iti prAptam / tathA ca "se jahAnAmae kei purise avvattaM sadaM suNejjatti, teNaM saddetti uggahie, na uNa jANai ke vesa saddA" iti nandyadhyayanasUtre "teNaM saddetti uggahie" ityanena 'tena pratipattrA'rthAvagraheNa zabdo'vagRhIta' iti pratipAdito'rthaH zabdollekhAkalito viruddhaH syAt, tasya zabdAdyullekharahitatvenA'bhimatArthAvagrahaviSayatvasyA'sambhavAditi zaGkate kathaM tarhi 'tena zabda ityavagRhIta' iti sUtrArthaH, tatra zabdAdyullekharAhityAbhAvAditi ced, nAmajAtyAdInAM kalpanA antarjalpArUSitajJAnarUpA, tayA rahitamevA'rthamarthAvagraheNa gRhNAti jiivH|" -vizeSA0 bR0 gA0 252 / 'kathaM tarhi'-"yadi svarUpanAmAdikalpanArahito'rtho'rthAvagrahasya viSayaH-ityevaM vyAkhyAyate bhavadbhiH tarhi yannandyadhyayanasUtre (sU0 36.) proktam-'se jahAnAmae kei purise avvattaM sadaM suNejjA, teNaM saddetti uggahie, na uNa jANai ke vesa saddAi tti' tadetat kathamavirodhena nIyate ? asminnandisUtre ayamarthaH pratIyate-yathA tena pratipattA arthAvagraheNa zabdo'vagRhIta iti /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAvagrahaH 49 kathamiti / asya sUtrArtha ityanenA'nvayaH / sUtrArthaH = uktanandyadhyayanasUtraikadezArthaH / kathamityAkSepe, virodhAduktasUtrArtho na ghaTate ityarthaH / sUtrArthAghaTane hetumAha - tatreti / 'tena zabda ityavagRhIta' ityasminnityarthaH / ekasAmayike'rthAvagrahe nAmAdyullekhasyA'sambhavAd na zabdAtmakavastuni tadvAcakasya 'zabda'ityevaMrUpasya zabdasya yojanA'vagRhyate, kintu zabdasya yat sAmAnyamAtraM svarUpaM tadevA'vAntarasAmAnyavizeSa- zabdatvAdivinirmokeNa rUparasAdi - zabdAnyavizeSavyAvRttya - nAkalitarUpatayA'vagRhyate / tathAvidhe cA'vagrahe zabdavAcyatvena zabdAtmakavastu nA'vabhAsate eva / kevalamavagrahaviSayavastunaH paricayArthaM vaktrA = sUtrakRtaiva 'zabda' iti bhaNyate, tadbhaNanena [jJAyate yad pratipattrA tad avagRhItaM ] yad vastusthityA 'zabda' ityevaMsvarUpazabdavAcyam, nA'nyad rUparasAdIti samAdhatte na, 'zabda:' iti vaktraiva bhaNanAd, rUparasAdivizeSavyAvRttyanavadhAraNaparatvAd vA / vaktraiva = avagrahaviSayavaktrA sUtrakRtaiva / athavA tatra 'zabda' iti zabdamAtraparam tena ca rUparasAdibhyaH tasya vyAvarttakasya zabdatvalakSaNAvAntarasAmAnyavizeSasya grahaNavyavacchedaH / tathA ca rUparasAdivyAvRttimattayA - 'navadhRtaM zabdatvenA'nizcitaM vastumAtramavagRhyate iti tadartha ityAha--rUparasAdIti / kiJca, zabdavAcyatvena 'zabda' vastuno'vagrahe bhAne tasya 'zabdo'yamityAkAraH syAt / tatazca zabdollekhasyA''ntarmuhUrtikatvAdekasAmayikatvaM tasya siddhAntasiddhaM bhajyetetyAha yadi ca 'zabdo'yamityadhyavasAyo'vagrahe bhavet tadA zabdollekhasyA''ntarmuhUtikatvAdarthAvagrahasyaikasAmayikatvaM bhajyeta / bhavantastu zabdAdyullekharahitaM sarvathA'muM pratipAdayanti tataH kathaM na virodhaH ? / " - vizeSA0 bR0 gA0 252 / ' zabdaH' iti - '' atrottaramAha- 'zabdastena avagRhItaH' iti yaduktaM tatra 'zabda:' iti sUtrakAraH pratipAdayati / athavA zabdamAtraM rUparasAdivizeSavyAvRttyA anavadhAritatvAt zabdatayA'nizcitaM gRhNAti iti etAvatAM'zena 'zabdastena avagRhItaH' ityucyate, na punaH zabdabuddhyA 'zabdo'yam' ityadhyavasAyena tacchabdavastu tena avagRhItam, zabdollekhasya AntarmuhUrtikatvAt, arthAvagrahasya tu ekasAmayikatvAdasambhava evA'yamiti bhAvaH / yadi punararthAvagrahe zabdanizcayaH syAt tadA apAya evA'sau syAt natvarthAvagrahaH, nizcayasyA'pAyarUpatvAt / " - vizeSA0 bR0 gA0 253 /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM nanu prathamasamaye eva 'zabdo'ya'mityAkArako'rthAvagraho'stu / tatra zabdamAtratvena yad bhAnaM tadeva sAmAnyagrahaNam / tadanantaraM 'prAyaH zALenA'nena bhavitavyam, zAGghazabdadharmasya mAdhuryAderatra sambhavAt, zAGgazabdadharmasya karkazatvAderatrA'navalokanA'diti vimarzabuddhirIhA / tataH 'zAGgha evA'ya'miti jJAnamapAyo'stviti zaGkate... ......... syAd mataM-'zabdo'ya miti sAmAnyavizeSagrahaNamapyarthAvagraha iSyatAm, taduttaraM 'prAyo mAdhuryAdayaH zaGkhazabdadharmA iha, na tu zAGgadharmAH kharakarkazatvAdaya' itIhotpatteH iti / sAmAnyavizeSagrahaNaM = zabdatvalakSaNasya mahAsAmAnyasattvApekSayA'vAntarasAmAnyasya grahaNam / apItyanena sattAmAtreNa zabdagrahaNasyA'rthAvagrahatvAbhyanujJAnam / IhApUrvavartitve satyeva 'ayaM zabda' iti jJAnasyA'rthAvagrahatvaM yujyeta, ataH tadanantaramIhAsambhavaM darzayati-taduttaramiti / 'zabdo'ya'miti jJAnAnantaramityarthaH / 'zabdo'ya'mityevaM nizcayAtmakAvagrahe 'nA'zabdo'ya'mityevamazabdebhyo rUpAdibhyo vyAvRttigrahaNamavazyameveSTaM bhavet-azabdavyAvRttigrahaNamantareNa zabdatvanizcayasyA'sambhavAt / tathA ca vizeSAdhyavasAyitvenA'pAyatvamevA'sya syAd, nA'rthAvagrahatvam / yadi ca zAGghatvAdivyApyajAtyapekSayA zabdatvasya sAmAnyatvamiti tadrUpAvagAhijJAnasya sAmAnyagrahaNatvenA'rthAvagrahatvamiSyate tadA 'zAGkho'ya'miti jJAnasyA'pi tadavAntaravizeSApekSayA sAmAnyasya zAGghatvasya grAhakatvenA'rthAvagrahatvameva syAdityapAyApalApa eva prasajyeteti samAdhatte maivam, azabdavyAvRttyA vizeSAvabhAsenA'syA'pAyatvAt, stokagrahaNa 'syAnmatam'-"nanu prathamasamaya eva rUpAdivyapohena 'zabdo'yam' iti pratyayo'rthAvagrahatvena abhyupagamyatAm, zabdamAtratvena sAmAnyatvAt, uttarakAlaM tu 'prAyo mAdhuryAdayaH zaGkhazabdadharmA iha ghaTante, na tu zAGgadharmAH kharakarkazatvAdayaH' iti vimarzabuddhirIhA, tasmAt 'zAGgha evA'yaM zabdaH' iti tadvizeSastvapAyo'stu |"-vishessaa0 bR0 gA0 254 / 'maivama, azabda'-"yasmAd na rUpAdirayam, tebhyo vyAvRttatvena gRhItatvAt, ato 'nA'zabdo'yam' iti nizcIyate / yadi tu rUpAdibhyo'pi vyAvRttirgRhItA na syAt, tadA 'zabdo'yam' iti nizcayo'pi na syAditi bhAvaH / tasmAt 'zabdo'yaM nA'zabdaH' iti vizeSapratibhAsa evA'yam / tathA ca satyasyA'pyapAyaprasaGgato'vagrahAbhAvaprasaGga iti sthitam |"-vishessaa0 bR0 gA0 254 / 'stokagrahaNam'-"atha paro'vagrahApAyayorviSayavibhAgaM darzayannAha-idaM zabdabuddhimAtrakaM zabdamAtrastokavizeSAvasAyitvAt stokavizeSagrAhakam, ato'pAyo na bhavati, kintu avagraha
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAvagrahe zabdollekhAbhAvaniyamanam syottarottaravizeSApekSayA'vyavasthitatvAt / asya = 'zabdo'ya'miti jJAnasya / nanu bRhadvizeSAvagAhijJAnatvamapAyatvam, stokavizeSAvagAhijJAnatvamarthAvagrahatvamiti 'zabdo'ya'miti jJAnasya zabdamAtrastokavizeSAvagAhitvenA'rthAvagrahatvam, 'zAGkho'ya'miti jJAnasya tu bRhadvizeSAvagAhitvenA'pAyatvamiti suvyavasthitatvamarthAvagrahApAyayoriti parAkUtapratividhAnAyA''ha-stokagrahaNasyeti / evamupagame samucchinnavA'pAyakathA-uttarottaravizeSAvagAhijJAnApekSayA pUrvapUrvavizeSagrahaNasya stokavizeSaviSayakatvenA'rthAvagrahatvasyaiva prApterityabhisandhiH / ___ api ca zabdagatAnugAmidharmANAM zabdabhinnebhyo rUpAdibhyo vyAvRttigrahaNe satyeva 'zabdo'ya'miti lakSaNo'rthAvagraho bhavet-azabdAd vyAvRttatvAgrahe'zabdatvasadbhAvasaMzaye zabdatvanizcayAsambhavAt / zabdAnvayadharmANAmanyavyAvRttigrahaNaM ca vimarzalakSaNehAmantareNa na sambhavaduktikam / tathA ca pUrvamIhAbhAve eva 'zabdo'ya'miti grahaH / tathA ca kuto'syA'rthAvagrahatvam, vyaJjanAvagrahAnantarasamudbhUtasyaivA'rthAvagrahatvasyA'smAbhirupagamAd, asya ca naivaMbhAvAdityAha kiJca 'zabdo'ya'miti jJAnaM zabdagatAnvayadharmeSu rUpAdivyAvRttiparyAlocanarUpAmIhAM vinA'nupapannam / sA ca nA'gRhIte'rthe sambhavatIti tadgrahaNamasmadabhyupa evA'yam / kaH punastarhi apAyaH ? 'zAGkho'yaM zabdaH' ityAdi vizeSaNaviziSTaM yad jJAnaM tad apAyaH bRhadvizeSAvasAyitvAditi / hanta ! yadi yat yat stokaM tat tat nA'pAyaH, tarhi nivRttA sAMpratamapAyajJAnakathA, uttarottarArthagrahaNApekSayA pUrvapUrvArthavizeSAvasAyasya stokatvAt / evamuttarottaravizeSagrAhiNAmapi jJAnAnAM taduttarottarabhedApekSayA stokatvAdapAyatvAbhAvo bhAvanIyaH / " - vizeSA0 bR0 gA0 255 / 'kiJca zabdo'yamiti'-"kiJca, zabdagatAnvayadharmeSu rUpAdibhyo vyAvRttau ca gRhItAyAM 'zabda eva' iti nizcayajJAnaM yujyate / tadgrahaNaM ca vimarzamantareNa nopapadyate, vimarzazca IhA, tasmAdIhAmantareNa ayuktameva 'zabda eva' iti nizcayajJAnam / atha nizcayakAlAt pUrvamIhitvA bhavato'pi 'zabda evA'yam' iti jJAnamabhimatam, hanta ! tarhi nizcayajJAnAt pUrvamasAvIhA bhavadvacanato'pi siddhaa|"-vishessaa0 bR0 gA0 257 / ___ 'sA ca nA'gRhIte'-"nanvIhAyAH pUrvaM kiM tad vastu pramAtrA gRhItam, yad ihamAnasya tasya 'zabda evA'yam' iti nizcayajJAnamupajAyate ? nahi kazcid vastunyagRhIte'kasmAt prathamata evehAM
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM gatArthAvagrahakAlAt prAk pratipattavyam / sa ca vyaJjanAvagrahakAlo'rthaparizUnya iti yatkiJcidetat / kiJceti / bhavatUktArthAvagrahAt pUrvamIhA, kiM naH chinamityata Aha-sA ceti / sA ca = IhA punaH / bhavatu gRhIta evA'rthe IhAsamudayaH, IhAtaH prAgarthagrahaNamapi svIkariSyAma ityata Aha-tadgrahaNamiti / yasmin gRhIte IhA syAt tat sAmAnyArthagrahaNamityarthaH / ____ asmadabhyupagateti / ayamabhiprAyaH-yadetadIhArthamIhAtaH prAk sAmAnyArthAvagrahaNaM tatkAlaH kazcidavazyamabhyupeyaH / sa yadyasmadabhyupagatArthAvagrahakAla eva, tadA'smadabhyupagatArthAvagraha evA'yamarthAvagraha: syAt, tathA ca tadanantarotpannehAnantarajAyamAnasya 'zabdo'ya'miti jJAnasyA'pAyatvameva kakSIkRtaM syAditi paryavasitaM vivAdena / tasmAdasmadabhyupagatArthAvagrahakAlAt prAkkAle eva so'bhyupeyaH, na ca tat sambhavati-tatkAlasya vyaJjanAvagrahatvenA'rthaparizUnyatvAt, tadAnIM kasyApyarthasya sAmAnyarUpasya vizeSarUpasya vA pratibhAsAsambhavAditi / sa ca = asmadabhyupagatArthAvagrahakAlapUrvakAlazca / nanu zabdatvaM yadyarthAvagrahe gRhItaM na syAt tadA tadanantaraM 'ka eSa zabda' ityevamIhAyAH pravRttirna syAdataH zabdatvena zabdAvagrAhitvamarthAvagrahasyA'bhyupeyamityAzaGkate __nanvanantaraM 'ka eSa zabda' iti zabdatvAvAntaradharmaviSayakehAnirdezAt 'zabdo'yami' tyAkAra evA'vagraho'bhyupeya iti ced, kurute / "-vizeSA0 bR0 gA0 258 / "IhAyAH pUrvaM yat sAmAnyaM gRhyate tasya tAvad grahaNakAlena bhavitavyam / sa cA'smadabhyupagatasAmayikArthAvagrahakAlarUpo na bhavati, asmadabhyupagatAGgIkAraprasaGgAt / kiM tarhi ? asmadabhyupagatArthAvagrahAt pUrvameva bhavadabhiprAyeNa tasya sAmAnyasya grahaNakAlena bhavitavyam, pUrva ca tasyA'smadabhyupagatArthAvagrahasya vyaJjanakAla eva vartate / bhavatvevam, tathApi tatra sAmAnyArthagrahaNaM bhaviSyati ityAzaGkyAha-sa ca vyaJjanakAlaH arthaparizUnyaH, na hi tatra sAmAnyarUpo vizeSarUpo vA kazcanA'pyarthaH pratibhAti, tadA manorahitendriyamAtravyApArAt, tatra cArthapratibhAsAyogAt / tasmAt pArizeSyAd asmadabhyupagatArthAvagraha eva sAmAnyagrahaNam, tadanantaraM cA'nvayavyatirekadharmaparyAlocanarUpA IhA, tadanantaraM ca 'zabda evA'yam' iti nishcyjnyaanmpaayH|"-vishessaa0 bR0 gA0 259 / 'nanvanantaram'-"na uNa jANai ke vesa saddetti" asmin nandisUtre 'na punarjAnAti kopyeSa zAGkhazArgAdyanyataraH zabdaH' iti vishesssyaivaa'prijnyaanmuktm| zabdasAmAnyamAtragrahaNaM tu anujnyaatmev| zabdasAmAnye gRhIta eva tadvizeSamArgaNasya yujyamAnatvAt |"-vishessaa0 bR0 gA0 260 /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAvagrahe zabdollekhAbhAvaniyamanam arthAvagrahAnantaraM 'na uNa jANai ke vesa saddetti' nandisUtre 'na punarjAnAti, ko vaiSa zabda' ityevaM zabdatvAvAntarazAGkhatvAdivizeSAparijJAnasyaivoktatvena zabdatvalakSaNa-sAmAnyaparijJAnaM tatrA'numatameva / na hi zabdatvena rUpeNa zabde'gRhIte zabdatvAvAntaravizeSamArgaNaM yujyate-sAmAnyAvAntaradharmeNa dharmijijJAsAyAM sAmAnyadharmaprakArakajJAnasya hetutvAditi zaGkiturabhiprAyaH / yatra kutrApi zabdAtmakavastvavagrahasvarUpopavarNanaM tatra sarvatra zabdavastusvarUpavAcakasya 'zabda'ityevaMrUpasya zabdasya prayogaM vaktaiva = tatprarUpako vidadhAti / na tu tatra jJAne zabdatvena zabdo'vabhAsate, tathA satyekasAmayikatvamarthAvagrahasya bhajyeta / api tu arthAvagrahe'vyaktazabdasvarUpapratibhAsanameva sUtrasammatam, avyaktajJAnaM cA'nAkAropayogarUpamavyaktazabdArthagrAhakameveti samAdhatte na, 'zabdaH zabdaH' iti bhASakeNaiva bhaNanAd arthAvagrahe'vyaktazabdazravaNasyaiva sUtre nirdezAd, avyaktasya ca sAmAnyarUpatvAd, anAkAropayogarUpasya cA'sya tanmAtraviSayatvAt / sUtre = nandyadhyayane 'se jahAnAmae kei purise avvattaM sadaM suNejjatti' asmin sUtre / avyaktaM = 'zabdo'yam, rUpAdirve'tyAdinA prakAreNA'vyaktam / arthAvagrahasyA'nAkAropayogarUpatayA sUtre paThitatvena, anAkAropayogatvasya sAmAnyamAtraviSayakatve satyeva ghaTamAnatvena, 'zabda'ityevamullekhasya zAGkhazAGgabhedApekSayA'vyaktatve'pi mahAsAmAnyasattApekSayA vyaktatvasyaiva bhAvenA'vyaktazabdArthatvAsambhavAditi bhAvaH / asya = arthAvagrahasya / tanmAtraviSayatvAt = avyaktamahAsAmAnya-sanmAtraviSayatvAt / / 'naH zabdaH zabdaH'-"atrottaramAha-sarvatrAvagrahasvarUpaM prarUpayan 'zabdaH zabdaH' iti prajJApaka eva vadati, na tu tatra jJAne zabdapratibhAso'sti, anyathA na samayamAtre arthAvagrahakAle 'zabdaH' iti vizeSaNaM yuktam, AntarmuhUrtikatvAt zabdanizcayasya |"-vishessaa0 bR0 gA0 261 / 'arthAvagrahe'-"yadi tava gADhaH zrutAvaSTambhaH tadA tatrApyetat bhaNitaM yaduta prathamamavyaktasyaiva zabdollekharahitasya zabdamAtrasya grahaNam / kena punaH sUtrAvayavenedamuktam ? nandyadhyayane 'se jahAnAmae kei purise avvattaM sadaM suNejjatti'-atra avyaktamiti ko'rthaH ? 'zabdo'yam' 'rUpAdirvA' ityAdinA prakAreNA'vyaktamityarthaH / na ca vaktavyam-zAGkha-zAGgabhedApekSayA zabdollekhasyA'pyavyaktatve ghaTamAne kuta idaM vyAkhyAnaM labhyate ? iti, avagrahasyA'nAkAropayogarUpatayA sUtre'dhItatvAt, anAkAropayogasya ca sAmAnyamAtraviSayatvAt, prathamamevA'pAyaprasaktyA'vagrahehA'bhAvaprasaGga ityAdhuktatvAcca |"-vishessaa0 bR0 gA0 262 /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 saTIkajainatarkabhASAyAM nanu sUtre'vyaktazabdazravaNaM vyaJjanAvagrahe'vyaktabhAnamAzrityaiva bhaviSyatItyata Aha yadi ca vyaJjanAvagrahe evA'vyaktazabdagrahaNamiSyeta tadA so'pyarthAvagrahaH syAdarthasya grahaNAt / ___ evaM sati vyaJjanAvagrahasyA'vyaktazabdarUpArthaviSayakatvenA'rthAvagrahatvaM syAd, na tu vyaJjanAvagrahatvam / evamapi vyaJjanAvagrahatve'rthAvagrahatvenA'bhimatasyA'pi vyaJjanAvagrahatvaM syAditi bhAvaH / so'pi = vyaJjanAvagraho'pi / ye ca-sarvavizeSavimukhasAmAnyamAtralakSaNAvyaktagrahaNaM prathamasamaye tatkSaNajAtamAtrazizoH saGketAdivikalasya bhavati, saGketAdiparikarmitamateH paricitaviSayasya tu pramAtuH prathamazabdazravaNasamaye eva vizeSaviSayakamapyarthAvagrahaNaM bhavati / atha ca paricitaviSayapramAtAramadhikRtyaiva 'teNaM saddetti uggahie' iti sUtraM 'zabdaH tenA'vagRhIta' ityarthakaM pravRttam / tathA ca 'zabdo'ya'miti nizcayAtmakAvagraheNa 'zabda ityavagRhIta' iti yathAzruta eva saGgacchateiti manyante, tanmataM pratikSeptumupanyasyati kecittu-saGketAdivikalpavikalasya jAtamAtrasya bAlasya sAmAnyagrahaNam, paricitaviSayasya tvAdyasamaye eva vizeSajJAnamityetadapekSayA 'tena zabda ityavagRhIta' iti nA'nupapannam-ityAhuH, kecittviti / asya Ahurityanena sambandhaH / saGketAdivikalpavikalasya = 'anena zabdenA'yamartho boddhavya, idaM padamamumarthaM bodhayatvi'tyAdipuruSecchAlakSaNasaGketAdijJAnarahitasya, jAtamAtrasya = tatkSaNAdAveva jAtasya, sAmAnyagrahaNam = azeSavizeSAnavagAhi mahAsAmAnya 'yadi ca vyaJjanAvagrahe'-"nanu yadi vyaJjanAvagrahe'pi avyaktazabdagrahaNaM bhavet tadA ko doSaH syAt ? ityAha-yadi ca vyaJjanAvagrahe asau avyaktazabdaH pratibhAsata ityabhyupagamyate tadA vyaJjanAvagraho na prApnoti, arthAvagraha evA'sau avyaktArthAvagrahaNAt / atha asyA'pi sUtre proktatvAdastitvaM na parihiyate tarhi dvayorapyavizeSaH so'pi arthAvagraha: so'pi vyaJjanAvagrahaH praapnoti|" -vizeSA0 bR0 gA0 265 / 'kecittu'-"kecidevamAhuH-yadetat sarvavizeSavimukhasyA'vyaktasya sAmAnyamAtrasya grahaNaM tat zizostatkSaNajAtamAtrasya bhavati nAtra vipratipattiH, asau saGketAdivikalo'paricitaviSayaH / yaH paricitaviSayaH tasya AdyazabdazravaNasamaya eva vizeSavijJAnaM jAyate spaSTatvAt tasya, tatazcA'mumAzritya 'teNaM saddetti uggahie' ityAdi yathAzrutameva vyAkhyAyate, na kazciddoSaH |"vishessaa0 bR0 gA0 268 /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAvagrahe zabdollekhAbhAvaniyamanam 55 sanmAtrAvagAhi jJAnam, arthAvagrahaNamiti zeSaH / paricitaviSayasya tu = gRhItasaGketAdikasya puMsaH punaH, Adyasamaye eva = prathamazabdazravaNasamaya eva, vizeSajJAnaM = 'zabdo'yam, rUpAdiraya'mityevaM vizeSanizcayAtmakaM jJAnam, arthAvagrahaNamityatrA'pi jJeyam / etadapekSayA = paricitaviSaya-pramAtRniSThavizeSajJAnalakSaNArthAvagrahApekSayA / yathA ca paricitaviSayasya puMsa Adyasamaye'pi 'zabdo'ya'miti nizcayAtmakaM jJAnaM bhavati, tathA tato'pi paricitataraviSayasya paTutaramateH tanizcayAdapyadhikatarazAGghatvAdi-vizeSanirNayAtmakaM jJAnamAdyasamaye eva bhavet-puruSeSu zaktitAratamyasyopalabhyamAnasyA'panetumazakyatvAt / na caitadiSTApAdanatayA parihartuM zakyaM-viziSTamaterapi zabdarUpadharmigrahaNe satyevottarottarakramikabahudharmavizeSagrahaNasya nyAyyatvAt, prathamasamaye eva bahutaragrahaNasya 'na uNa jANai ke vesa saddetti' iti sUtraviruddhatvAccetyabhiprAyeNa tanmatakhaNDanamupanibadhnAti tanna, evaM hi vyaktatarasya vyaktazabdajJAnamatikramyA'pi subahuvizeSagrahaprasaGgAt / na ceSTApattiH- 'na punarjAnAti ka eSa zabda' iti sUtrAvayavasyA'vizeSeNoktatvAt, prakRSTamaterapi zabdaM dharmiNamagRhItvottarottarasubahudharmagrahaNAnupapattezca / tanneti / uktamataM na samIcInamityarthaH / vyaktatarasya = atiparicitaviSayasya pramAtuH / vyaktazabdajJAnamatikramyA'pIti / jAtamAtrasya bAlasya prathamasamaye'vyaktazabdajJAnam / tadatikramya paricitaviSayasya jantoryathA prathamasamaye eva vyaktazabdajJAnam, tatra yathA prathamamavyaktazabdajJAnam, tato vyaktazabdajJAnamiti na kramaH, kintu prathamameva vyaktazabdajJAnam, tathA'tiparicitaviSayasya paTutaramateH prathamasamaye eva vyaktazabdajJAnamatikramyA'pi zAGkhatvAdibahuvizeSagrahaH prasajyetetyarthaH / uktApAdanasyeSTApattitayA pariharaNaM sUtravirodhena niSedhati-na ceSTApattiriti / avi___ 'tanna, evaM hi'-"atrottaramAha-yadi paricitaviSayasya jantoH avyaktazabdajJAnamullaGghya tasminnarthAvagrahaikasamayamAtre zabdanizcayajJAnaM bhavati, tadA anyasya kasyacit paricitataraviSayasya paTutarAvabodhasya tasminneva samaye vyaktazabdajJAnamapyatikramya 'zAGkho'yaM zabdaH' ityAdisaGkhyAtItavizeSagrAhakamapi jJAnaM bhavadabhiprAyeNa syAt / dRzyante ca puruSazaktInAM tAratamyavizeSAH / bhavatyeva kasyacit prathamasamaye'pi subahuvizeSagrAhakamapi jJAnamiti cet, na, 'na uNa jANai ke vesa sadde' ityasya sUtrAvayavasya agamakatvaprasaGgAt / vimadhyamazaktipuruSaviSayametat sUtramiti cet, na, avizeSeNa uktatvAt sarvavizeSaviSayatvasya ca yuktyanupapannatvAt / nahi prakRSTamaterapi zabdadharmiNamagRhItvA uttarottarasubahudharmagrahaNasaMbhavo'sti nirAdhAradharmANAmanupapatteH / vizeSA0 bR0 gA0 269 /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 saTIkajainatarkabhASAyAM zeSeNa = jAtamAtra-paricitaviSaya-paricitatarapramAtR-sAdhAraNyena / vizeSadharmagrahaNe sAmAnyadharmigrahaNasya kAraNatvena prathamaM zabdarUparmigrahaNaM vinA tadgatabahuvizeSagrahaNaM viziSTamaterapi pramAturna sambhavatItyAha- prakRSTamaterapIti / viSayaviSayisannipAtAnantaraM sAmAnyamAtragrAhi darzanaM bhavati, tadanantaramavAntarazabdatvAdisAmAnyavizeSAvagrAhyarthAvagraho bhavatIti kecidabhyupagacchanti / tanmataM pratikSeptumupanyasyati anye tu-AlocanapUrvakamarthAvagrahamAcakSate / tatrA''locanamavyaktasAmAnyagrAhi, arthAvagrahastvitaravyAvRttavastusvarUpagrAhIti na sUtrAnupapattiH iti / "asti hyAlocanAjJAnaM, prathamaM nirvikalpakam / bAlamUkAdivijJAna-sadRzaM zuddhavastujam // " iti vacanAd nirvikalpakaM jJAnamavyaktaM sAmAnyagrAhi Alocanam, tatpUrvakaM = taduttarakAlInamarthAvagrahamAcakSate = kathayantItyarthaH / tatra = uktamate, avyaktasAmAnyagrAhi = avAntaravizeSamAtrApratibhAsisAmAnyagrAhi, arthAvagrahastu = 'zabdo'ya'mityavAntarazabdatvalakSaNasAmAnyavizeSagrAhi jJAnaM punaH, itaravyAvRttavastusvarUpagrAhI = zabdetararUpAdivyAvRttazabdAtmakavastusvarUpagrAhi / iti = evamabhyupagamena, na sUtrAnupapattiH = "teNaM saddetti uggahie' iti sUtrasya 'zabdo'ya'mityavagraheNa 'zabda ityavagRhIta' ityarthakasya nA'nupapattiH / arthAvagrahe zabdatvena zabdabhAnasya svIkArAt tathA tadarthasya sambhavAdityAzayaH / ___ bhavadabhyupagatamAlocanAjJAnaM vyaJjanAvagrahAt pUrvaM tatpazcAd vyaJjanAvagraharUpaM vA na sambhavati, prakArAntareNa tatsambhavaH cA'sambhAvita eveti na tadupagamo jyAyAniti pratikSipati tadasad, yata AlocanaM vyaJjanAvagrahAt pUrvaM syAt, pazcAd vA, sa eva vA ? 'anye tu AlocanA'-"viSayaviSayisannipAtasamayAnantaramAdyagrahaNamavagrahaH / viSayaviSayisannipAte sati darzanaM bhavati tadanantaramarthasya grahaNamavagrahaH |"-srvaarth0 1.15 / 'yata Alocanam'-"yadetat bhavadutprekSitaM sAmAnyagrAhakamAlocanaM tat vyaJjanAvagrahAt pUrva vA bhavet, pazcAdvA bhavet, sa eva vyaJjanAvagraho'pi AlocanaM bhavet ? iti trayI gatiH / kiJcA'taH ? / " vizeSA0 bR0 gA0 274 / "pUrvaM tat nAsti / kutaH ? arthavyaJjanasambandhAbhAvAditi / arthaH-zabdAdiviSayabhAvena pariNatadravyasamUhaH, vyaJjanaM tu zrotrAdi, tayoH sambandhaH, tasyA'bhAvAt / sati hi arthavyaJjanasambandhe sAmAnyArthAlocanaM syAt, anyathA sarvatra sarvadA tadbhAvaprasaGgAt / vyaJjanAvagrahAcca pUrvam
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAvagrahasyA''locanapUrvakatvasya nirAsaH nA''dyaH--arthavyaJjanasambandhaM vinA tadayogAd / na dvitIyaH - vyaJjanAvagrahAntyasamaye'rthAvagrahasyaivotpAdAdAlocanAnavakAzAt / na tRtIyaH - vyaJjanAvagrahasyaiva nAmAntarakaraNAt, tasya cA'rthazUnyatvenA'rthAlocanAnupapatteH / 57 = sa eva vA athavA vyaJjanAvagraha evA''locanAjJAnam / nAdya iti / vyaJjanAvagrahAt pUrvamAlocanAjJAnamiti prathamavikalpo na yukta ityarthaH / vyaJjanAvagrahAt pUrvaM zabdAdipariNatadravyanikurambAtmakArthena saha zrotrAdIndriyalakSaNavyaJjanasya sambandhasadbhAve vyaJjanAvagraha eva syAd, nA''locanam / uktasambandhasyA'bhAve cA'vyaktasAmAnyagrahaNalakSaNAlocanAjJAnasya kAraNAbhAvAdeva na sambhava ityAha- arthavyaJjaneti / AlocanAjJAnAsambhavAdityarthaH / na dvitIya iti / vyaJjanAvagrahAt pazcAdAlocanAjJAnamiti dvitIyapakSo'pi na yukta ityarthaH / tatra kAraNamAha-vyaJjanAvagrahAntyeti / vyaJjanAvagrahArthAvagrahayorantarAlakAlasya tAbhyAM vimuktasyA'bhAvAd, vyaJjanAvagrahAntyasamaye'rthAvagrahasadbhAvasyaivopagamena na tadAnImAlocanAjJAnasambhavAdityarthaH / arthavyaJjanasambandho nAsti, tadbhAve ca vyaJjanAvagrahasyaiva iSTatvAt tatpUrvakAlatA na syAditi / "vizeSA0 bR0 gA0 274 / 'na dvitIyaH--'dvitIyavikalpaM zodhayannAha - arthAvagraho'pi yasmAt vyaJjanAvagrahasyaiva caramasamaye bhavati tasmAt pazcAdapi vyaJjanAvagrahAdAlocanajJAnaM na yuktam, niravakAzatvAt / nahi vyaJjanArthavagrahayorantare kAlaH samasti yatra tat tvadIyamAlocanajJAnaM syAt, vyaJjanAvagrahacaramasamaya evA'rthAvagrahasadbhAvAt / " - vizeSA0 bR0 gA0 275 / 'na tRtIyaH'-''pUrvapazcAtkAlayorniSiddhatvAt pArizeSyAd madhyakAlavartI tRtIyavikalpopanyasto vyaJjanAvagraha eva bhavatA''locanAjJAnatvenAbhyupagato bhavet / evaM ca na kazcid doSaH, nAmamAtra eva vivAdAt / " - vizeSA0 bR0 gA0 275 / 'tasya ca'--'"kriyatAM tarhi prerakavargeNa vardhApanam tvadabhiprAyAvisaMvAdalAbhAditi cet, naivam, vikalpadvayasyeha sadbhAvAt, tathAhi - tadvyaJjanAvagrahakAle'bhyupagamyamAnamAlocanamkimarthasyA''locanam, vyaJjanAnAM vA ? iti vikalpadvayam / tatra prathamavikalpaM dUSayannAhatatsamAlocanaM yadi sAmAnyarUpasya arthasya darzanamiSyate tarhi na vyaJjanAvagrahAtmakaM bhavati, vyaJjanAvagrahasya vyaJjanasambandhamAtrarUpatvena arthazUnyatvAt / atha dvitIyavikalpamaGgIkRtyAha-atha vyaJjanasya zabdAdiviSayapariNatadravyasambandhamAtrasya tatsamAlocanamiSyate tarhi katham AlocakatvaM tasya ghaTate ? arthazUnyasya vyaJjanasambandhamAtrAnvitatvena sAmAnyArthAlocakatvAnupapatteH / " vizeSA0 bR0 gA0 276 /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 saTIkajainatarkabhASAyAM na tRtIya iti / vyaJjanAvagraha evA''locanAjJAnamiti tRtIyavikalpo'pi na sambhavatItyarthaH / vyaJjanAvagrahasyaivA''locanAjJAnamiti nAmakaraNe na no vivAdaH-paribhASAyA aparyanuyojyatvAt, paraM tasyA'rthaviSayakatvAbhAvAdAlocanatvaM na sambhavatItyAha- vyaJjanAvagrahasyaiveti / yadi ca vyaJjanAvagrahatayA'bhyupagamyamAnamAlocanAjJAnaM sAmAnyamAtraviSayakamabhyupeyate tadApi tadanantarameva 'zabdo'ya'miti sAmAnyavizeSasvarUpazabdatvasya nizcayarUpo'rthAvagraho bhavadabhimato na syAdeva-Ihita evA'rthe vizeSanizcayasambhavo nA'nIhite / na cA''locanAnantarakSaNe yugapadevehArthAvagrahau syAtAmiti kalpanA yuktA-arthAvagrahakAlasyaikasamayatvAd, IhAkAlasya cA'saGkhyeyasamayatvAt, 'zabdo'ya'mityavagrahasya ca vastuto'pAyarUpatvena tatkAlasyehAsaGkhyeyakAlAt pRthagevA'saGkhyeyakAlatvAdityAzayenA''ha kiJca, AlocanenehAM vinA jhaTityevA'rthAvagrahaH kathaM janyatAm ? yugapaccehAvagrahau pRthagasaGkhyeyasamayamAnau kathaM ghaTetAm ? iti vicAraNIyam / api ca bhavadupagato'rthAvagraho nizcayarUpaH, IhA cA'nizcayarUpA / na caikasminnarthe ekadaivaikapuruSasya nizcayAnizcayau ityapi yuktirbodhyaa| nanu 'kSipramavagRhNAtI'tyAdinA kSipra-cira-bahu-abahu-bahuvidha-abahuvidha-nizritaanizrita-sandigdha-asandigdha-dhruva-adhruvatvalakSaNadvAdazavizeSaNairvizeSitAH kSiprAvagrahaNAdisvarUpA dvAdazArthAvagrahAH tattvArthe prarUpitAH / tatazca naikasAmayika evA'rthAvagrahaH, kintvasaGkhyeyasamayamAno'pyasAviti IhayA samasamayamAnatvasambhavena samakAlamutpattivizeSaviSayakatvaM ca sambhaviSyatIti zaGkate "kiJca, Alocanena'-"bhavatu tasmin vyaJjanAvagrahe sAmAnyaM gRhItam, tathApi kathamanIhite tasmin akasmAdeva arthavagrahakAle 'zabda eSaH' iti vizeSajJAnaM yuktam ? 'zabda eva eSaH' ityayaM hi nizcayaH / na cAyamIhAmantareNa jhagityeva yujyate / ato nA'rthAvagrahe 'zabdaH' ityAdivizeSabuddhiyujyate |"-vishessaa0 bR0 gA0 278 / _ 'yugapacca'-"atha arthAvagrahasamaye zabdAdyavagamena sahaivehA bhaviSyatIti manyase, tatrA''ha-yadidamarthAvagrahe vizeSajJAnaM tvayA iSyate so'pAyaH, sa ca avagamasvabhAvo nizcayasvarUpa ityarthaH / yA ca tatsamakAlamIhA'bhyupeyate sA tarkasvabhAvA anizcayAtmikA ityarthaH / tata etau IhApAyo anizcayetarasvabhAvau kathamarthAvagrahe yugapadeva yuktau, nizcayAnizcayayoH parasparaparihAreNa vyavasthitatvAt / aparaJca samayamAtrakAlo'rthAvagrahaH, IhApAyau tu pratyekamasaGkhyeyasamayaniSpannau katham ekasminnarthAvagrahasamaye syAtAm-atyantAnupapannatvAt |"-vishessaa0 bR0 gA0 279 /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAvagrahasyA''locanapUrvakatvasya nirAsaH nanvavagrahe'pi cA'viruddhamiti ced; 59 kSipretarAdibhedapradarzanAdasaGkhyeyasamayamAnatvaM vizeSaviSayatvaM avagrahe = arthAvagrahe, apinehAyA asaGkhyeyasamayamAnatvasyA''mreDanam / bahubahuvidhAdigrAhakasya vizeSaviSayakanizcayarUpasyaiva sambhavena tathAvidhasyehAnantarabhAvitvenA'pAyatvameva / uktavizeSaNakApAyakAraNatvAdevA'vagrahe upacAramAzritya kSiprAvagrahaNatvAdinA tattvArthAdau dvAdazavidhatvaprarUpaNam / kAraNe'pyarthAvagrahe sAmAnyagrAhiNi vizeSagrAhikAryApAyasvarUpaM zaktyAtmanA yogyatayA'stIti tathA prarUpaNaM nA'saGgatam / anyathA'zeSavizeSAparAmRSTasAmAnyagrAhiNyarthAvagrahe'nupacaritasya vizeSaviSayakatvaniyatasyoktadvAdazavidhatvasyA'sambhavAditi samAdhatte na, tattvatasteSAmapAyabhedatvAt, kAraNe kAryopacAramAzrityA'vagrahabhedatvapratipAdanAt, avizeSaviSaye vizeSaviSayatvasyA'vAstavatvAt / 'nanvavagrahe'-''kSipramavagRhNAti, cireNAvagRhNAti, bahvavagRhNAti, abahvavagRhNAti, bahuvidhamavagRhNAti, abahuvidhamavagRhNAti evamanizritam, nizritam, asandigdham, sandigdham, dhruvam, adhruvamavagRhNAti-ityAdinA granthenA'vagrahAdayaH zAstrAntare dvAdazabhirvizeSaNairvizeSitAH / tataH 'kSipraM cireNa vA'vagRhNAti' iti vizeSaNAnyathAnupapatterjJAyate naikasamayamAtramAna evA'rthAvagrahaH, kintu cirakAliko'pi, nahi samayamAtramAnatayaikarUpe tasmin kSipraciragrahaNavizeSaNamupapadyata iti bhAvaH / tasmAdetadvizeSaNabalAt asaGkhyeyasamayamAno'pyarthAvagraho yujyate / tathA, bahUnAM zrotRRNAmavizeSeNa prAptiviSayasthe zaGkhabheryAdibahutUryanirghoSe kSayopazamavaicitryAt ko'pyabahu avagRhNAti-sAmAnyaM samuditatUryazabdamAtramavagRhNAti ityarthaH / anyastu bahvavagRhNAti zaGkhabheryAditUryazabdAn bhinnAn bahUn gRhNAtItyarthaH / anyastu strIpuruSAdivAdyatva - snigdhamadhuratvAdibahuvidhavizeSaviziSTatvena bahuvidhamavagRhNAti / aparastu abahuvidhavizeSaviziSTatvAdabahuvidhamavagRhNAti / ata etasmAd bahubahuvidhAdyanekavikalpanAnAtvavazAt avagrahasya kvacit sAmAnyagrahaNam, kvacittu vizeSagrahaNam ityubhayamapyaviruddham / ato yat sUtre 'teNaM saddetti uggahie' iti vacanAt 'zabdaH' iti vizeSavijJAnamupadiSTam, tadapyarthAvagrahe yujyata eva iti kecit / " - vizeSA0 bR0 gA0 280 / 'naH tattvataH'-'"atrottaramAha - bahubahuvidhAdigrAhako hi vizeSAvagamo nizcayaH, sa ca sAmAnyArthagrahaNamIhAM ca vinA na bhavati, yazca tadavinAbhAvI so'pAya eva, kathamarthAvagraha iti bhaNyate ? Aha-yadi bahubahuvidhAdigrAhako'pAya eva bhavati tarhi kathamanyatra avagrahAdInAmapi bahvAdigrahaNamuktam ? satyam, kintu apAyasya kAraNamavagrahAdayaH / kAraNe ca yogyatayA kAryasvarUpamasti iti upacArataste'pi bahvAdigrAhakAH procyante ityadoSaH / yadyevaM tarhi vayamapi
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM tattvataH = paramArthataH, teSAM = kSipretarAdibhedAnAm / kAraNe = kSipretarAdigrahaNasvabhAvApAyakAraNe'rthAvagrahe, kAryasya = kSipretarAdigrahaNasvabhAvApAyasya, upacAraM = tadgatadharmasya svarUpayogyatayA'rthAvagrahe kalpitaM sattvam, Azritya = avalambya / kSipragrahaNatvAdikamanupacaritameva kuto nA'rthAvagrahasyetyAkAGkSAyAmAha-avizeSeti / vizeSaviSayakatvavikale sAmAnyamAtragrAhiNyarthAvagrahe iti yAvat / mukhyato'pyarthAvagrahe kSipretarAdibhedatvamupapAdayituM kalpAntaramAha athavA avagraho dvividha:-naizcayikaH, vyAvahArikazca / AdyaH sAmAnyamAtragrAhI / dvitIyazca vizeSaviSayaH-taduttaramuttarottaradharmAkAGkSArUpehApravRtteH, anyathA avagrahaM apAyagataM vizeSajJAnamarthAvagrahe'pi upacariSyAma iti / naitadevam, yato mukhyAbhAve sati prayojane nimitte ca upacAraH pravartate / na caivamupacAre kiJcit prayojanamasti / 'teNaM saddetti uggahie' ityAdisUtrasya yathAzrutArthanigamanaM prayojanamiti cet, na, 'saddetti bhaNai vattA' ityAdi prakAreNA'pi tasya nigamitatvAt / sAmarthyavyAkhyAnamidam, na yathAzrutArthavyAkhyeti cet, tarhi yadhupacAreNA'pi zrauto'rthaH sUtrasya vyAkhyAyata iti tavA'bhiprAyaH, tarhi yathA yujyata upacAraH tathA kuru / na caitat sAmayike'rthAvagrahe'saGkhyeyasAmayikaM vizeSagrahaNaM kathamapyupapadyate |"-vishessaa0 bR0 gA0 281 / ___ 'athavA avagraho'-"prathamaM naizcayike arthAvagrahe rUpAdibhyo'vyAvRttamavyaktaM zabdAdivastusAmAnyaM gRhItam, tataH tasminnIhite sati 'zabda evA'yam' ityAdinizcayarUpo'pAyo bhavati / tadanantaraM tu 'zabdo'yaM kiM zAGkaH zArgo vA' ityAdizabdavizeSaviSayA punarIhA pravartiSyate, 'zAla evA'yaM zabdaH' ityAdizabdavizeSaviSayo'pAyazca yo bhaviSyati tadapekSayA 'zabda evA'yam' iti nizcayaH prathamo'pAyo'pi sannupacArAdarthAvagraho bhaNyate IhApAyApekSAta iti, anena copacArasyaikaM nimittaM sUcitam / / 'zAGkho'yaM zabdaH' ityAdyeSyavizeSApekSayA yenA'sau sAmAnyazabdarUpaM sAmAnyaM gRhNAti iti, anena tUpacArasyaiva dvitIyaM nimittamAveditam, tathAhi-yadanantaramIhApAyau pravartete, yazca sAmAnya gRhNAti so'rthAvagrahaH, yathA''dyo naizcayikaH, pravartate ca 'zabda evA'yam' ityAdyapAyAnantaramIhApAyau, gRhNAti ca 'zAGkho'yam' ityAdibhAvivizeSApekSayA'yaM sAmAnyam / tasmAdarthAvagraha eSyavizeSApekSayA sAmAnyaM gRhNAtIti uktam / tatastadanantaraM kiM bhavati ? tataH sAmAnyena zabdanizcayarUpAt prathamApAyAdanantaram 'kimayaM zabda: zAGkaH zArgo vA' ityAdirUpehA pravartate / tatastadvizeSasya-zaGkhaprabhavatvAdeH zabdavizeSasya 'zAGka evAyam' ityAdirUpeNA'pAyazca nizcayarUpo bhavati / ayamapi ca bhUyo'nyatadvizeSAkAGkSAvataH pramAtu vinImIhAmapAyaM cApekSya, eSyavizeSApekSayA sAmAnyAlambanatvAccArthAvagraha ityupacaryate /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAvagrahaH vinehAnutthAnaprasaGgAt / atraiva kSipretarAdibhedasaGgatiH / ata eva coparyupari jJAnapravRttirUpasantAnavyavahAra iti draSTavyam / avagrahaH arthAvagrahaH / AdyaH naizcayiko'rthAvagrahaH, sAmAnyamAtragrAhI rUpAdibhyo'vyAvRttasyA'vyaktasya zabdAdivastusAmAnyasya grAhakaH / dvitIyazca = vyAvahArikosrthAvagrahaH punaH, vizeSaviSayaH = zabdAdivastusAmAnyasattAlakSaNa - mahAsAmAnyAvAntarazabdatvAdisAmAnyavizeSaviSayakaH / = 61 = = - nanvavyaktazabdAdivastusAmAnyagrAhyavagrahasya naizcayikAvagrahatvaM yuktaM yataH tenA'vagRhIte sAmAnye 'kimayaM zabdo'zabdo ve' tIhApravRttyanantaraM 'zabda evA'ya' mityapAyasya sambhavaH / 'zabda evA'yamiti vyAvahArikArthAvagrahAnantaraM tvIhAdyabhAvAt kathamasyA'rthAvagrahatvamityata Aha iyaM ca sAmAnyavizeSApekSA tAvat kartavyA yAvadantyo vastuno vizeSaH / yasmAcca vizeSAt parato vastuno'nye vizeSA na sambhavanti so'ntyaH, athavA sambhavatsvapi anyavizeSeSu yato vizeSAt parataH pramAtustajjijJAsA nivartate so'ntyaH, tamantyaM vizeSaM yAvad vyAvahArikArthavagrahehApAyArthaM sAmAnyavizeSApekSA kartavyA / " - vizeSA0 bR0 gA0 282-4 / 1 "sarvatra viSayaparicchede kartavye nizcayataH IhApAyau bhavataH, 'IhA, punarapAyaH, punarIhA, punarapyapAyaH' ityayaM krameNa yAvadantyo vizeSaH tAvadIhApAyAveva bhavataH, nA'rthAvagrahaH / kiM sarvatraivameva ? na, AdyamavyaktaM sAmAnyamAtrAlambanamekasAmayikaM jJAnaM muktvA'nyatrehApAyau bhavataH / idaM punarnehA, nApyapAyaH, kintu arthAvagraha eva / saMvyavahArArthaM vyAvahArikajanapratItyapekSaM punaH sarvatra yo yo'pAyaH sa sa uttarottarehA'pAyApekSayA, eSyavizeSApekSayA copacArato'rthAvagrahaH / evaM ca tAvad neyaM yAvattAratamyenottarottaravizeSAkAGkSA pravartate / " - vizeSA0 bR0 gA0 285 / "loke'pi hi yo vizeSaH so'pi apekSayA sAmAnyam, yat sAmAnyaM tadapyapekSayA vizeSa iti vyavahriyate / tathAhi - 'zabda evA'yam' ityevamadhyavasito'rthaH pUrvasAmAnyApekSayA vizeSaH, 'zAGkho'yam' ityuttaravizeSApekSayA tu sAmAnyam / ayaM coparyuparijJAnapravRttirUpeNa santAnena loke rUDhaH sAmAnyavizeSavyavahAra: aupacArikAvagrahe satyeva ghaTate, nAnyathA, tadanabhyupagame hi prathamApAyAnantaramIhAnutthAnam, uttaravizeSAgrahaNaM cA'bhyupagataM bhavati / uttaravizeSAgrahaNe ca prathamApAyavyavasitArthasya vizeSatvameva na sAmAnyatvam iti pUrvoktarUpo lokapratItaH sAmAnyavizeSavyavahAraH samucchidyeta / atha prathamApAyAnantaramabhyupagamyata IhotthAnam, uttaravizeSagrahaNaM ca, tarhi siddhaM tadapekSayA prathamApAyavyavasitArthasya sAmAnyatvam, yazca sAmAnyagrAhakaH, yadanantaraM ca IhAdipravRttiH so'rthAvagrahaH naizcayikAdyarthAvagrahavat ityuktameva / iti siddho vyAvahArikArthAvagrahaH, tatsiddhau ca santAnapravRttyA'ntyavizeSaM yAvat siddhaH sAmAnyavizeSavyavahAraH / " - vizeSA0 bR0 gA0 288 /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM taduttaramiti / taduttaraM = 'zabdo'ya'miti vyAvahArikArthAvagrahAnantaram / uttarottareti / 'zabdo'ya'miti nizcaye jAte'pi 'kimayaM zabdaH zAGkhaH zAve'ti sandihya 'prAya: zALenA'nena bhavitavya'mitIhA pravarttate, tataH 'zAGgha evA'ya'miti nizcayAtmA'pAyo bhavati / etasmAt kAraNAd yujyate 'zabdo'ya'miti jJAnasyA'rthAvagrahatvam / evaM 'zAGkha evA'ya'miti nizcayAnantaraM 'devadattena yajJadattena vA dhmAtasya zaGkhasya zabdo'ya'miti sandihya 'prAyo devadattAdhmAtazaGkhazabdenA'nena bhavitavya'mitIhA pravarttate, tato 'devadattAdhmAtazaGkhazabda evA'ya'miti nirNayAtmako'pAyo bhavatIti tadapekSayA 'zAGkSa evA'ya'mityasyA'rthAvagrahatvamityevaM yadyaddharmApekSayA vizeSadharmaH sambhavati tattaddharmagrahaNaM bhaviSyehApAyapUrvakAlInamavagrahasvarUpaM svaviSayagatAvagRhItasAmAnyadharmApekSayA vizeSAvagAhitvAdapAyasvarUpaM ca / yadapAyaviSayIbhUtadharmApekSayA parato vizeSadharmA na santi, tatrA'nantaramIhApAyApravRtteH so'pyapAya eva, na vyAvahArikArthAvagraha iti bhAvaH / ___ anyathA = naizcayikAvagrahagRhIte sAmAnye Ihite cA'nantarabhAvitvenA'pAyarUpasya 'zabda evA'ya'miti nizcayasya vyAvahArikAvagrahatvAnabhyupagame, avagrahaM vinA = arthAvagrahaM vinA, IhAnutthAnaprasaGgAt = "kimayaM zabdaH zAGkhaH zA! ve'tyAdyuttaravizeSAkAGkSaNarUpehAnutthAnaprasaGgAt-IhAM prati avagrahasya kAraNatvAt, kAraNAbhAve kAryAsambhavAditi IhAkAryAnyathAnupapattyA'vagraho'vazyameva kalpanIyaH, atha cA'nyasyA'rthAvagrahasya prakRte'sambhavAt 'zabdo'yami'tyapAya eva tatrA'rthAvagraha iti / atraiva = vyAvahArikArthAvagrahe eva / ata eva = prAthamikApAyasya vyAvahArikArthAvagrahatvAbhyupagamAdeva / uparyuparIti / prathamApAyAnantaraM tadrUpavyAvahArikArthAvagrahagRhIte zabdatvarUpe, mahAsAmAnyasattvApekSayA vizeSasvarUpe'pi zAGghatvAdyuttaravizeSApekSayA sAmAnyasvarUpe, IhAto'pAyAtmA 'zAGkho'ya'miti jJAnaM bhavati / tadanantaraM tadrUpavyAvahArikArthAvagrahagRhIte zAGkhatvarUpe, zabdatvalakSaNasAmAnyApekSayA vizeSarUpe'pi devadattAdhmAtazaGkhaprabhavatvAdyuttaravizeSApekSayA sAmAnyarUpe, IhAto'pAyAtmA 'devadattAdhmAtazaGkhaprabhava evA'ya'miti jJAnaM bhavati / ityevaM krameNoparyupari jJAnadhArApravRttilakSaNa-jJAnasantatirUpavyavahAraH saGgacchate / prathamApAyasyA'vagraharUpatvAbhAve ca tadviSayasya vizeSasyA'vagRhItatvAbhAvAd na tohA, tadabhAvAcca na dvitIyApAya, evaM na tRtIyApAya ityuktakramikajJAnasantAnalakSaNavyavahAravilopa eva prasajyeteti bhAvaH /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ hA 63 IhAdinirUpaNam atha IhAM nirUpayati avagRhItavizeSAkAGkSaNamIhA / vyatirekadharmanirAkaraNaparo'nvayadharmaghaTanapravRtto bodha iti yAvat / yathA - zrotragrAhyatvAdinA prAyo'nena zabdena bhavitavyam, madhuratvAdidharmayuktatvAt zAGkhAdinA veti / atra Iheti lakSyanirdezaH, avagRhItavizeSAkAGkSaNamiti lakSaNanirdezaH / atra avagRhItetyatra, naizcayikArthAvagrahagrahaNe - avagRhItaM tadviSayIbhUtaM rUpAdyavyAvRttAvyaktazabdAdivastumAtram, tatra vizeSasya = mahAsAmAnyasattvApekSayA zabdatvAdilakSaNAvAntarasAmAnyarUpasyA''kAGkSaNaM vimarzo mImAMseti yAvat, tacca 'kimidaM vastu mayA gRhItaM zabdo'zabdo ve'tyAdirUpam, tacca naizcayikehA / vyAvahArikArthAvagrahagrahaNe - ' zabdo'ya 'mityavagrahaviSayIbhUtaM zabdatvaM zAGkhatvAdyapekSayA sAmAnyam, tatra vizeSasya zabdatvApekSayA zAGkhatvAderAkAGkSaNaM 'ko'yaM zabdaH ? zAGkhaH zArgo ve 'ti, etacca vyAvahArikehAsvarUpamavagantavyam / I avagRhItetyAdilakSaNaparyavasitArthamAdAya IhAlakSaNamAvedayati-vyatireketi / vimarze'nvadharmo vidhirUpo vyatirekadharmazca tadabhAvarUpaH tadabhAvavyApyarUpazcA'vabhAsate / tatra yAdRzabodho vyatirekadharmanirAkaraNaparo'nvayadharmasaGghaTanaparazca sa bodha IhetyarthaH / udAharati-- yatheti / zrotragrAhyatvAdirasAdhAraNo dharmaH zabdasyaiva, rUpAdau tu sa nA'stIti zabdatvAbhAvasya tadvyApyasya rUpatvAdezca vyatirekadharmasya nirAkaraNamanvayadharmasya zabdatvasya saGghaTanaM ca 'zrotragrAhyatvAdinA prAyo'nena zabdena bhavitavyamiti bodhena kriyate iti sa bodha IhA / iyaM cehA sAmAnyamAtragrAhiNo naizcayikAvagrahasyA'nantaraM bhavati / 'avagRhIta'-''naizcayikArthAvagrahe yat sAmAnyagrahaNaM rUpAdyavyAvRttyA'vyaktavastumAtragrahaNam, tathA vyavahArArthAvagrahe'pi yaduttaravizeSApekSayA zabdAdisAmAnyagrahaNam, tasmAdanantara- mahA pravartate / kathambhUteyam ? / tatra vidyamAnasya gRhItArthasya vizeSavimarzadvAreNa mImAMsA / kenollekhena ? 'kimidaM vastu mayA gRhItam - zabdaH, azabdo vA rUparasAdirUpaH ?' idaM ca nizcayArthAvagrahAnantarabhAvinyA IhAyAH svarUpam / atha vyavahArArthAvagrahAnantarasambhavinyAH svarUpamAha-'zAGkha-zAyormadhye ko'yaM bhavet zabdaH zAGkhaH zAGga vA' ? iti / nanu 'kiM zabdaH azabdo vA' ityAdikaM saMzayajJAnameva kathamIhA bhavitumarhati ?, satyam, kintu diGmAtramevedamiha darzitam, paramArthatastu vyatirekadharmanirAkaraNaparaH anvayadharmaghaTanapravRttazcA'pAyAbhimukha eva bodhaH - IhA draSTavyA / " - vizeSA0 bR0 gA0 289 /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM 'zabdo'yamiti vizeSAvagAhino vyAvahArikAvagrahasyA'nantaraM yehA samudbhavati tAmudAharati- madhuratvAdIti / madhuratvAdirasAdhAraNadharmaH zAGkhAdizabdavizeSasyaiva, na sa zArGgAdizabdavizeSe'stIti tena dharmeNa zAGkhAditvAbhAvasya tadvyApyasya zArGgatvAdezca vyatirekadharmasya nirAkaraNamanvayadharmasya zAGkhatvAdeH saGghaTanaM ca 'madhuratvAdinA prAyo 'nena zAGkhAdinA bhavitavyamiti bodhena kriyate iti sa bodha IhetyarthaH / 64 saMzayasya vidhivyatirekayordolAyamAnatayA samabhAvena pravRttiH, IhAyAzca vyatirekApAkaraNenA'nvayadharmasaGghaTanadvArA nizcayAtmakApAyAbhimukhatvena saMzayAd bheda ityAha na ceyaM saMzaya eva-tasyaikatra dharmiNi viruddhanAnArthajJAnarUpatvAd, asyAzca nizcayAbhimukhatvena vilakSaNatvAt / IhAyAH saMzayatvaniSedhe hetumAha - tasyeti / tasya = saMzayasya / ekatreti / ekasmin dharmiNi viruddhanAnAdharmaprakArakaM jJAnaM saMzaya iti tasya vyatirekadharme'nvayadharme ca dolAyamAnataiva, na tu nizcayAbhimukhatvamiti / asyAzca = IhAyAH punaH / matijJAnasya tRtIyabhedamapAyaM nirUpayati Ihitasya vizeSanirNayo'vAya:, yathA-'zabda evA'yam', 'zAGkha evA'ya 'miti vA / atra Ihitasya vizeSanirNaya iti lakSaNanirdezaH, apAya iti lakSyanirdezaH / zrotragrAhyatvAdinA Ihitasya = IhayA viSayIkRtasya = nizcayAbhimukhIkRtasya, vizeSanirNayaH 'zrotragrAhyatvAditaH zabda evA'yaM na rUpAdiriti nizcayAtmako yo bodhaH so'pAya ityarthaH / udAharati- yathA-zabda evA'yamiti / nizcayAvagrahAnantarabhAvyapAyasvarUpakathanametat / = zAGkha evA'yamiti veti / vA athavA zAGkha evA'yamiti nirNayo'pAyaH / anena vyAvahArikArthAvagrahAnantarabhAvyapAya uktaH / atra Ihitasya = 'madhuratvAdinA prAyaH zAGkhenA'nena bhavitavya'mityevamIhayA viSayIkRtasya nizcayAbhimukhIkRtasya 'madhurasnigdhatvAdiguNatvAt = 'na ceyaM saMzaya'-'' nirNayAdarzanAt IhAyAM tatprasaGga iti cet, na, arthAdAnAt / " "saMzayapUrvakatvAcca / "- tattvArtha0 1.15. 11, 12 / pra0 na0 2.11 / 'Ihitasya'-''madhurasnigdhAdiguNatvAt zaGkhasyaivA'yaM zabdaH, na zRGgasya ityAdi yad vizeSavijJAnam, so'pAyo nizcayajJAnarUpaH / kutaH ? purovartyarthadharmANAmanugamabhAvAdastitvanizcayasadbhAvAt, tatrA'vidyamAnArthadharmANAM tu vyatirekabhAvAt nAstitvanizcayasatvAt / ayaM ca vyavahArArthAvagrahAnantarabhAvI apAya uktaH, nizcayAvagrahAnantarabhAvI tu zrotragrAhyatvAdiguNataH 'zabda evA'yaM na rUpAdiH' iti / " - vizeSA0 bR0 gA0 290 /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ apAyadhAraNe 65 zaGkhasyaivA'yaM zabdo na zArGgasye 'ti yo vizeSanirNayaH so'pAya ityevaM lakSaNAnugamo vidheyaH / matijJAnasya caturthabhedaM dhAraNAjJAnaM nirUpayati sa eva dRDhatamAvasthApanno dhAraNA / sA ca trividhA - avicyutiH, smRtiH, vAsanA ca / tatraikArthopayogasAtatyAnivRttiH avicyutiH / tasyaivA'rthopayogasya kAlAntare 'tadeva' ityulekhena samunmIlanaM smRtiH / apAyAhitaH smRtihetuH saMskAro vAsanA / dvayoravagrahayoravagrahatvena tisRNAM dhAraNAnAM ca dhAraNAtvenopagrahAd na vibhAgavyAghAtaH / atra sa eva dRDhatamAvasthApanna iti lakSaNanirdezaH, dhAraNeti lakSyanirdezaH / dRDhatamAvasthApanno'pAya eva dhAraNeti kaJcit kAlamavasthitaH san dArkSya bhAvamApanno'pAyo dhAraNeti yAvat / tAM vibhajate- sA ceti / dhAraNA cetyarthaH / avicyutyAdInAM krameNa lakSaNamupadarzayati tatreti / teSu madhye ityarthaH / ekArthopayogasAtatyAnivRttiriti lakSaNam, avicyutiriti lakSyam / apAyena nizcite'rthe kiyatkAlaparyantamupayogaH sAtatyena varttate, na tu tasmAd nivarttate / arthAdantarA''ntarA tamarthaM parityajya nA'nyaviSayakopayogo bhavati / saikArthopayogasAtatyAnivRttiH avicyutirnAma dhAraNAyAH prathamabheda ityarthaH / smRtinAmakaM dhAraNAyA dvitIyabhedaM lakSayati - tasyaiveti / avicyutilakSaNA dhAraNA kiyatkAlAnantaraM viSayAntarasaJcArAdinA vinazyati, paraM tayA dhAraNayA vAsanAlakSaNaH saMskAra Atmani smRtiheturAdhIyate, tAdRzasaMskAravazAt tirohitasyA'pi tasyA'rthopayogasyaiva kAlAntare tadevollekhena yat samunmIlanaM = prakaTanam = uttarakAlaM tadevetyullekhazAli yad jJAnamAvirbhavati tat smRtirUpA dhAraNetyarthaH / vAsanArUpaM tRtIyaM dhAraNAbhedaM lakSayati- apAyAhita iti / yadyapi saMskAra ityeva ' sa eva dRDhao - " apAyena nizcite'rthe tadanantaraM yAvadadyApi tadarthopayogasAtatyena varttate na tu tasmAnnivarttate tAvat tadarthopayogAdavicyutirnAma sA dhAraNAyAH prathamabhedo bhavati / tataH tasya arthopayogasya yad AvaraNaM karma tasya kSayopazamena jIvo yujyate, yena kAlAntare indriyavyApArAdisAmagrIvazAt punarapi tadarthopayogaH smRtirUpeNa samunmIlati sA ceyaM tadAvaraNakSayopazamarUpA vAsanA nAma dvitIyastadbhedo bhavati / kAlAntare ca vAsanAvazAt tadarthasya indriyairupalabdhasya athavA tairanupalabdhasyA'pi manasi yA smRtirAvirbhavati sA tRtIyastadbheda iti / evaM tribhedA dhAraNA vijJeyA / " - vizeSA0 bR0 gA0 291 /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM vAsanAyA lakSaNaM saMbhavati, tathApi nyAyamate kriyAjanakavega-sthitisthApakasaMskArayorapi saMskAratvAt tavyAvRttaye apAyAhita iti / avAyAtmakajJAnasyaivA'pAya iti nAmAntaram, tathA ca apAyajanyaH smRtiheturyo bhAvanAkhyaH saMskAraH sa vAsanetyarthaH / yadyapi kiJcitkAlaM sAtatyenA'nuvartamAnasyA'pAyasyaivA'vicyutilakSaNadhAraNArUpatayA, tasya svAvaraNakarmakSayopazamena svAdhArajIvagatena kAlAntare udbodhakasamavahitena bhAvanAkhyasaMskArAtmatAmupagatena tadevamityAkArasmRtirUpeNa yad unmIlanaM tasya smRtirUpeNa, tatpUrvabhAvinyA apAyAntarabhAvinyAzca vAsanAyA tayormadhye eva nirUpaNamucitamiti dvitIyabhedatayA vAsanAyAH tRtIyabhedatayA smRterabhidhAnaM nyAyyama; tathApi avicyutilakSaNadhAraNAsmRtyoH svasaMvedanasiddhatA, smRti prati avicyutilakSaNadhAraNAyA evA'nvayavyatirekAbhyAM kAraNatvasyA'vadhRtatayA, apAyasyopekSAtmakasyA'pi sambhavenA'pAyasyA'tiprasaktatayA, upekSAnAtmakajJAnamAtrasvarUpAvicyutimAtravRttitvenA'vicyutitvasya smRtikAraNatAvacchedakatvena, tena rUpeNa kAraNIbhUtAyA avicyuteH ciraM vinaSTAyAH kAlAntarabhAvinI smRti prati kAraNatvaM na sambhavatItyetadarthaM tadvyApAratayA vAsanAkalpanamiti smRtyanyathAnupapattyaiva vAsanAyAH kalpanIyatvena, tasyAH smRtinirUpyatvena smRtinirUpaNAnantaraM nirUpaNaM nA'yuktamiti tRtIyabhedatayA vAsanAnirUpaNamiti bodhyam / yadyapi vyaJjanAvagrahArthAvagrahehApAyAvicyutismRtivAsanAbhedena matijJAnasya saptavidhatvam, tathApi vyaJjanAvagrahArthAvagrahayoravagrahatvenaikyamavicyutismRtivAsanAnAM ca dhAraNAtvenaikyamabhisandhAya matijJAnasya sAMvyavahArikapratyakSarUpasya caturdhA vibhajanaM susaGgatamevetyAzayenA''hadvayoriti / dvayoH = vyaJjanArthabhedena dvidhayoH, tisRNAm = avicyutismRtivAsanAbhedena trividhAnAm / na vibhAgavyAghAta iti / matijJAnasya saptavidhatve nyUnAdhikasaGkhyAvyavacchedakatvAsambhavena caturdhA vibhajanasya yo vyAghAta: sa netyarthaH / vyutpattyarthAzrayaNenA'pAyadhAraNayoH svarUpato bhedamabhyupagacchatAM mataM pratikSeptumupanyasyatikecittu-apanayanamapAyaH, dharaNaM ca dhAraNeti vyutpattyarthamAtrAnusAriNa: 'kecittu-apanayana'-"tatra vidyamAnAt sthANvAderyo'nyaH tatpratiyogI, tatrA'vidyamAnaH 1. kathamavicyuti-vAsanA-smRtikrameNa nirUpaNamucitam ? kimarthaM ca tathA'kRtvA'vicyuti-smRti-vAsanA krameNa nirUpaNaM kRtam ? - itIha carcyate / 2. avicyutilakSaNadhAraNArUpApAyasya svAdhArajIve svAvaraNakarmakSayopazamarUpeNa sthitiH, saiva bhAvanetyucyate / tasyodbodhakasamavahitena kAlAntare unmIlanaM smRtiH kathyate /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAraNAsvarUpacarcA 'asadbhUtArthavizeSavyatirekAvadhAraNamapAyaH, sadbhUtArthavizeSAvadhAraNaM ca dhAraNA-ityAhuH, kecittvityasya AhurityanenA'nvayaH / apanayanamityAdi anusAriNaityantaM kecidityasya vizeSaNam / apanayanamapAya iti vyutpattyAzrayaNena yo'rthaH paryavasitaH tmaah-asdbhuuteti| 'ayaM sthANu'riti jJAne 'nA'yaM puruSa' iti jJAnamapAyaH, tatroktalakSaNasaGgamanA-san = sthANvAdirarthaH, tadanyaH puruSAdirartho'sadbhUto'rthaH, tasya ye vizeSAH ziraHkaNDUyanacalanaspandanAdayaH, teSAM purovartini sadbhUte sthANvAdirUpe'rthe yo vyatirekaH = abhAvaH, tasyA'vadhAraNaM = nirNayaH = 'nA'yaM puruSa' iti jJAnam, tadevA'sadbhUtArthavizeSApanodanakSamatvena apAya ityarthaH / tatraiva dharaNaM ca dhAraNeti vyutpattyarthAvalambanena yad dhAraNAsvarUpaM paryavasitaM tadupadarzayati-sadbhUteti / anena lakSaNena 'sthANurevA'ya'miti jJAnaM dhAraNeti jJAyate / lakSaNasamanvayaH-sadbhUto'rthaH purovartini deze vidyamAnaH sthANvAdiH, tasya vizeSaH sthANutvAdirasAdhAraNo dharmaH, tasyA'vadhAraNaM 'sthANurevA'ya'miti jJAnaM dhAraNetyarthaH / tanna, kvacit tadanyavyatirekaparAmarzAt, kvacidanvayadharmasamanugamAt, kvaciccobhAbhyAmapi bhavato'pAyasya nizcayaikarUpeNa bhedAbhAvAd, anyathA smRterAdhikyena mateH paJcabhedatvaprasaGgAt / puruSAdiH, tadvizeSAH ziraHkaNDUyanacalanaspandanAdayaH, teSAM purovartini sadbhUte'rthe apanayanaM niSedhanaM tadanyavizeSApanayanaM tadeva tanmAtram apAyamicchanti kecana apAyanamapanayanamapAya iti vyutpattyarthavibhramitamanaskAH / avadhAraNaM dhAraNA iti ca vyutpattyarthabhramitAste dhAraNAM bruvate / kiM tat ? sadbhUtavizeSAvadhAraNam-sadbhUtastatra vivakSitapradeze vidyamAnaH sthANvAdirarthavizeSastasya 'sthANurevA'yam' ityavadhAraNam |"-vishessaa0 bR0 gA0 185 / 'tanna'-"tadetad dUSayitumAha-kasyacit pratipattuH tadanyavyatirekamAtrAdavagamanaM nizcayo bhavati, tadyathA-yato neha ziraHkaNDUyanAdayaH puruSadharmA dRzyante tataH sthANurevA'yamiti / kasyApi sadbhUtasamanvayataH yathA sthANurevA'yaM vallyutsarpaNavayonilayanAdidharmANAmihA'nvayAditi / kasyacit punaH tadubhayAd anvayavyatirekobhayAt tatra bhUte'rthe'vagamanaM bhavet, tadyathA yasmAt puruSadharmA ziraHkaNDUyanAdayo'tra na-dRzyante callyutsarpaNAdayastu sthANudharmAH samIkSyante tasmAt sthANurevA'yamiti / nacaivamanvayAt vyatirekAt ubhayAdvA nizcaye jAyamAne kazciddoSaH / pavyAkhyAne tu vakSyamANanyAyena doSaH |"-vishessaa0 bR0 gA0 186 / _ 'anyathA smRteH'-"yasmAd vyatirekAd anvayAdubhayAdvA bhUtArthavizeSAvadhAraNaM kurvato yo'dhyavasAyaH sa sarvo'pi apAyaH na tu sadbhUtArthavizeSAvadhAraNaM dhAraNA iti / vyatireko'pAyaH anvayastu dhAraNA ityevaM matijJAnatRtIyabhedasya apAyasya bhede abhyupagamyamAne paJca bhedA bhavanti
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM tanneti / uktamataM na samIcInamityarthaH / tatra hetumAha-kvaciditi / yatrA'sadbhUtArthavizeSApanayanam, yatra ca sadbhUtArthAnugamanam, yatra ca tadubhayaM-sarvatra taddvArA jAyamAno'pAya: 'sthANurevA'ya'miti nizcayarUpa eveti tasyA'pAyatvameva / na tu anyavizeSavyatirekAvadhAraNasyA'pAyatvaM sadbhUtAnvayadharmAvadhAraNasya ca dhAraNAtvamiti tayorbhedAkalanaM yuktaM-tathA satyuktaprakArAbhyAM vyatiriktA smRtirapi jJAnAntaraM syAditi mateH paJcaprakAratvApattyA caturvidhatvaM vyAhanyeteti sammukhIno'rthaH / akSarArthastu kvacit = yatra viSaye pramAtuH 'neha ziraHkaNDUyanAdayaH puruSadharmA dRzyante' ityasadbhUtArthavizeSavyatirekAlocanaM tatra, tadanyavyatirekaparAmarzAt = purovartisthANugatadharmAnyAbhAvAvadhAraNAd, bhavato = jAyamAnasya, apAyasya = 'sthANurevA'ya'miti jJAnasya; kvacit = yatra viSaye pramAtuH 'vallyutsarpaNa-vayonilayanAdikamatra dRzyate' iti sadbhUtArthavizeSaparyAlocanaM tatra viSaye, anvayadharmasamanugamAt = purovartisthANvanugatadharmasya nizcayanAd, bhavato'pAyasyetyasyoktArthasya sambandhaH; kvacicca = yatra ca viSaye pramAtuH asadbhUtArthavizeSa-vyatirekAlocanaM sadbhUtArthavizeSaparyAlocanaM ca tatra, ubhAbhyAmapi = tadanyavyatirekaparAmarzAnvayadharmasamanugamAbhyAmapi, bhavato'pAyasyetyuktArthaka eva sambadhyate / nizcayaikarUpeNa = nizcayatvalakSaNApAyasAmAnyadharmeNa, bhedAbhAvAd = vizeSAbhAvAd / anyathA = pUrvoktarItyA'pAyadhAraNayorbhedena svarUpanirvacane / smRterAdhikyeneti / vyatirekAvadhAraNalakSaNAyA avicyuteH svasamAnakAlabhAvini vyatirekAvadhAraNalakSaNe'pAye'ntarbhUtatvAd, anvayAvadhAraNalakSaNAyAH tasyA anvayAvadhAraNalakSaNAyAM svasamAnakAlInAyAM dhAraNAyAmantarbhUtatvAd, vAsanAyAH tu smRtAvevA'ntarbhAvayituM zakyatvAt, smRtestu na kutrApyantarbhAva ityevamAdhikyenetyarthaH / mateH paJcabhedatvaprasaGgAditi / avagrahehApAyadhAraNArUpAH catvAro bhedA mateH tvayA'bhyupagatA eva, smRtistu paJcamo bheda ityevaM matijJAnasya paJcavidhatvaprasaGgAdityarthaH / nanUktadizA sadbhatArthavizeSAvadhAraNasyA'smadabhimataM dhAraNAtvaM nA'GgIkriyate tadA bhavadabhimataM mateH cAturvidhyaM na syAd-matyupayogoparame kAlAntare jAyamAnAyAH smRtermatyaMzatvAbhAvAd, vAsanAyA api matyupayogoparame jAyamAnAyAH smRtAvevA'ntarbhAvAd, upayoga AbhinibodhikajJAnasya / tathAhi-avagrahahApAyadhAraNAlakSaNAzcatvAro bhedAstAvat tvayaiva pUritAH, paJcamastu bhedaH smRtilakSaNaH prApnoti, avicyuteH svasamAnakAlabhAvinyapAye antarbhUtatvAt, vAsanAyAstu smRtyantargatatvena vivakSitatvAt, smRterananyazaraNatvAt mateH paJcamo bhedaH prasajyate |"vishessaa0 bR0 gA0 187 /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAraNA sAtatya-lakSaNAvicyuterapAye evA'ntarbhAvAcceti traividhyameva matijJAnasya bhavet / kAlAntare jAyamAnAyAH smRtermatitvAbhyupagame'pi vA'smanmate'nvayAvadhAraNarUpAyAM dhAraNAyAmantarbhAvAd nA'smanmate paJcavidhatvaM materApatatyapIti zaGkate atha nAstyeva bhavadabhimatA dhAraNeti bhedacatuSTayavyAghAtaH / tathAhi-upayogoparame kA nAma dhAraNA ? upayogasAtatyalakSaNA'vicyutizcA'pAyAd nAtiricyate / yA ca ghaTAdhupayogoparame saGkhyeyamasaGkhyeyaM vA kAlaM vAsanA'bhyupagamyate, yA ca 'tadeva' itilakSaNA smRtiH, sA matyaMzarUpA dhAraNA na bhavati-matyupayogasya prAgevoparatatvAt / kAlAntare jAyamAnopayoge'pyanvayamukhya dhAraNAyAM smRtyantarbhAvAditi ced, bhavadabhimatA = sa eva dRDhatamAvasthApanno dhAraNeti bhavallakSaNalakSitA / bhedacatuSTayavyAghAtameva bhAvayati-tathAhIti / upayogoparame = matyupayogoparame / nanUpayogAnuparame evA'vicyutilakSaNA dhAraNeSyate sA matiH syAdityata Aha-upayogeti / tathA ca tasyA apAyarUpatvAd na tAmAdAya mateH cAturvidhyamiti bhAvaH / matyupayogoparame jAyamAnasya na matitvamityabhisandhAya kAlAntare jAyamAnAyA vAsanAyAH smRtezca matyupayogatvameva na sambhavatIti na vAsanAM smRti vopAdAya matezcAturvidhyasaGghaTanA yuktimatItyAha-yA ceti / evamapi matitvAbhyupagame, asmanmate'pi na smRtyAdhikyanibandhanasya matijJAne paJcavidhatvasya 'atha nAstyeva' "nanu yathaiva mayA vyAkhyAyate-vyatirekamukhena nizcayo'pAyaH, anvayamukhena tu dhAraNA-ityevameva caturvidhA matiyuktito ghaTate / anyathA tu vyAkhyAyamAneanvayavyatirekayoIyorapyapAyatve'bhyupagamyamAne-avagrahehApAyabhedatastribhedA matirbhavati, na punazcaturdhA, dhAraNAyA aghaTamAnatvAt |"-vishessaa0 bR0 gA0 187 / _ 'tathAhi upayogoparame'-"kathaM punardhAraNA'bhAvaH ? iha tAvat nizcayo'pAyamukhena ghaTadike vastuni avagrahehApAyarUpatayA antarmuhUrttapramANa eva upayogo jAyate / tatra ca apAye jAte yA upayogasAtatyalakSaNA'vicyutirbhavatA'bhyupagamyate sA apAya eva antarbhUtA iti na tato vyatiriktA / yA tu tasmin ghaTAdhupayoge uparate sati saGkhyeyamasaGkhyeyaM vA kAlaM vAsanA'bhyupagamyate 'idaM tadeva' itilakSaNA smRtizcA'GgIkriyate sA matyaMzarUpA dhAraNA na bhavatimatyupayogasya prAgevoparatatvAt / kAlAntare punarjAyamAnopayoge'pi yA anvayamukhopajAyamAnA'vadhAraNarUpA dhAraNA mayA iSyate sA yato'pAya eva bhavatA'bhyupagamyate tatastatrApi nAsti dhRtiH dhAraNA, tasmAdupayogakAle anvayamukhAvadhAraNarUpAyA dhAraNAyAH tvayA'nabhyupagamAt upayogoparame ca matyupayogAbhAvAt tadaMzarUpAyA dhAraNAyAH aghaTamAnakatvAt tridhaiva bhavadabhiprAyeNa matiH prApnoti na caturdhA iti pUrvapakSAbhiprAyaH |"-vishessaa0 bR0 gA0 188-9 /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 saTIkajainatarkabhASAyAM prasaGgaH-anvayAvadhAraNarUpAyAM dhAraNAyAM tasyA antarbhAvasambhavAdityAha-kAlAntara iti / bhavatAM tu anvayAvadhAraNasyA'pyapAyatvena, kAlAntare jAyamAne jJAne matitvAbhyupagame'pi, smRterapAyatvameva bhavitumarhatItyevamapi traividhyameva mateH prasajyate iti zaGkituYDhAbhiprAyaH / kAlAntare jAyamAnAyAH smRteH, vastunizcayamAtraphalakAdapAyAt, pUrvAparadarzanAnusandhAnaphalakatvena vibhinnakAlInatvena cA''dhikyaM nirvivAdameva / sA ca smRtiryasmAt pUrvopalabdhavastvAhitasaMskArasvarUpAd vAsanAvizeSAt prAdurbhavati, sa vAsanAvizeSo'pi pUrvApAyAd vibhinnakAlInatayA bhinna eveti triSvapyeSu dhAraNAtvamiti caturdhA mativibhajanaM nA'saGgatamiti samAdhatte na, apAyapravRttyanantaraM kvacidantarmuhUrtaM yAvadapAyadhArApravRttidarzanAdavicyuteH, pUrvAparadarzanAnusandhAnasya 'tadevedam' iti smRtyAkhyasya prAcyApAyapariNAmasya, tadAdhAyakasaMskAralakSaNAyA vAsanAyAzcA'pAyAbhyadhikatvAt / avicyaterityasya apAyAbhyadhikatvAdityanena sambandhaH / pUrvApareti / tattA pUrvadarzanaviSayatA, idantA varttamAnadarzanaviSayatA, tAbhyAM pUrvAparadarzanaviSayAbhedamavagAhamAnAyAH 'tadeveda'miti smRteH pUrvAparadarzanAnusandhAnatvam-ityetAvatA'pAyAt smRteH phalabheda upadarzitaH / pUrvApAyasya kAlAntare saMskArAtmanA'nusyUtasya smRtirUpeNa pariNamanAt pariNAmipariNAmabhAvAdanayorbheda ityAvedanAyA''ha-prAcyeti / asyA'pyapAyAbhyadhikatvAdityanena sambandhaH / tadAdhAyaketi / prAcyApAyapariNAmasmRtyAdhAyaketyarthaH / tadAdhAyakatvaM tadutpAdakatvam, anena smRteH kAraNIbhUtAyA vAsanAyA na smRtAvantarbhAva ityapyAveditam / ___ 'na, apAya'-"atrottaramAha-kAlAntare yA smRtirUpA buddhirupajAyate, nanviha sA pUrvapravRttAdapAyAt nirvivAdamabhyadhikaiva-pUrvapravRttApAyakAle tasyA abhAvAt sAmpratApAyasya tu vastunizcayamAtraphalatvena pUrvAparadarzanAnusandhAnAyogAt / yasmAcca vAsanAvizeSAt pUrvopalabdhavastvAhitasaMskAralakSaNAt-'idaM tadeva' itilakSaNA smRtirbhavati sA'pi vAsanA'pAyadabhyadhikA iti / yA ca apAyAdanantaramavicyutiH pravartate sA'pi / idamuktaM bhavati-yasmin samaye 'sthANurevA'yam' ityAdinizcayasvarUpo'pAyaH pravRttaH tataH samayAdUrdhvamapi 'sthANurevA'yaM sthANurevAyam' iti avicyutyA yA antarmuhUrtaM kvacidapAyapravRttiH sApi apAyAvicyutiH prathamapravRttApAyAdabhyadhikA / evamavicyuti-vAsanA-smRtirUpA dhAraNA tridhA siddhaa|"-vishessaa0 bR0 gA0 188-9 / 1. smRtijanyapratyabhijJAne smRtitvopacArAdidaM kathanamiti bhAti /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 dhAraNAyAM prAmANyopapAdanam avicyutismRtyorgRhItagrAhitvenA'bAdhitAgRhItagrAhijJAnatvalakSaNaprAmANyAbhAve pramANavizeSa-matijJAnabhedatvAsambhavAd, vAsanAyAzca vikalpatrayakavalitatvAd noktatrayasya matijJAnabheda-dhAraNArUpatvamiti na matijJAnasya caturvidhatvamiti zaGkate nanvavicyutismRtilakSaNau jJAnabhedau gRhItagrAhitvAd na pramANam / saMskArazca kiM smRtijJAnAvaraNakSayopazamo vA, tajjJAnajananazaktirvA, tadvastuvikalpo veti trayI gatiH / tatra-AdyapakSadvayamayuktaM-jJAnarUpatvAbhAvAt, tadbhedAnAM ceha vicAryatvAt / tRtIyapakSo'pyayukta eva-saGkhyeyamasaGkhyeyaM vA kAlaM vAsanAyA iSTatvAd, etAvantaM ca kAlaM vastuvikalpAyogAditi na kA'pi dhAraNA ghaTate iti ce; tajjJAneti / smRtijJAnetyarthaH / tadvavastuvikalpa iti / apAyaviSayIbhUtavastuno vikalpAtmakajJAnamityarthaH / tatra = uktavikalpatraye AdyapakSadvayaM = smRtijJAnAvaraNakSayopazamaH saMskAra iti prathamaH pakSaH, tajjJAnajananazaktiH saMskAra iti dvitIyaH pakSazca / ayuktatve hetumAha-jJAnarUpatvAbhAvAditi / smRtijJAnAvaraNakSayopazama-smRtijJAnajananazaktyorjJAnasvarUpatvAsambhavAt tadvizeSa-matijJAnavizeSa-dhAraNatvAsambhavAdityarthaH / tadbhedAnAM = jJAnAvizeSANAm / tRtIyapakSo'pi = tadvastuvikalpaH saMskAra iti kalpo'pi / vastuvikalpApekSayA vAsanAlakSaNasaMskArasyA'dhikakAlasthAyitvena tayoraikyAsambhavAdityAhasaGkhyeyamiti / etAvantaM ca kAlaM = vAsanAsthityAzrayatayA sammataM yAvatkAlam / gRhItagrAhitvAdavicyuteraprAmANyaM tadA syAd yadi gRhItamAtragrAhiNyeva sA bhaved, na caivam, pUrvakAlaviziSTaM hi vastu apAyena gRhyate, uttarakAlaviziSTaM cA'vicyutyA / evaM spaSTaspaSTataraspaSTatamalakSaNavibhinnadharmayogivAsanAjanakatvenA'vicyuteranyAnyavastugrAhitvamavasIyate / smRtistu prAgananubhUtavastvaikyagrAhiNI sutarAmagRhItaviSayA / evamagRhItagrAhitvAt tayoH prAmANyamanAbAdhameva / vAsanA tu vikalparUpA nA'bhyupagamyate eva, kintu smRtijJAnAvaraNakSayopazamarUpA tajjJAnajananazaktirUpA vA sA / kAraNe kAryopacAramAzritya smRtijJAnajanikAyAM tasyAM jJAnatvamupacaryate / ityavicyutyAditrayarUpAyA dhAraNAyAH sambhavAd matijJAnasya caturvidhatvaM 'nanvavicyuti0'-"nanvavicyutismRtilakSaNau jJAnabhedau gRhItagrAhitvAnna pramANam / vAsanA tu kiMrUpA ? iti vAcyam / saMskArarUpeti cet, ko'yaM saMskAra:-smRtijJAnAvaraNakSayopazamo vA, tajjJAnajananazaktirvA, tadvastuvikalpo vA ? iti trayI gatiH / tatrA''dyapakSadvayamayuktamjJAnarUpatvAbhAvAt / tRtIyapakSopyayukta eva-saGkhyeyamasaGkhyeyaM vA kAlaM vAsanAyA iSTatvAt, etAvantaM ca kAlaM tadvastuvikalpAyogAt / tadevamavicyuti-smRti-vAsanArUpAyAstrividhAyA api dhAraNAyA aghaTamAnatvAt tridhaiva matiH prApnoti, na caturdhA |"-vishessaa0 bR0 gA0 189 /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 saTIkajainatarkabhASAyAM suyuktameveti samAdhatte na, spaSTaspaSTataraspaSTatamabhinnadharmakavAsanAjanakatvena anyAnyavastugrAhitvAdavicyuteH, prAgananubhUtavastvekatvagrAhitvAcca smRteH, agRhItagrAhitvAt; smRtijJAnAvaraNakSayopazamarUpAyAH tadvijJAnajananazaktirUpAyAzca vAsanAyAH svayamajJAnarUpatve'pi kAraNe kAryopacAreNa jJAnabhedAbhidhAnAvirodhAditi / - . avagrahAdInAM caturNAmuttarottaraM prati pUrvapUrvasya kAraNatvAdavagrahAnantaramIhA, tadanantaramapAya: tadanantaraM dhAraNeti krama eva / na tu vyutkrameNaiteSAmutpattiH / yatrA'vagrahasya sadbhAvaH tatrehAdInAmapyavazyameva, na tu kasyacid bhAvaH kasyaciccA'bhAva iti darzayati ete cA'vagrahAdayo notkramavyatikramAbhyAM nyUnatvena cotpadyante-jJeyasyetthameva jJAnajananasvAbhAvyAt / 'naH spaSTa0'-"atrocyate-yat tAvat gRhItagrAhitvAdavicyuteraprAmANyamucyate, tadayuktam, gRhItagrAhitvalakSaNasya hetorasiddhatvAt, anyakAlaviziSTaM hi vastu prathamapravRttApAyena gRhyate, aparakAlaviziSTaM ca dvitIyAdivArA pravRttApAyena / evaM bhinnadharmakavAsanAjanakatvAdapyavicyutipravRttadvitIyAdyapAyaviSayaM vastu bhinnadharmakameva, iti kathamavicyutergRhItagrAhitA ? smRtirapi pUrvottaradarzanadvayAnadhigataM vastvekatvaM gRhNAnA na gRhItagrAhiNI / kiJca, spaSTa-spaSTataraspaSTatamavAsanApi smRtivijJAnAvaraNakarmakSayopazamarUpA tadvijJAnajananazaktirUpA ceSyate, sA ca yadyapi svayaM jJAnarUpA na bhavati tathApi pUrvapravRttAvicyutilakSaNajJAnakAryatvAt uttarakAlabhAvismRtirUpajJAnakAraNatvAcca upacArato jJAnarUpA'bhyupagamyate / tadvastuvikalpapakSastu anabhyupagamAdeva nirastaH / tasmAda-vicyuti-smRti-vAsanArUpAyA dhAraNAyAH sthitatvAt na matestraividhyam, kintu caturdhA seti sthitam |"-vishessaa0 bR0 gA0 189 / ___ 'ete ca avagrahA'-"nanu ete avagrahAdaya utkrameNa, vyatikrameNa vA kimiti na bhavanti, yadvA IhAdayastrayaH, dvau, eko vA kiM nA'bhyupagamyante, yAvat sarve'pyabhyupagamyante ? ityAzaGkyA''ha-tatra pazcAnupUrvIbhavanamutkramaH anAnupUrvIbhavanaM tvatikramaH, kadAcidavagrahamatikramyehA, tAmapyatiladdhyA'pAya:, tamapi ativRtya dhAraNeti-evamanAnupUrvIrUpo'tikramaH / etAbhyAmutkramavyatikramAbhyAM tAvadavagrahAdibhirvastusvarUpaM nA'vagamyate / tathA eSAM madhye ekasyApyanyatarasya vaikalye na vastusvabhAvAvabodhaH, tataH sarve'pyamI eSTavyAH, na tvekaH, dvau, trayo vA |"-vishessaa0 bR0 gA0 295 / "yasmAdavagraheNA'gRhItaM vastu nehyate-IhAyA vicArarUpatvAt, agRhIte ca vastuni nirAspadatvena vicArAyogAditi anena kAraNenA''dAvavagrahaM nirdizya pazcAdIhA nirdiSTA / na
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ avagrahAdikramadarzanam 73 naJaH utpadyante ityanenA'nvayaH / atra pazcAnupUrvIbhavanamutkramaH, tad yathA - pUrvaM dhAraNA tato'pAyaH tata IhA tato'vagraha iti / anAnupUrvIbhavanaM vyatikramaH, yathA - kadAcidavagrahamatikramyehA, tAmullaGghyA'pyapAyaH, tamatikramya dhAraNeti / AbhyAmutkramavyatikramAbhyAmavagrahAdayo notpadyante ityarthaH / ca punaH / = nyUnatveneti / eSAM madhye kadAcidavagrahasyaiva bhavanam kadAcidavagrahehayoreva bhavanam, kadAcidavagrahehApAyAnAmeva bhavanamityevaM nyUnatvena notpadyante, yataH caturNAmapyeSAM krameNa bhavane satyeva vastusvabhAvAvabodho bhavati, nA'nyatheti catvAro'pyete'bhyupagantavyAH, naikAdimAtramityarthaH / ayamabhiprAyaH-avagrahAgRhIte vastuni tadvicArarUpA nehA sambhavati - vicArasya vicAryamantareNA'sambhavAt / nizcayalakSaNasya cA'pAyasya vicArapUrvakatvena vicArarUpehAmantareNa sambhavAbhAvAd, nizcitavastvadhAraNarUpAyA dhAraNAyA nizcayapUrvikAyA nizcayAtmakApAyamantareNA'sambhavAd, vastvavagamasyaivakrameNaiva sambhavitvenetthamevaiSAM kramo yukto, notkramavyatikramau nA'pi nyUnatvamiti / nanu bhUyo dRSTe vikalpite bhASite ca vastuni punazcA'valokite'vagrahehAdvayamatikramya prathamata evA'pAyapravRttirdRzyate, kvacit punaH pUrvamupalabdhe sunizcite dRDhavAsanAviSayIkRte'rthe'vagrahehApAyAnatikramyA'pi smRtilakSaNA dhAraNA jAyate iti riktamidamucyate yad 'avagrahAdayo notkramavyatikramAbhyAM nyUnatvena cotpadyante itItyata Aha kvacidabhyaste'pAyamAtrasya, dRDhavAsane viSaye smRtimAtrasya copalakSaNe cA'nIhitam apAyaviSayatAM yAti apAyasya nizcayarUpatvAt, nizcayasya ca vicArapUrvakatvAt / etadabhiprAyavatA cA'pAyasyA''dauM IhA nirdiSTeti / na cA'pAyenA'nizcitaM dhAraNAviSayIbhavati vastu- dhAraNAyA arthAvadhAraNarUpatvAt, avadhAraNasya ca nizcayamantareNA'yogAdityabhiprAyaH / tatazca dhAraNAdau apAyaH / tataH kim ? tenA'vagrahAdikramo nyAyyaH, notkramA'tikramau yathoktanyAyena vastvavagamAbhAvaprasaGgAt / "- vizeSA0 bR0 gA0 286 / "jJeyasyA'pi zabdAdeH sa svabhAvo nA'sti ya etairavagrahAdibhirekAdivikalairabhinnaiH samakAlabhAvibhiH utkramAtikramavadbhizcA'vagamyeta, kintu zabdAdijJeyasvabhAvo'pi tathaiva vyavasthito yathA amIbhiH sarvaiH bhinnaiH asamakAlaiH utkramAtikramarahitaizca sampUrNo yathAvasthitazcA'vagamyate ato jJeyavazenA'pyete yathoktarUpA eva bhavanti / " - vizeSA0 bR0 gA0 297 / pra0 na02. 1417 / 'kvacidabhyaste' 44 'atra paraH prAha - anavarataM dRSTapUrve, vikalpite, bhASite ca viSaye punaH '--
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 saTIkajainatarkabhASAyAM 'pyutpalapatrazatavyatibheda iva saukSyAdavagrahAdikramAnupalakSaNAt / upalakSaNe'pi = darzane'pi / utpaleti / yathotpalapatrazatavyatibhedane krameNaiva patrANAM vyatibhedanaM saukSmyAcca kramasyA'nupalakSaNam, tathaiva yatrA'bhyaste viSaye'pAyamAtrasya darzanam, tatrA'pyapAyAt pUrvamastyevA'vagrahehayorbhAva iti krameNaivA'vagrahehApAyadhAraNA: tatrApi bhavanti, saukSmyAcca kramAnupalakSaNAd 'apAya evA'tre'tyabhimAnaH / evaM dRDhavAsanAviSaye'pi avagrahehApAyapUrvikaiva smRtiH, saukSmyAt kramAnupalakSaNAt 'smRtirevA'tra kevale'tyabhimAna ityarthaH / / . sAmAnyato'vagrahAdibhedena caturvidhasya matijJAnasyendriyAnindriyalakSaNa-karaNabhedaprayuktAvAntarabhedasaGkalanayA'STAviMzatibhedatvamupasaMharati tadevamarthAvagrahAdayo manaindriyaiH SoDhA bhidyamAnA vyaJjanAvagrahacaturbhedaiH sahA'STA kvacit kadAcidavalokite'vagrahahAdvayamatikramya prathamato'pyapAya eva lakSyate nirvivAdamazeSairapi jantubhiH, yathA 'asau puruSaH' iti / anyatra punaH kvacit pUrvopalabdhe sunizcite dRDhavAsane viSaye'vagrahehApAyAnatilachya smRtirUpA dhAraNaiva lakSyate, yathA 'idaM tad vastu yadasmAbhiH pUrvamupalabdham' iti / tat kathamucyate-utkramAtikramAbhyAm ekAdivaikalye ca na vastusadbhAvAdhigamaH ?"-vizeSA0 bR0 gA0 298 / "bhrAnto'yamanubhava iti darzayannAha-yathA taruNaH samarthapuruSaH padmapatrazatasya sUcyAdinA vedhaM kurvANa evaM manyate-mayA etAni yugapad viddhAni / atha ca pratipatraM tAni kAlabhedenaiva bhidynte| na cAsau taM kAlamatisaukSmyAd bhedenA'vabuddhyate / evamatrApi avagrahAdikAlasya atisUkSmatayA durvibhAvanIyatvena apratibhAsaH, na punarasattvena / tasmAdutpalapatrazatavedhodAharaNena bhrAnta evA'yaM prathamata eva apAyAdipratibhAsaH / yathA zuSkazaSku lIdazane yugapadeva sarvendriyaviSayANAM upalabdhiH pratibhAti, tathaiSo'pi prAthamyenA'pAyAdipratibhAsaH / paJcAnAmapi indriyaviSayANAmupalabdhiyugapadevA'sya pratibhAti / na ceyaM satyA, indriyajJAnAnAM yugapadutpAdAyogAt / tathAhi-manasA saha saMyuktamevendriyaM svaviSayajJAnamutpAdayati, nAnyathA, anyamanaskasya rUpAdijJAnAnupalambhAt / na ca sarvendriyaiH saha mano yugapat saMyujyate tasyaikopayogarUpatvAt, ekatra jJAtari ekakAle'nekaiH saMyujyamAnatvA'yogAt / tasmAt manaso'tyantA''zusaMcAritvena kAlabhedasya durlakSatvAt yugapat sarvendriyaviSayopalabdhirasya pratibhAti / paramArthatastu asyAmapi kAlabhedo'styeva / tato yathA'sau bhrAntai!palakSyate tathA'vagrahAdikAle'pIti prakRtam / tadevam avagrahAdInAM naikAdivaikalyam, nA'pyutkramAtikramau iti sthitam |"-vishessaa0 bR0 gA0 299 / 'tadevam arthAvagrahAdayaH'-vizeSA0 bR0 gA0 300, 301 /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 matibhedAH viMzatirmatibhedA bhavanti / avagrahAdayaH = arthAvagrahehApAyadhAraNAH catvAraH, manaindriyaiH = mana ekamindriyANi cakSurAdIni paJca, taiH, SoDhA bhidyamAnAH = pratyekaM SaTprakAraibhidyamAnAH, caturNAM pratyeka SaTprakAraibhidyamAnatve caturviMzatirthedAH sampadyante, tatra, vyaJjanAvagrahacaturbhedaiH = manonayanayovyaJjanAvagrahAbhAvAt zrotrAdIndriyaprabhavaiH catubhirvyaJjanAvagrahai: saha saGkalane aSTAviMzatimatibhedAH = aSTAviMzatisaGkhyAkA mativizeSAH / aSTAviMzatisaGkhyAkAnAmeSAM bahvAdiviSayabhedanibandhana-bahubahuvidhAdidvAdazabhedAnAM pratyekaM sambhavAt, sarveSAM saGkalane SaTtriMzadadhikatrizatabhedA matijJAnasyetyAha athavA bahu-bahuvidha-kSiprA-'nizrita-nizcita-dhuvaiH sapratipakSaiAdazabhidhaMdaibhinnAnAmeteSAM SaTtriMzadadhikAni trINi zatAni bhavanti / / bahvavagraha-bahuvidhAvagraha-kSiprAvagraha-anizritAvagraha-nizcitAvagraha-dhruvAvagrahai:, evaM bahvIhAdibhiH tathA bahvapAyAdibhiH tathA bahudhAraNAbhiH, sapratipakSaiH = abahvavagrahAdyabahvIhAdyabahvapAyAdyabahudhAraNAdisahitaiH, eteSAm = anantaranirdiSTAnAmaSTAviMzatisaGkhyAkAnAmavagrahAdInAm / anyat spaSTam / avagrahAdInAM bahvAdibhedAH kiMnibandhanA ityapekSAyAmAhabahvAdayazca bhedA viSayApekSAH, bahvavagrahAdInAM viSayApekSatvameva bhAvayati tathAhi kazcid nAnAzabdasamUhamANitaM bahuM jAnAti-'etAvanto'tra zaGkhazabdA etAvantazca paTahAdizabdA' iti pRthagbhinnajAtIyaM kSayopazamavizeSAt paricchinnatItyarthaH / anyastvalpakSayopazamatvAt tatsamAnadezo'pyabahum / / kazcit = pramAtRvizeSaH / bahuM jAnAtIti sAmAnyoktameva viziSyA'rthaprakaTanena spaSTayati-etAvanto'treti / atra = AkarNite nAnAzabdasamUhe / bahugrahaNamupadarya tatpratipakSamabahugrahaNamupadarzayati-anyastviti / anyaH = bahvarthagrahaNakartRbhinnaH, tatsamAnadezo'pi = bahugrahItRpramAtRdezavartyapi / jAnAtItyanuvartate, evamagre'pi / 'athavA bahubahu0'-vizeSA0 bR0 gA0 307 / 'bahvAdayazca bhedA:'-vizeSA0 bR0 gA0 308-310 /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 saTIkajainatarkabhASAyAM bahvavagrahAdino bahuvidhAvagrahAdevizeSyAMzAvagAhitvasAmye'pi prakArAMzAvagAhitve'sti vailakSaNyaM-bahvavagrahAdimataH puruSato bahuvidhAvagrahAdimata ekaikasminnapi vizeSye bahudharmaprakArAvabodhatvAditi bahuvidhasvarUpAvedanena prakaTayati___aparastu kSayopazamavaicitryAd bahuvidham-ekaikasyA'pi zaGkhAdizabdasya snigdhatvAdibahudharmAnvitatvenA''pyAkalanAt / parastvabahuvidha-snigdhatvAdisvalpadharmAnvitatvenA''kalanAt / bahuvidhaM jAnAtItyeva hetUpadarzanena draDhayati-ekaikasyA'pIti / etadviparItamabahuvidhaM nirUpayati-parastviti / abahuvidhatve pUrvasmAd nyUnadharmAkalanamarthAt prAptamapi spaSTapratipattaye darzayati-snigdhatvAdIti / zIghraparicchedakAvagrahAditvaM kSiprAvagrahAditvam, ciraparicchedakAvagrahAditvamakSiprAvagrahAditvamiti krameNa darzayati anyastu kSipraM-zIghrameva paricchedAt / itarastvakSipraM-ciravimarzenA''kalanAt / ___liGgaM vinaiva vastuparicchedakAvagrahAditvamanizritAvagrahAditvam, liGgAvalambanena vastuparicchedakAvagrahAditvaM nizritAvagrahAditvamiti krameNa nirUpayati parastvanizritaM-liGga vinA svarUpata eva paricchedAt / aparastu nizritaMliGganizrayA''kalanAt / viruddhadharmAnAliGgitatvena vastvavagrAhyavagrahAditvaM nizcitAvagrahAditvam, viruddhadharmAliGgitatvena vastvavagrAhyavagrahAditvamanizcitAvagrahAditvamiti krameNopadarzayati kazcittu nizcitaM-viruddhadharmAnAliGgitatvenA'vagateH / itarastu nizcitaM-viruddhadharmAGkitatayA'vagamAt / yasya puMso yadA yadA yadvastuno bodhaH tadA tadA niyatena bahvAdirUpeNaiva bodho bhavati, sa dhruvamavagRhNAti; yasya ca pramAtuH kadAcid yasya vastuno bahvAdirUpeNa bodhaH, tasyaiva pramAtuH tasyaiva vastunaH kadAcidabAdirUpeNa bodhaH, so'dhruvamavagRhNAtItyevaMvyavasthayA dhruvAvagrahAdikamadhruvAvagrahAdikaM ca lakSitaM bhavatItyAha anyo dhruvaM-bahvAdirUpeNA'vagatasya sarvadaiva tathA bodhAt / anyastvadhruvaMkadAcid bahvAdirUpeNa kadAcittvabahvAdirUpeNA'vagamAditi / idaM tvavadheyaM-sAmAnyamAtragrAhiNo naizcayikArthAvagrahasya vastvAdirUpeNA'rthAvagamaka
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 zrutajJAnam tvAbhAvAd bahvavagrahatvAdirUpeNa dvAdazavidhatvAbhAve'pi, vyAvahArikArthAvagrahasya vastusthityA'pAyarUpasyoktadvAdazavidhatvamiti sAmAnyato'rthAvagrahasya bhavatu dvAdazavidhatvam / paraM vyaJjanAvagrahasyA'jJAnarUpatApakSe aupacArikameva jJAnatvamiti kathaM bahvAdibhedaH ? tasya jJAnarUpatvapakSe'pi ca nA'rthaviSayakajJAnatvam, avyaktArthajJAnatAbhyupagamo'pi tatrA'rthajJAnarUpArthavagrahopAdAnatvanibandhanopacArata eva-tatra manovyApArAbhAvAt, manovyApAramantareNa jAyamAne jJAne paramArthato'rthaviSayakatvasyA'nupacaritasyA'sambhavAt / tathA cA'rthaviSayakatvAbhAve'rthabahutvAdinibandhanasya bahvAdirUpeNA'vabhAsakatvasyA'pyabhAvAduktadvAdazavidhatvamapi na sambhavatIti matijJAnasya SaTtriMzadadhikatrizatavidhatvamapyasambhavaduktikaM yadyapi, tathApyupacArato yathA jJAnatvAdikaM vyaJjanAvagrahasya, tathA tatkAryArthAvagrahAdigata-bahvAdyavabhAsakatvamapyupacArata iti tadAzrayeNoktabhedopapattiriti / matijJAnanirUpaNamupasaMharatiuktA matibhedAH / zrutajJAnanirUpaNam tatra zrutAnusArijJAnatvaM zrutajJAnatvamityevaM zrutajJAnalakSaNasya pUrvamabhihitatvAt tadvibhAgamevA''ha zrutabhedA ucyante-zrutam akSara-sajJi-samyak-sAdi-saparyavasita-gamikA'GgapraviSTabhedaiH sapratipakSaiH caturdazavidham / pratipakSAH cA'kSarAdInAM saptAnAmanakSarAsaMgyasamyaganAdyaparyavasitAgamikAnaGgapraviSTabhedAH sapteti militvA caturdazavidhaM zrutamityarthaH / __ tatrA'kSaraM trividhaM-saJjJA-vyaJjana-labdhibhedAt / saJjJAkSaraM bahuvidhalipibhedam, vyaJjanAkSaraM bhASyamANamakArAdi-ete copacArAt zrute / labbyakSaraM tu indriyamanonimittaH zrutopayogaH, tadAvaraNakSayopazamo vaa| 'zrutam akSara'-Ava0ni0 19 / vizeSA0 bR0 gA0 454 / 'tatrAkSaraM trividham'-vizeSA0 bR0 gA0 464-466 / "ete copacArAcchte'-"saJjJAkSaram, vyaJjanAkSaraM caite dve api bhAvazrutakAraNatvAt dravyazrutam |"-vishessaa0 bR0 gA0 467 / 'etacca paropadezaM vinApi'-"yadapi paropadezajatvamakSarasya ucyate. tadapi saJjJA 1. vyaJjanAvagrahe jJAnAjJAnarUpapakSadvayaM 35 pRSTha draSTavyam /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 saTIkajainatarkabhASAyAM tatra = uktacaturdazasu zruteSu madhye, akSaram = akSarazrutam / bahuvidhalipibhedamiti / bhASyamANAkArAdyakSarAvabodhanAya vividhanirmitiviSayIkRtarekhAdilakSaNalipInAM pratiniyatasvasvasaGketitAkSarANAM svarUpato yathA'nyonyaM bheda ekadezIyapuruSaracanAvaiziSTyakRtaH tathA dezabhedena tattaddezIyapuruSakRtasaGketabhedenaikasyA'pyakArAde rekhAdisannivezavizeSAvirbhAvitasvarUpato vyaJjikAnAM lipInAM bheda iti bahuvidhatvaM bodhyam / lipyA'kSaraM saJjJAyate iti saJjJAkSaratvam / bhASyamANaM = vaktroccAryamANam / nanu saJjJAkSaraM vyaJjanAkSaraM cA'jJAnarUpatvAt kathaM zrutam, zrutAnusArijJAnasyaiva zrutatvena lakSitatvAdityata Aha-ete ceti / saJjJAkSaravyaJjanAkSare tvityarthaH / upacArAditi / paramparayA sAkSAd vA tajjanyasya zAbdabodhAtmakajJAnasya bhAva zrutatvena, tatkAraNatvAdanayorapi zrutatvopacArata ete zrute ityarthaH / akSarasya tRtIyabhedaM labdhyakSaraM nirUpayati labdhyakSaraM tviti / zrutopayogasya sAkSAt zrutatvam, tadAvaraNakSayopazamasyA'jJAnarUpasya tu zrutopayogalakSaNabhAvazrutakAraNatvAdupacArAt / yadyapIndriyamanonimittasya, saGketaviSayaparopadezaM zrutagranthaM vA'nusRtya vAcyavAcakabhAvena saMyojya 'ghaTo ghaTa' ityAdyantarjalpAkAragrAhijJAnasya, sAMvyavahArikapratyakSarUpasya zrutopayogasyA'styeva paropadezApekSA, tathApi mugdhAnAM gavAdInAM ca zabdazravaNamAtreNA'pi upayogasya zrutAkhyasya tadIyaceSTAvizeSato'numIyamAnasya bhAvena, labdhyakSaraM paropadezaM vinApi sambhavatItyAha __etacca paropadezaM vinApi nA'sambhAvyam-anAkalitopadezAnAmapi mugdhAnAM gavAdInAM ca zabdazravaNe tadAbhimukhyadarzanAd, ekendriyANAmapyavyaktAkSaralAbhAcca / nA'sambhAvyamiti niSedhadvayAt sambhAvyamevetyarthaH / paropadezaM vinApi labdhyakSareNa sambhAvyamityanubhavato vyavasthApayati-anAkaliteti / mugdhAnAm = atIvamugdhaprakRtInAM vyaJjanAkSarayorevA'vaseyam / labdhyakSaraM tu kSayopazamendriyAdinimittamasajJinAM na virudhyate |"vishessaa0 bR0 gA0 475 / ___ "yathA vA saMjJinAmapi paropadezAbhAvena keSAJcidatIvamugdhaprakRtInAM pulindabAlagopAlagavAdInAmasatyapi narAdivarNavizeSaviSaye vijJAne labdhyakSaraM kimapIkSyate, narAdivarNoccAraNe tacchravaNAt abhimukhanirIkSaNAdidarzanAcca / gaurapi hi zabalAbahulAdizabdena AkAritA satI svanAma jAnIte pravRttinivRttyAdi ca kurvatI dRzyate / nacaiSAM gavAdInAM tathAvidhaH paropadezaH smsti|"-vishessaa0 bR0 gA0 476 /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutabhedAH 79 pulindagopAlabAlAdInAm, gavAdInAM = zabalabAhulyAdInAM ca zabdazravaNe = narAdivarNazravaNe svasvAmyuccaritasvAhvAnasaMsUcakazAbalyAdizabdazravaNe ca, laukikaparIkSakabhinnAnAM rathyApuruSAdInAM ca, tadAbhimukhyadarzanAt = yaddezAdita AgataH zabdaH taddezAdyAbhimukhyadarzanAd vaktRmukhAvalokana-tatpRcchAderlAGgalAdicAlanakarNonnayanAdiceSTAderdarzanAd / etacca zrutajJAnaM paropadezAjanitamekendriyANAmapyastItyato'pi paropadezaM vinA sambhAvyamityAha-ekendriyANAmapIti / akSarazrutapratipakSamanakSarazrutaM nirUpayati anakSarazrutamucchAsAdi-tasyA'pi bhAvazrutahetutvAt, tato'pi 'sazoko'ya'mityAdijJAnAvirbhAvAt / / ucchAsAderajJAnarUpasya kathaM zrutatvamityapekSAyAmAha-tasyA'pIti / ucchAsAdito jJAnajanane satyeva bhAva zrutahetutvaM bhavedityata Aha-tato'pIti / ucchAsAdito'pItyarthaH / uccasantaM puruSaM dRSTvA 'ucchAsAditaH sazoko'ya'miti jJAnamAvirbhavati, zrute caivaM nirNItamasti-'yadutocchvAsAdiH zokaprabhava'-iti zrutAnusAritayA tajjJAnaM zrutajJAnamiti tajjanakatayocchvAsAdeH zrutatvamiti / ucchAsAdilakSaNapuruSavyApArasyaiva zrutasvarUpam, vyApArAntarasya bhAvazrutahetutvena zrutarUpatve'pi anakSararUpatayA na prasiddhirityatra vinigamakamAha athavA zrutopayuktasya sarvAtmanaivopayogAt sarvasyaiva vyApArasya zrutarUpatve'pi atraiva zAstrajJalokaprasiddhA rUDhiH / __ atraiva = ucchAsAdAveva / zAstrAnabhijJaprasiddharUDheraparIkSAkSetratvenA'nAdaraNIyatvAt zAstrajJeti lokasya vizeSaNam / rUDhiriti / 'anakSarazruta'zabdasyeti zeSaH / zAstrajJA itthameva vyavaharantIti tathaivA'bhyupagantavyamiti / 'anakSarazruta'-Ava0 ni0 20 / "iha ucchasitAdyanakSarazrutaM dravyazrutamAtramevA'vagantavyaM zabdamAtratvAt / zabdazca bhAvazrutasya kAraNameva / yacca kAraNaM tad dravyameva bhavatIti bhAvaH / bhavati ca tathAvidhocchasitaniHzvasitAdizravaNe 'sazoko'yam' ityAdijJAnam / evaM viziSTAbhisandhipUrvakaniSThyUtakAsitakSutAdizravaNe'pi AtmajJAnAdi jJAnaM vAcyamiti / athavA zrutajJAnopayuktasya AtmanaH sarvAtmanaivopayogAt sarvo'pi ucchasitAdiko vyApAraH zrutameveha pratipattavyam iti ucchasitAdayaH zrutaM bhavantyeveti |"-vishessaa0 bR0 gA0 502 /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM saGgyasaJizrute nirUpayatisamanaskasya zrutaM sajhizrutam, tadviparItamasajJizrutam / smaraNacintAdidIrghakAlikajJAnavAn saJI = samanaskapaJcendriyaH, tasya zrutaM saJjizrutam, amanaskasammUrcchanapaJcendriyo'saMjJI, tasya zrutaM cA'sajJizrutamityarthaH / samyakzrutaM tadviparItaM mithyAzrutaM ca prarUpayati- -- samyakzrutamaGgAnaGgapraviSTam, laukikaM tu mithyAzrutam / laukikam = 'aGgAnaGgapraviSTabhinnam / svAmivizeSakRtaM samyakzruta-mithyAzrutayovizeSaM bhAvayati svAmitvacintAyAM tu bhajanA-samyagdRSTiparigRhItaM mithyAzrutamapi samyakzrutamevavitathabhASitvAdinA yathAsthAnaM tadarthaviniyogAt / viparyayAd mithyAdRSTiparigRhItaM ca samyakzrutamapi mithyAzrutameveti / bhajaneti / mithyAzrutasyA'pi samyak zrutatvam, samyakzrutasyA'pi mithyaashruttvmityrthH| bhajanAmevopapAdya darzayati-samyagdRSTIti / yadi svAmicintA nA'' zrIyate 'sajJizrutam'-vizeSA0 bR0 gA0 504 / / "idamuktaM bhavati-yataH smaraNacintAdidIrghakAlikajJAnasahitaH samanaskapaJcendriyaH saMjJItyAgame vyavahriyate, asaMjJI tu prasahyapratiSedhamAzritya yadyapyekendriyAdirapi labhyate tathApi samanaskasaMjJI tAvat paJcendriya eva bhavati, tataH paryudAsAzrayaNAt asaMyapi amanaskasaMmUrcchanapaJcendriya eva Agame prAyo vyavahiyate / tadevaMbhUtaH saMjJAsaMjJivyavahAro dIrghakAlikopadezenaiva upapadyate |"-vishessaa0 bR0 gA0 526 / / ___'samyak'-"iha aGgapraviSTam AcArAdi zrutam, anaGgapraviSTaM tu AvazyakAdi shrutm| etad dvitayamapi svAmicintAnirapekSaM svabhAvena samyakzrutam / laukikaM tu bhAratAdi prakRtyA mithyAzrutam / svAmitvacintAyAM punaH laukike bhAratAdau lokottare ca AcArAdau bhjnaa'vseyaa| samyagdRSTiparigRhItaM bhAratAdyapi samyak zrutaM sAvadhabhASitva-bhavahetutvAdiyathAvasthitatattvasvarUpabodhato viSayavibhAgena yojanAt / mithyAdRSTiparigRhItaM tu AcArAdyapi ayathAvasthitabodhato vaiparItyena yojanAditi bhAvArtha iti / " vizeSA0 bR0 gA0 527 / 1. jaineSu ye granthA mUlazAstratvena parigaNyante te 'Agama' iti kathyante / teSu ye sAkSAd mahAvIrasvAminA praNItA te 'aGga'sUtrANi iti kathyante / te ca granthA ekAdaza / tadbhinnA granthA 'anaGga' ityucyante / 2. ka etadadhIte ityanadhikRtya yadi vivakSyate tItyarthaH /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutabhedAH tadA'GgapraviSTaM yad AcArAdizrutaM yaccA'naGgapraviSTamAvazyakAdi zrutaM tadubhayamapi svarUpataH samyakzrutameva-tatpratipAdyArthasyA'nekAntAtmakatvenA'bAdhitatvAt / tadubhayabhinnaM bhAratAdi vyAsAdipraNItaM laukikaM bAdhitaikAntArthakatvena svarUpato mithyAzrutamevetyabhihitam / svAmicintAzrayaNe punaH samyagdRSTiparigRhItaM = samyagdRSTinA'dhyayanAdhyApanAdiviSayIkRtaM mithyA zrutamapi bhAratAdikaM samyakzrutameva / tatra hetumAha - vitathabhASitvAdineti / AdipadAd bhavahetutvAderupagrahaH / 81 mahAbhAratAdirayaM vitathabhASiNaikAntavAdinA yathAvadvastvanabhijJena vyAsAdinoparacitaH, ekAntatayA taduktArthAnuSThAnaM bhavabhramaNaheturityAdirUpeNa tadarthAkalanaM samIcInameva / na hi bhAratAdipraNetA vitathabhASI na bhavati, na vA tadupadarzitakriyAkalApAnuSThAnaM bhavabhramaNaheturna bhavatItyato, mithyAtvanibandhanaikAntaghaTanAM paricintya kathaJcidarthasaMyojanena yathAsthAnaM tadarthaviniyogAt samyakzrutameva bhavatItyarthaH / viparyayAd =ayathAvasthitabodhato mithyAdRSTiparigRhItaM = samyakzraddhAnarahitapuruSeNA'dhItaM svarUpataH samyak zrutamapi anekAntArthatAM vAstavika paribhUyaikAntArthatAmavAstavikIM prApitaM sad mithyAzrutameva bhavatItyarthaH / dravyakSetrakAlabhAvaiH sAdi samyakzrutaM nirUpayati sAdi dravyata ekaM puruSamAzritya kSetratazca bharatairAvate,kAlata utsarpiNyavasarpiNyau, bhAvatazca tattajjJApakaprayatnAdikam / dravyata iti / kasyacidekasya devadattAderAdhArIbhUtadravyasya pUrvaM samyakzrutaM nA'bhUd, idAnImeva jAtamiti tadapekSayA sAdi samyakzrutamityarthaH / kSetratazceti / 'bharatairAvata 'sAdi dravyataH ' - vizeSA0 bR0 gA0 538, 548 / 'kSetratazca' - " kSetre cintyamAne bharatairAvatakSetrANyAzritya samyak zrutaM sAdi sanidhanaM ca bhavati / eteSu hi kSetreSu prathamatIrthakarakAle tadbhavatIti sAditvam, caramatIrthakRtIrthAnte tu avazyaM vyavacchidyate iti saparyavasitatvamiti / kAle tu adhikriyamANe dve same utsarpiNyavasarpiNyA samAzritya tatraiva teSveva bharatairAvateSvetat sAdi saparyavasitaM bhavati, dvayorapi samayoH tRtIyArake prathamaM bhAvAt sAditvam; utsarpiNyAM caturthasyA''dau, avasarpiNyAM tu paJcamasyA'nte avazyaM vyavacchedAt saparyavasitatvam / bhAve punaH vicAryamANe prajJApakaM gurum zrutaprajJApanIyAMzca arthAnAsAdya idaM sAdi saparyavasitaM syAditi / " - vizeSA0 bR0 gA0 546 / 1. bharatAdikSetrANAmutsarpiNyAdikAlagaNanAnAM ca jJAnArthaM bRhatsaGgrahaNyAdIni prakaraNAnyavalokanIyAni /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM kSetrANyAzritya sAdi sanidhanaM samyakzrutaM bhavati / tatra prathamatIrthakRtsamaye tad bhavatIti sAdi, caramatIrthakRttIrthAnte'vazyaM tad vicchidyate iti sanidhanamiti / kAlata iti / kAle tvAzrIyamANe dve same utsarpiNyavasarpiNyau samAzritya teSveva bharatairAvateSvetat sAdi saparyavasitaM bhavati, dvayorapi samayoH tRtIyArake prathamaM bhAvAt sAditvam, utsarpiNyAM caturthasyA''dau, avasarpiNyAM tu paJcamasyA'nte'vazyaM vicchedAt saparyavasitatvamiti / bhAvatazceti / bhAvato vicAryamANe prajJApakaM guruM zrutaprajJApanIyAn cA'rthAnAsAdya sAdi saparyavasitamidaM bhavatIti / sAdizrutapratipakSamanAdizrutaM nirUpayati anAdi dravyato nAnApuruSAnAzritya, kSetrato mahAvidehAn, kAlato noutsarpiNyavasarpiNIlakSaNam, bhAvatazca sAmAnyataH kSayopazamamiti / dravyata iti / dravyaviSaye nArakatiryagmanuSyadevagatAn nAnAsamyagdRSTijIvAn, Azritya =avalambya tadapekSayeti yAvat, samyakzrutaM satataM vartate, na tu kadAcid na bhavati / evaM ca nAnApuruSAnAzrityedamanAdyaparyavasitaM bhavatIti / kSetrata iti / paJcamahAvidehalakSaNAn videhAnaGgIkRtya zrutajJAnaM satataM vartate ityanAdyaparyavasitaM tadityarthaH / kAlata iti / anavasapiNyanutsarpiNIlakSaNaM kAlamAzritya paJcamahAvideheSvanAdyaparyavasitaM zrutajJAnamiti / bhAvatazceti / sAmAnyataH kSAyopazamikaM bhAvamAzritya zrutajJAnaM satataM varttate, yataH sAmAnyena mahAvidehepvutsarpiNyavasarpiNyabhAvarUpakAlaviziSTeSu dvAdazAGgazrutaM kadApi na vyavacchidyate-tIrthakaragaNadharAdInAM teSu sarvadaiva bhAvAdityanAdyaparyavasitaM tadityarthaH / / ___ sAdizrutaprarUpaNe tasya saparyavasitatvaM bhAvitamanAdizrutaprarUpaNe ca tasyA'paryavasitatvaM bhAvitamiti na tatra vaktavyamavaziSyate kiJciditi saparyavasitAparyavasitayorbhAvanAmatidizati evaM saparyavasitAparyavasitabhedAvapi bhAvyau / 'anAdi dravyata:'-"dravye-dravyaviSaye nAnApuruSAn nArakatiryaGmanuSyadevagatAn nAnAsamyagdRSTijIvAnAzritya zrutajJAnaM samyakzrutaM satataM vartate / abhUt bhavati bhaviSyati c| na tu kadAcid vyavacchidyate / tatastAnAzritya idam anAdi aparyavasitaM ca syAditi bhAvaH / kSetre punaH paJcamahAvidehalakSaNAn videhAnaGgIkRtya / kAle tu yasteSveva videheSu kAlaH anavasarpiNyutsarpiNIrUpaH tamAzritya / bhAve tu kSAyopazamike zrutajJAnaM satataM varttate ato'nAdi aparyavasitam / sAmAnyena hi mahAvideheSu utsarpiNyavasarpiNyabhAvarUpanijakAlaviziSTeSu dvAdazAGgazrutaM kadApi na vyavacchidyate tIrthaGkaragaNadharAdInAM teSu sarvadaiva bhAvAt |'-vishessaa0 bR0 gA0 548 / 1. bharatAdikSetrANAmutsapiNyAdikAlagaNanAnAM ca jJAnArthaM bRhatsaGgrahaNyAdIni prakaraNAnyavalokanIyAni /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutabhedAH 83 gamikA mizrute prarUpayati gamikaM sadRzapAThaM prAyo dRSTivAdagatam / agamikamasadRzapAThaM prAyaH 2kAlikazrutagatam / gamA = bhaGgakA gaNitAdivizeSAzca tadbahulaM = tatsaGkulaM gamikam, athavA gamAH sadRzapAThAH, te ca kAraNavazena yatra bahavo bhavanti tad gamikamityevaM vizeSAvazyakabhASye vyAkhyAtam / tatra dvitIyapakSamAzrayannAha - sadRzapAThamiti / etAdRzaM zrutaM kutretyapekSAyAmAha - prAyo dRSTivAdagatamiti / etatpratipakSIbhUtAgamika zrutavyAkhyA - tatsthAne Aha - agamikamiti / aGgapraviSTAnaGgapraviSTazrute udAharati = aGgapraviSTaM gaNadharakRtam, anaGgapraviSTaM tu sthavirakRtamiti / "uppera vA vigamei vA dhuvei vA" iti zrItIrthakRdbhagavanmukhAmbujanirgatatripadyupadezaniSpannaM dhruvaM ca yat zrutaM gaNadhararacitamAcArAdi tadaGgapraviSTamityarthaH / sthavirakRtamAvazyakaprakIrNAdizrutamanaGgapraviSTamityarthaH / vRtte ca matizrutanirUpaNe saprabhedaM tadubhayAtmakaM sAMvyavahArikapratyakSanirUpaNamapi niSpannamevetyupasaMharati tadevaM saprabhedaM sAMvyavahArikaM matizrutalakSaNaM pratyakSaM nirUpitam / pAramArthikapratyakSanirUpaNam pAramArthikapratyakSasAmAnyasya lakSaNamAha svotpattAvAtmavyApAramAtrApekSaM pAramArthikam / 'gamikam ' -gamA bhaGgakA gaNitAdivizeSAzca tadbahulaM tatsaGkulaM gamikam / athavA gamAH sadRzapAThAH te ca kAraNavazena yatra bahavo bhavanti tad gamikam, taccaivaMvidhaM prAyaH dRSTivAde / yatra prAyo gAthAzlokaveSTakAdyasadRzapAThAtmakaM tadagamikam, taccaivaMvidhaM prAyaH kAlikazrutam / " vizeSA0 bR0 gA0 549 / 1. bahupUrvameva vicchinno'yaM granthaH / asya viSayasUcI nandyAdiSu pratipAditA'sti / 2. AgamavizeSANAM 'kAlike 'ti saMjJA / 'aGgapraviSTam'-''gaNadharakRtaM padatrayalakSaNatIrthakarAdezaniSpannam, dhruvaM ca yat zrutaM tad aGgapraviSTamucyate tacca dvAdazAGgIrUpameva / yatpunaH sthavirakRtaM mutkalArthAbhidhAnaM calaM ca tad AvazyakaprakIrNAdizrutam aGgabAhyamiti / " - vizeSA0 bR0 gA0 550 /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 saTIka jainatarkabhASAyAM 'svAvaraNakSaya-svAvaraNakSayopazamavizeSAtiriktAnapekSAtmavyApAramAtrApekSotpattikaM pAra mArthikapratyakSamityarthaH / tad vibhajate tat trividham-avadhi-manaH paryava - kevalabhedAt / avadhijJAnam, manaH paryavajJAnam, kevalajJAnamityevaM trividhaM pAramArthikapratyakSamityarthaH / avadhijJAnaM nirUpayati sakalarUpidravyaviSayakajAtIyamAtmamAtrApekSaM jJAnamavadhijJAnam / atra avadhijJAnamiti lakSyanirdezaH, sakalarUpItyAdi lakSaNanirdezaH / jJAnamityetAvanmAtroktau matijJAnAdAvativyAptiriti AtmamAtrApekSamiti tadvizeSaNam / AtmamAtrApekSaM jJAnaM manaH paryavajJAnaM kevalajJAnaM ceti tayorativyAptivAraNAya sakalarUpidravyaviSayakajAtIyamiti / rUpidravyasamaniyataviSayatAkajJAnavRttijJAnatvavyApyajAtimaditi tadarthaH / tena kevalajJAnasya sakalarUpidravyaviSayakatve'pi na tatrA'tivyAptiH - kevalajJAnaviSayatAyA rUpidravyAtiriktadravyAdAvapi sattvena tadvyApyatve sati tadvyApakatvalakSaNasamaniyatatvasya rUpidravyanirUpitasya tatrA'bhAvAd / yataH tadabhAvavadavRttitvaM vyApyatvaM tacca prakRte rUpidravyatvAbhAvavadavRttitvam, tad rUpidravyatvAbhAvavatyarUpidravyAdau vidyamAnAyAM kevalajJAnaviSayatAyAM nAstIti / manaHparyAyajJAnanirUpitA viSayatA rUpidravyatvavyApyA'pi na rUpidravyatvavyApikA / vyApakatvaM hi tatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvam, tacca rUpidravyatvAdhikaraNe manodravyabhinnaghaTAdilakSaNarUpidravye vidyamAnasya manaH paryAyajJAnaviSayatvAbhAvasya pratiyogitAvacchedakaM yad manaH paryAyaviSayatAtvaM tadvattvena manaH paryAyajJAnaviSayatAyAM nA'stIti / avadhijJAne coktalakSaNaM saGgacchate / rUpidravyatvasamaniyataviSayatA paramAvadhi - jJAnaviSayatA, tannirUpakaM jJAnaM paramAvadhijJAnam, tadvRttiryA jJAnatvavyApyA jAtiH sA'vadhijJAnatvajAtiH, tadvadAtmamAtrApekSaM jJAnamavadhijJAnamiti / jAtighaTitalakSaNopAdAnAt paramAvadhibhinnAvadhijJAnamAtrasya sakalarUpidravyaviSayakatvAbhAve'pi na tatrA'vyAptiH / etena indriyAdijanya zrutAnanusArijJAnavRttijJAnatvavyApyajAtimattvaM matijJAnasya, 1. jJAnamAtrasya svotpattau svAvaraNakSayakSayopazamAnyatarApekSetIdaM vizeSaNam / 2. kevalaM paramAvadhireva sakalarUpidravyANi viSayIkaroti /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ avadhijJAnam indriyAdijanyazrutAnusArijJAnavRttijJAnatvavyApyajAtimattvaM ca zrutajJAnasyetyevaM lakSaNamAveditaM bhavati / dravyazrutasya jJAnatvavyApyajAtimattvAbhAve'pi bhAvazrutakAraNatvameva lakSaNam, tadanyataratvaM ca zrutasAmAnyasyeti / avadhijJAnaM vibhajatetacca SoDhA anugAmi-vardhamAna-pratipAtItarabhedAt / anugAmyananugAmivardhamAnahIyamAnapratipAtyapratipAtibhedAdavadhijJAnaM SaDvidhamityarthaH / tatrotpattikSetrAdanyatrA'pyanuvartamAnamAnugAmikam, bhAskaraprakAzavad / yathA bhAskaraprakAzaH prAcyAmAvirbhUtaH pratIcImanusaratyapi tatrA'vakAzamudyotayati, tathaitadapyekatrotpannamanyatra gacchato'pi puMso viSayamavabhAsayatIti / tatra = anugAmyAdiSu SaTsu avadhijJAneSu / utpattikSetreti / yasmin kSetre sthitasya puMso'vadhijJAnamutpannaM tasmAt kSetrAdanyatra kSetre gatasyA'pi tad avadhijJAnamanuvartate iti kRtvA tad avadhijJAnamAnugAmikamityarthaH / etadevaM spaSTadRSTAntAvaSTambhena bhAvayati-bhAskaraprakAzavaditi / dRSTAntadAAntikayoH sAmyamAvedayati-yatheti / prAcyAM = pUrvasyAM dizi, pratIcI =pazcimAM dizam, anusaratyapi = gacchatyapi, tatra = sUrye / anyatrotpannasya prakAzasyA'nyatrA'nugamanamupadA'vadhijJAnasya tadutpAdayati-tathaitadapIti / etad = avadhijJAnam / ekasmin kSetre pratiniyate yasya puMsaH utpannamavadhijJAnam, tasmAd dezAdanyasmin kSetre gacchato'pi tasya puMsaH tad avadhijJAnaM viSayaM prakAzayatItyarthaH / tatpratipakSamananugAmikAvadhijJAnaM nirUpayati utpattikSetra eva viSayAvabhAsakamananugAmikam, praznAdezapuruSajJAnavat / yathA praznAdezaH kvacideva sthAne saMvAdayituM zaknoti pRcchyamAnamartham, tathedamapi adhikRta eva sthAne viSayamudyotayitumalamiti / ___ yasmin kSetre sthitasya puMso'vadhijJAnamutpannaM tatkSetrAdanyasmin kSetre gatasya puMso yad avadhijJAnaM nA'nuvartate, api tu utpattyavacchedakadeze eva svaviSayamavabhAsayati, tad avadhijJAnamananugAmikamityarthaH / etadapi dRSTAntAvaSTambhena bhAvayati-praznAdeza iti / pareNa kRtasya praznasya 'mamA'mukArthasiddhirbhaviSyati na ve'tyAdirUpasya viSayIbhUtArthasiddhyAdikamAdizati = kathayati yo gaNakAdiH pumAn sa praznAdezaH puruSaH, tasya praznaviSayArthasiddhayAdi1. saJjJAkSarAdeH / 2. indriyAnindriyajanyazrutAnusArijJAnavRtti-jJAnatvavyApyajAtimattva-bhAvazrutakAraNatvAnyataratvam /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 saTIkajainatarkabhASAyAM jJAnavadityarthaH / dRSTAntadA@ntikabhAvanAmAha-yatheti / idam = ananugAmikAvadhijJAnam, alaM = samartham / anyat spaSTam / vardhamAnAvadhijJAnaM nirUpayati utpattikSetrAt krameNa viSayavyAptimavagAhamAnaM vardhamAnam, adharottarAraNinirmathanotpannopAttazuSkopacIyamAnAdhIyamAnendhanarAzyagnivad / yathA'gniH prayatnAdupajAtaH san punarindhanalAbhAd vivRddhimupAgacchati, evaM paramazubhAdhyavasAyalAbhAdidamapi pUrvotpannaM vardhate iti / yasmin kSetre puMso'vadhijJAnamutpannaM tad utpattikSetram, tatra yAvadrUpiviSayakamavadhijJAnaM taduttarottarakSaNe krameNa tAvadviSayAdhikaviSayamavagAhamAnamavadhijJAnamadhikAdhikaviSayakatvena vardhamAnamiti vardhamAnAvadhijJAnaM tadityarthaH / etadeva dRSTAntAvaSTambhena draDhayati-adharottareti / ekamaraNi-zuSkaM kASThamadhaH sthitamanyaM cA'raNi-zuSkaM kASThaM tadupari sthitaM kRtvA, tayoH parasparanigharSaNalakSaNanirmanthanenotpanno'nantaropAdIyamAnena zuSkena kASThenopacIyamAno vRddhiGgato yo nirantaramAdhAyamAnAnAmindhanAnAM rAzinA = samUhena janyo'gniH tadvadityarthaH / dRSTAntadArTAntikayorbhAvanAmAha-yatheti / idam = vardhamAnAvadhijJAnam / vyaktamanyat / hIyamAnAvadhijJAnaM nirUpayati utpattikSetrApekSayA krameNA'lpIbhavadviSayaM hIyamAnam, paricchinnendhanopAdAnasantatyagnizikhAvad, yathA'panItendhanAgnijvAlA parihIyate tathedamapIti / ___ yasmin kSetre'vadhijJAnaM yAvadviSayakamutpannaM tatkSetrApekSayA krameNa tAvadviSayebhyo'pacIyamAnaviSayakaM tad avadhijJAnaM bhavatIti tad hIyamAnAvadhijJAnamityarthaH / atra nidarzanamanukUlamAha-paricchinneti / paricchinnasya = alpasya, indhanasya = kASThasya, upAdAnaM = saGgraho yatra tAdRzI yA santatiH = alpendhanasamUhaH, tayA samudbhUtasyA'gneH zikhA = jvAlA tadvadityarthaH / bhAvanAmAha-yatheti / tatrA'parAparakASThAnAmanAdhIyamAnatvAt saJcitasya kASThasya pratikSaNaM dAhato'lpIbhavanAduttarottaramagnijvAlA'lpAlpatarA bhavatIti pratyakSasiddhametat / idaM = hIyamAnAvadhijJAnam / pratipAtyavadhijJAnaM nirUpayati utpattyanantaraM nirmUlanazvaraM pratipAti, jalataraGgavad, yathA jalataraGga utpannamAtra eva nirmUlaM vilIyate tathedamapIti /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ avadhijJAnam nirmUleti / sarvathetyarthaH / idaM = pratipAtyavadhijJAnam / apratipAtyavadhijJAnaM nirUpayati A kevalaprApterA maraNAd vA'vatiSThamAnamapratipAti, vedavad, yathA puruSavedAdirApuruSAdiparyAyaM tiSThati tathedamapIti / / kevalajJAnotpattikSaNe tadanantarakSaNeSu ca na kSAyopazamikaM jJAnacatuSTayamityavadhijJAnamapi nA'stIti, yad avadhijJAnamutpannaM sat kevalajJAnaparyantamavatiSThate tad avadhijJAnamapratipAtIti / athavA yad avadhijJAnamutpannaM sad maraNAvyavahitapUrvasamayaM yAvadavatiSThate tad avadhijJAnamapratipAtIti / atra dRSTAntamAha- vedavaditi / puruSavedAdivadityarthaH / dRSTAntAnugamanaM karoti-yatheti / puruSavedAdItyAdipadAt strIvedanapuMsakavedayorupagrahaH / puruSavedanIyaM karma puruSavedaH, evaM strIveda-napuMsakavedau / yAvatkAlaM puruSabhAvena jantoravasthitiH, tAvatkAlaM tasya puruSavedo'vatiSThate / eSaiva dik strIvedanapuMsakavedayorapi / idam = apratipAtyavadhijJAnam / tathA = kevalAvAptiparyantaM maraNaparyantaM vA'vatiSThate / manaHparyavajJAnaM nirUpayatimanomAtrasAkSAtkAri manaHparyavajJAnam / manomAtrasAkSAtkArIti lakSaNanirdezo, manaHparyavajJAnamiti lakSyanirdezaH / yadA kazcit pumAn manasi kiJcid bAhyavastvAdikaM vicArayati tadA vicAryamANabAhyavastvAdyAkAreNa pariNataM tasya manodravyaM manaHparyavajJAnI jAnAtIti manaHparyavajJAnino vizuddhasaMyamavizeSavataH sAdhoH kSayopazamavizeSAd manodravyatatparyAyamAtrasAkSAtkArijJAnaM manaHparyavajJAnamityarthaH / / kevalajJAnamapi sakalavastuviSayakaM manodravyasAkSAtkAri bhavatyeveti tatrA'tivyAptivAraNAya mAtrapadam / yadyapyavadhijJAnaM rUpidravyaviSayakaM paudgalikasya manaso'pi rUpidravyatvena tadviSayakamapi, tathApi naitAdRzaM kiJcidapyavadhijJAnaM samasti-yad manodravyameva viSayIkaroti, na manodravyabhinnaM rUpidravyamiti manodravyamAtrasAkSAtkAritvasya tatrA'pyabhAvAd nA'vadhi... 'manomAtra'-vizeSA0 bR0 gA0 810 / 1. matyAdijJAnacatuSTayaM jJAnAvArakakarmaNaH kiJcidaMzasya nirmUlIkaraNena (=kSayena) kiJcidaMzasya cA'bhibhavena (-upazamena) jAyate, atastAni jJAnAni kSAyopazamikAni / AvArakakarmaNaH sarvathA nirmUlIkaraNakAle = kevalajJAnakAle etasmAt kAraNAdeva na teSAM sattvam /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 saTIkajainatarkabhASAyAM jJAne'tivyAptiH / nanu manaH cintanIyabAhyavastvAkAreNa pariNataM manaHparyavajJAnI jAnAno manasi svAkArAdhAyakaM cintanIyabAhyavastvapi jAnIta eveti manaHparyavajJAne'pi manomAtrasAkSAtkAritvaM nAstyeva-manobhinnacintanIyabAhyavastusAkSAtkAritvasyA'pi bhAvAdityabodhavijRmbhitAzaGkApanodAyA''ha manaHparyAyAnidaM sAkSAt paricchettumalaM, bAhyAnarthAn punaH tadanyathA'nupapattyA'numAnenaiva paricchinattIti draSTavyam / idaM = manaHparyavajJAnam, alaM = samartham, tad = manasaH cintanIyabAhyavastvAkAraparyAyAH / ayamabhiprAyaH- manaHparyavajJAnasya yadi manodravyamAtrajJAnatvaM lakSaNamucyate tadA tasya lakSaNasya samanvayaH tatra na bhavet-cintanIyabAhyapadArthajJAnasyA'pi manaHparyavajJAnatvAbhAvAt / na caivamucyate, kintu manomAtrasAkSAtkAritvaM tallakSaNamucyate, tacca sambhavatyeva, yato manodravyasyaiva sAkSAtkAri manaHparyavajJAnino jJAnam, cintanIyavastuno bAhyaghaTAdeH tvanumityAtmakameva, cintakasyA'yaM manaso ghaTAdyAkAraparyAyaH-cintanIyabAhyavastujanita:-tadAkAraparyAyatvAt-yo yadAkAraparyAyaH sa tadvastujanitaH, sphaTike japAkusumajanitaraktAkAraparyAyavadityevamanumAnaprayogo'tra bodhyaH / tad dvividham-RjumativipulamatibhedAt / tad = manaHparyavajJAnam / RjvI = sAmAnyagrAhiNI matiH RjumatiH / sAmAnyazabdo'tra vipulamatyapekSayA'lpavizeSaparaH, anyathA sAmAnyamAtragrAhitve manaHparyAyadarzanaprasaGgAt / alpavizeSaparaH =alpavizeSapratipAdakatayA'bhISTaH / tathA ca vipulamatimanaHparyavajJAnaM manodravyasya yAvato vizeSAn gRhNAti tato'lpataravizeSAn RjumatirgRhNAtItyarthaH / vipulamatimana:paryayajJAnasvarUpaM prakaTayati 'bAhyAnan'-"tena dravyamanasA prakAzitAn bAhyAMzcintanIyaghaTadInanumAnena jAnAti, yata eva tatpariNatAni etAni manodravyANi tasmAdevaMvidheneha cintanIyavastunA bhAvyam ityevaM cintanIyavastUni jAnAti na sAkSAdityarthaH / cintako hi mUrttamamUrtaM ca vastu cintayet / na ca chadmastho'mUrtaM sAkSAt pazyati / tato jJAyate anumAnAdeva cintanIyaM vastvavagacchati |"-vishessaa0 bR0 gA0 814 /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaHparyAyajJAnam vipulA = vizeSagrAhiNI mativipulamatiH / tatra RjumatyA ghaTAdimAtramanena cintitamiti jJAyate, vipulamatyA tu paryAyazatopetaM tat paricchidyate iti / vipuleti / RjumatyapekSayA bahutaravizeSagrAhiNItyarthaH / uktamevA'rthaM spaSTayati-tatreti / Rjumativipulamatyormadhye ityarthaH / tat = cintitaM ghaTAdi / ete ca dve jJAne vikalaviSayatvAd vikalapratyakSe paribhASyete / ete = anantaranirupite dve jJAne = avadhimanaHparyavajJAne, vikalaviSayatvAd = asakalavastuviSayakatvAd / paribhASyete iti / jainAcAryakRtasaGketaH-avadhijJAnaM manaHparyavajJAnaM ca vikalapratyakSazabdAd boddhavye-ityAkArakaparibhASA, tadviSayau ityarthaH / kevalajJAnaM nirUpayatinikhiladravyaparyAyasAkSAtkAri kevalajJAnam / atra nikhiladravyaparyAyasAkSAtkArIti lakSaNanirdezaH, kevalajJAnamiti lakSyanirdezaH / matyAdijJAnAnAM kSAyopazamikAnAM caturNAmapi nikhiladravyaparyAyasAkSAtkAritvAbhAvAd na teSvativyAptiH / kevalajJAnaM ca karAmalakavad vizvameva sAkSAtkaroti, jJAnasya sAmAnyato jJeyamAtrAvabhAsanasvabhAvo nijagatAvaraNakarmaNA pratirudhyate, svAzeSAvaraNakSayasamutthasya tu kevalajJAnasya svaviSaye jJeyasvabhAve jagati lezato'pyAvaraNAbhAvAd yujyate nikhiladravyaparyAyasAkSAtkAritvamiti lakSaNasamanvayaH / . pramANasAmAnyalakSaNe pUrvamevoktaM 'darzane'tivyAptivAraNAya jJAnapada'miti pramANarUpajJAnasyaiva pratyakSaparokSabhedena prathamaM dvaividhyam, tataH pratyakSasya sAMvyavahArikapAramArthikabhedena dvaividhyam, tatra pAramArthikeSvavadhimanaHparyavakevalajJAnalakSaNapratyakSeSu yadidaM kevalajJAnanirUpaNaM prakrAntam, tat kevalajJAnAnugAmyeva na tu kevaladarzanAnugAmIti / tataH prakRtalakSaNamidaM kevaladarzane na gacchedityetadarthaM sAmAnyadharmAnavacchinna-nikhiladharmaniSThaprakAratAnirUpita-nikhiladharmaniSThavizeSyatAkasAkSAtkAritvaM kevalajJAnasya lakSaNaM vaktavyam / darzane ca kevale sAmAnyAtmanA sakaladravyaparyAyasAkSAtkAriNyapi saprakArakatvAbhAvAd na pariSkRtalakSaNavattvam / kevalopayogamAtrasya lakSyatve tu yathAzrutalakSaNamapi saGgatameveti bodhyam / ata evaitat sakalapratyakSam / ata eva = nikhiladravyaparyAyasAkSAtkAritvAdeva, etat = kevalajJAnaM, sakalapratyakSaM "nikhiladravya'-vizeSA0 bR0 gA0 823 /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM sakalavastuviSayakapratyakSam / pAramArthikapratyakSatvAvizeSe'pi vikalaviSayakatvAdavadhimanaHparyavajJAnayorvikalapratyakSatvam, kevalajJAnasya tu sakalavastuviSayakatvAt sakalapratyakSatvamityarthaH / 90 = sakalapratyakSasyA'sya viSayatayA nikhiladravyaparyAyayorevopAdAnAd jagati dravyaparyAyAnantarbhUtaM nA'styeva tattvamityAveditam / tatra dravyANi jIvapudgaladharmAdharmAkAzAstikAyAH paJca, kAlazceti SaT / jIvAdInAM sapradezatvAdastikAyatvam / yo hyavayavaH pradezisambaddha eva sarvadA'vatiSThate sa pradezaH, IdRzaM pradezamAdAya sapradezatvaM yadyapi na pudgalAnAm, tathApi svAtmakasaGghAtaniviSTaikadezalakSaNAvayavasya' pradezatvamupacarya sapradezatvaM jJeyam / kAlastu paramaniruddhasamayaikasvarUpatvAd nA'stikAyaH / guNaparyAyavad dravyamiti dravyalakSaNamiti / dravyasya sahabhAvI paryAyo guNaH kramabhAvI paryAyastu paryAyeti sAmAnyasaMjJayA gIyate / dravyaparyAyayorantarbhUtameva sakalaM vastviti nikhilatadubhayasAkSAtkAriNaH kevalajJAnasya sakalapratyakSatvaM yuktyopapannameveti / yathA ca pAramArthikapratyakSamapyavadhijJAnamanugAmyAdibhedena SaDvidham, manaH paryavajJAnaM ca Rjumativipulamatibhedena dvividhaM tayoH kAraNIbhUtAnAM svAvaraNakSayopazamavizeSANAmavAntaratAratamyasambhavAd, na tathA kevalajJAnaM sabhedaM - tatkAraNasyA'zeSasvAvaraNakSayasyaikatvAt-kAraNabhedAbhAve kAryabhedAsambhavAdityAha taccA'varaNakSayasya hetoraikyAd bhedarahitam / AvaraNaM cA'tra karmaiva, svaviSaye'pravRttimato'smadAdijJAnasya sAvaraNatvAd, asarvaviSayatve vyAptijJAnAbhAvaprasaGgAt, sAvaraNatvAbhAve'spaSTatvAnupapattezca / tacca = kevalajJAnaM ca, bhedarahitam = avAntaravizeSazUnyam / ekavidhameveti yAvat / yathA hi kuDyAdyantaritavastu cakSurna vibhAsayatIti kuDyAdikamAvaraNaM tathA bAhyamatra nA'varaNaM-dezakAlasvabhAvaviprakRSTAnAM dUrAdivyavasthitAtItAnAgatakAlInANvAdisvarUpANAmapi padArthAnAM jJAnenA'vabhAsanAt, kintu karmaiva jJAne'varaNam, yadvazAt sannihitamapi vastu nA'vabhAsayati, yasya ca kSayopazamAdatyantakSayAd vA vyavahitamapi jJAnaM prakAzayatItyAhaAvaraNaM ceti / atra = jJAne / carmacakSuSAmasmAdRzAM jJAnamapi svabhAvataH sarvaviSayakameva / evamapi yatkiJcit 1. sva = avayavaH, tadAtmaka eva saGghAtaH, tatra niviSTa ekadezaH avayavaH / =
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 kevalajJAnam prakAzayati kiJcicca na prakAzayati tatra sAvaraNatvameva nibandhanam / yaduktaM-'jJo jJeye kathamajJaH syAdasati pratibandhari' / tathA ca-asmadAdijJAna-sAvaraNaM-svaviSaye'pravRttimattvAd-yannaivaM tannaivam, yathA kevalajJAnamityAha-svaviSaya iti / asmadAdijJAnamapyaspaSTatayA sarvaM gRhNAtyeva / tatkAle yat spaSTatayA sarvasya na grahaNaM tatra sAvaraNatvameva nibandhanam / aspaSTatayA'pyasmadAdijJAnasya sarvaviSayakatvAbhAve-'idaM vAcyaMprameyatvAdi'tyAdau 'yadyat prameyaM tattad vAcya'mityevaM prameyatvavAcyatvayoH sarvopasaMhAreNa vyAptigrahaNamapi na bhavet, tathA ca tatprabhavA'numitirapi na syAt / tathA 'parvato-vahnimAndhUmA'dityAdau 'yo yo dhUmavAn sa sa vahnimA nityevaM sarvopasaMhAreNa vyAptijJAnamapi kAlAntarIyadezAntarIyadhUmavaDhyAdigrahaNe satyeva yujyate, nA'nyatheti jJAnamAtrasya sarvaviSayatvam / evamapi yad na vizeSataH svaviSaye pravRttiH tatrA'varaNameva tantramityAha-asarvaviSayatve iti / __jJAnaM hi svaprakAzasvabhAvatvAt spaSTameva, tathApi yat kvacid viSaye'spaSTam, tat paranibandhanam, paraM ca tatrA'varaNamevetyAha-sAvaraNatvAbhAva iti / siddhe caivamAvaraNasvarUpe karmaNi samyagdarzanAdinA tasyA'tyantakSaye jAyamAnasya jJAnasya kaivalyamapi nirAvaraNatvalakSaNaM siddhipathametItyAha AvaraNasya ca karmaNo virodhinA samyagdarzanAdinA vinAzAt siddhayati kaivlym| ___ yogAbhyAsajanitadharmavizeSasahakRtamanasA yoginaH sarvaviSayakaM jJAnaM prAdurasti, tadeva kevalajJAnamiti vaizeSikAdayaH pralapanti / tanmatamapAkartumAha yogajadharmAnugRhItamanojanyamevedamastu-iti kecit tanna, dharmAnugRhItenA'pi manasA paJcendriyArthajJAnavadasya janayitumazakyatvAt / / idaM kevalajJAnam, kecid-vaizeSikAdayaH, vadantIti zeSaH / tanna-uktamataM na samIcInam / yo yasya viSayaH tajjJAnameva tena janyate / nahi rUpajJAnaM cakSubhinnena kenApIndriyeNa, kintu cakSuSaiva / evaM rasAdijJAnamapi rasanAdIndriyeNa / sahakArikAraNaM tu svaviSaye eva karaNasya balamAdadhAti, na tu svAviSaye karaNapravRttimAdhAtumalamiti AtmamAtrApekSasya svAvaraNakSayasamutthasya kevalajJAnasya janane na yogAbhyAsajanitadharmavizeSasahakRtasyA'pi manasaH sAmarthyamiti na tAdRzamanaHprabhavaM tadityAha-dharmAnugRhItenA'pIti / yogajadharmasahakRtenA'pItyarthaH / 1. jJeyaheyopAdeyatattvAnAM tattadrUpeNa jJAnaM zraddhAnaM ca samyagdarzanam / 2. yogajo dvividhaH prokto, yuktayuJjAnabhedataH // (kArikAvalI-65)
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 saTIkajainatarkabhASAyAM paJcendriyeti / yathA ca cakSurAdijanyatvenA'bhimatasya rUpAdijJAnasya janane na manasaH sAmarthyam, yataH tathA sati manasaiva rUpAdijJAnajananasambhavAt cakSurAdipaJcendriyakalpanavaiyarthyameva prasajyeta, tathetyarthaH / asya kevalajJAnasya / kevalino jinasya kavalAhAraM 'digambarA nA'bhyupagacchanti-kevalajJAnasya jJAnAntarAd yathA sarvaviSayakatvalakSaNo vizeSaH, tathA svayogini puruSadhaureye kavalAhAraM vinA'pi zarIradhAraNasAmarthyAdhAnamiti / tathA ca ye kavalabhojinaH te na kevalajJAninaH, ye ca kevalajJAnavantaH te na kavalabhojinaH iti tanmatamupanyasya pratikSipati kavalabhojinaH kaivalyaM na ghaTate iti dikpttH| . kavalabhojinaH kavalAhArakAriNaH, kaivalyaM kevalajJAnavattvam / etaduktizca 2zvetAmbarANAmasmAkaM kevalini kavalAhAramabhyupagacchatAM matasya vidveSeNeti / dikpaTa:- digambaraH / tanna, AhAraparyAptyasAtavedanIyodayAdiprasUtayA kavalabhuktyA kaivalyAvirodhAd, ghAtikarmaNAmeva tadvirodhitvAt / tanna-uktamataM na samIcInam / kevalajJAne jAte'pi kevalini 2AhAraparyAptinAmakarmaNo'sAtavedanIya karmaNazcodayAdeH kavalabhojanakAraNasyA'smadAdAviva sadbhAvena kavalAhArasya tatra sambhavAt / na coktakAraNaprasUtasya kavalAhArasya kevalajJAnena virodho, yena tasmin sati sa na bhavet / 'jJAnAvaraNAdikarmaNAmeva kevalajJAnena saha virodha iti tasmin sati 'kavalabhojinaH kaivalyam'"jaravAhidukkharahiyaM AhAraNihAravajjiyaM vimalaM / siMhA(ghA)Nakhelaseo Natthi dugaMchA ya doso ya // " bodhaprAbhRta-37 . "kavalAbhyavahArajIvinaH kevalinaH ityevamAdivacanaM kevalinAmavarNavAdaH / " sarvArthasi0 6.13. rAjavA0. 6.13 1. vastrANAM mohakAraNatvAt zrAmaNyasya nagnatvaM lakSaNamityabhyupagacchanto jainavizeSAH / digevA'mbaraM yeSAM te digambarA iti vigrahaH / 2. nagnatvaM pravartamAnadezakAlamAzritya jinainiSiddhamiti vastraM dharttavyam, kintu tatra moho na karaNIyaH, moharahitatvameva zrAmaNyamityabhyupagacchanto jinAnuyAyinaH / te zvetavastrameva dharantIti zvetAmbarA ityucyante / 3. yenA'dRSTavizeSeNA''hAragrahaNapAcanAdi bhavati tad adRSTamAhAraparyAptikarmetyucyate / tad 'nAma'karmaNa upabhedeSvantarbhavati / 4. yenA'dRSTavizeSeNa kSudhAtRSNAvedanAdayo'nubhUyante tad asAtavedanIyakarmetyucyate / 5. yat karma AtmanaH svAbhAvikaM jJAnamAvRNoti tad jJAnAvaraNIyetisaMjJAmazrute /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 93 kevalinaH kavalAhArasya siddhiH teSAmabhAva ityAha-AhAreti / yasya karmaNo balAdAhAraM kartuM prabhavati jantuH tad AhAraparyAptinAmakarma, sAtaM-sukham, tadbhinnamasAtaM du:kham, tadvedanaM tadupabhogaH, tadanubhavo yasya karmaNa udayAd bhavati tad asAtavedanIyakarma, taduyAdijanyayA kavalabhuktyA kavalAhAreNa samaM kaivalyasya kevalajJAnavattvasya virodhAbhAvAd, ekakAlAvacchedenaikatrA'pyAtmani tayoH sambhavAdityarthaH / / ghAtikarmaNAmeveti / yena karmaNA''veSTito-nitarAM baddho janturjagati narAmaratiryagnarakagatiSu janmAdikamanubhavati, tat karma aSTavidham / tatra nAmAdIni catvAri karmANi aghAtIni-Atmano jJAnadarzanacAritravIryarUpaguNAnAmavighAtakAni-jJAnAdInAM sadbhAvakAle'pi teSAM sadbhAvAt / yAni tu jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya-mohanIyA-'ntarAyAkhyAni jJAnAdiguNAnAM vighAtakAni teSAmeva tadvirodhitvAt kaivalyavirodhitvAdityarthaH / nanu AhAraparyAptyasAtavedanIyAdikarma yadyapi kevalini samasti, tathApi kevalajJAnajyotiSA dagdharajjukalpaM taditi na svakAryakavalAhArakaraNakSamamato na kavalAhAro bhagavata ityAzaGkate dagdharajjusthAnIyAt tato na tadutpattiriti ced, dagdheti / dagdharajjusadRzAdityarthaH / sAdRzyaM ca svakAryakaraNAkSamatvena / karma bhAvabandhahetU rajjuzca dravyabandhaheturityevaM bhede'pi sAmAnyato bandhahetutvaM tayoH samAnam / dagdharajjoryathA na bandhahetutvaM tathA prakRtakarmaNo'pi kevalajJAnakAle iti bhAvaH / tataH= AhAraparyAptyAditaH, na tadutpattiH=na kavalabhuktijanma / yadi kevalajJAnakAle sadapi AhAraparyAptikarma svakAryaM na kuryAd-dagdharajjukalpatvAt, tarhi tadAnIM dagdharajjukalpAdAyuHkarmaNo'pi zvAsaprazvAsAdilakSaNaprANasaJcArasvarUpabhavopagraho na bhavediti kevalajJAnAnantarameva maraNaM prasajyeteti samAdhatte nanvevaM tAdRzAdAyuSo bhavopagraho'pi na syAt / tAdRzAt kevalajJAne sati dagdharajjukalpatvAt, aayusso-jiivnaadRssttsvruupaayu:krmnnH| bhavopagrahaH kaJcitkAlaM saMsAre'vasthAnamapi kevalina audArikazarIre satyeva / ataH tadanyathAnupapattyA'pi kevalini kavalAhAro'bhyupagantavya ityAha kiJca, audArikazarIrasthitiH kathaM kavalabhuktiM vinA bhagavataH syAt ?
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM __ jainamate kArmaNa-taijasa-vaikriya-AhAraka-audArikabhedena zarIraM paJcavidham / tatrajJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmasamUhasvarUpaM kArmaNam / tatsahacaritameva taijasazarIram, yataH zarIre auSNyopalabdhiH / devAdInAM vaikriyazarIram, yadbalAd yathecchati tathA zarIrameSAM bhavati / AhArakalabdhimatAmAhArakazarIramalpakAlasthAyi, yaccharIramupAdAya dezAtarasthitakevalibhagavanikaTe svapraznottarAvAptyarthaM tUrNaM gacchati, tato jhaTityevA''gatya tat zarIraM muJcati / dRzyamAnaM cedaM zarIramaudArikam, etasya zarIrasya sthitiH kavalAhArabalAdevA'smadAdInAM dRSTeti audArikazarIrasthiti prati kavalAhArasya sAmAnyata eva kAryakAraNabhAvasya nirNItatvena kavalAhArarUpakAraNaM vinA ke valina audArikazarIrasthitirUpakAryaM kathaM syAd ? na syAdevetyarthaH / yadi cA'smadAdInAmAhAramantareNa zarIradhAraNe sAmarthyavizeSalakSaNavIryaM nA'stIti kavalAhArApekSA, kevalI tu bhagavAnanantavIrya iti vIryavizeSabalAdeva tadaudArikazarIrasthitiH sambhavatIti na tatra kavalAhArApekSeti bhavatsamIhitam, tarhi kevalAjJAnAt pUrvamapi tasyA'parimitabalatvamAgame bhaNitamiti tadbalAt chadmasthAvasthAyAM kevalajJAnotpattitaH prAkkAlInAyAmapi kavalAhAraH tasya na syAdeva-taM vinA'pi tadIyazarIrasthitisambhavAdityAha anantavIryatvena tAM vinA tadupapattau chadmasthAvasthAyAmapyaparimitabalatvazravaNAd bhuktyabhAvaH syAdityanyatra vistaraH / tAM vinA-kavalabhuktimantareNa, tadupapattau-bhagavata audArikazarIrasthitisamabhave / itthaM nirUpitaM pratyakSapramANamupasaMharatiuktaM pratyakSam / parokSapramANeSvAdyAyAH smRternirUpaNam atha parokSapramANanirUpaNamadhikarotiatha parokSamucyate-aspaSTaM parokSam / aspaSTamiti lakSaNanirdezaH, parokSamiti lakSyanirdezaH / aspaSTatA ca pratyakSato'lpataravizeSaprakAzanam, aspaSTaM jAnAmItyanubhavasiddho viSayatAvizeSo vA / yasya jJAnaM sa viSayaH, tadviSayakaM ca jJAnam / viSaye viSayatA svarUpa1. indrakoTIrapi tIrthakRto'GguSThacAlane samarthA na bhavatItyAdinA / 2. yasyAmavasthAyAM kevalajJAnaM AvRtaM bhavati sA'vasthA chadmasthetyucyate /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95 smRtiH sambandhena varttate / jJAnena saha viSayagatAyA viSayatAyA nirUpyanirUpakabhAvaH sambandhaH, tatra viSayatA jJAnanirUpitA bhavati, jJAnaM ca viSayatAnirUpakaM bhavati / tathA ca nirUpakatAsambandhena aspaSTatAkhyaviSayatAvattvam, aspaSTatAkhyaviSayatAnirUpakatvaM vA parokSapramANasya lakSaNamiti bhAvaH / parokSapramANaM vibhajatetacca smaraNa-pratyabhijJAna-tarkA-'numAnA-''gamabhedataH paJcaprakAram / tacca-parokSapramANaM ca / paJcasu parokSaprakAreSu prathamoddiSTaM smRtipramANaM nirUpayatianubhavamAtrajanyaM jJAnaM smaraNaM, yathA tat tIrthakarabimbam / anubhavamAtrajanyaM jJAnamiti lakSaNanirdezaH, smaraNamiti lakSyanirdezaH / yad vastunaH prathamata eva jJAnaM tad anubhavaH-pratyakSaM, tarkaH, anumitiH, zAbdabodhazca / tataH pUrvakAlInAduktasvabhAvAdanubhavAd 'ayaM ghaTa'ityAdyAkArakAd yad uttarakAle 'sa ghaTa' ityAdyAkArakaM jJAnamanubhUtapadArthaviSayakaM prAdurbhavati tatrA'nubhava eva karaNam / anubhavajanyA vAsanA ca bhAvanA-saMskArAparanAmadheyA tatrA'nubhavasmaraNamadhyakAlavartinI. anubhavasya vyApAratayA smaraNe kAraNamiti, karaNatayA'nubhavamAtrajanyaM jJAnaM bhavati smaraNamiti lakSaNasamanvayaH / uktalakSaNalakSitaM smaraNamudAharati-yatheti / pUrvaM tIrthakartujinasya pratimA'nubhUtA, kAlAntare kutazcit kAraNAt tadviSayiNyA vAsanayA 'tat tIrthakarabimba'miti jJAnaM bhavati tad jJAnaM smaraNamityarthaH / anubhUtArthamAtraviSayakatvAd agRhItagrAhitvAbhAvena smRterna prAmANyamiti mImAMsakAdayaH, vikalparUpatvAd na prAmANyamiti bauddhAH, yathArthAnubhavasyaivA'nyAnapekSasya pramAtvam, smRtestu anubhavatvAbhAvAt svapramANye'nubhavaprAmANyApekSaNAt svAtantryAbhAvena na prAmANyamiti gautamIyA vaizeSikAzca / syAdvAdino jainAstu smRteH prAmANyamabhyupagacchantIti tanmatamAzakya pratikSipati na cedamapramANaM, pratyakSAdivad avisaMvAdakatvAt / idaM smaraNamapramANamiti nA''zaGkanIyamityarthaH / prAmANye'bAdhitArthaviSayakatvameva prayojakam, nA'gRhItagrAhitvAnubhavatvAdikamapi / taccA'visaMvAdakatvAt smaraNe'pyastIti pratyakSAdivat tadapi pramANamevetyAha-pratyakSAdivaditi / 'Adi padAdanumAnAdiparigrahaH /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM avisaMvAdakatvAditi / yayA pravRttyA'rthaprAptirna bhavati sA pravRttivisaMvAdinI, tasyA janakaM bhramAtmakaM jJAnaM visaMvAdakam , tAdRzaM yad na bhavati arthAt satyapravRttijanakaM jJAnamavisaMvAdakam , tattvAdityarthaH / yasmin mandire pUrvamanubhUtaM yat tIrthakarabimbam, smRtau satyAM taddezagamane tatra tattIrthakaraprAptirbhavatItyato yathArthapravRttijanakatvAt smaraNaM pramANamevetyarthaH / yathA ca kasyacit pratyakSAderayathArthapravRttijanakatvenA'pramANye'pyetAvatA na tajjAtIyasya sarvasya pratyakSAderaprAmANyam, tathaiva kasyacit smaraNasya visaMvAdakasyA'prAmANye'pi bodhyam / nanu sa ghaTo'stIti smRtirupajAyamAnA dRzyate, sA taddezakAlavRttitvarUpatattAviziSTaghaTe vartamAnakAlavRttitvaM bodhayantI na pramANaM-smRtasya ghaTasya vizeSyIbhUtasya vartamAnakAlavRttitve'pi, viziSTe'pi tasmin vizeSaNIbhUtAyAM vA taddezakAlavRttitvarUpAyAM tattAyAM vartamAnakAlavRttitvasya bAdhAditi bAdhitArthaviSayakatvasyA'prAmANyanibandhanasya tatra bhAvAditi cintAmaNikArAnuyAyino navyanaiyAyikAH pratyavatiSThante atItatattAMze vartamAnatvaviSayatvAdapramANamidamiti ced, nyAya-vaizeSika-sAGkhya-yoga-mImAMsA-bauddhAdidarzanAnAM smRterapramAtvaM jainadarzanasya punastasyAH pramAtvamabhimatam / ata eva granthakAreNa atra smRtyapramAtvasamarthanaparAM vividhAM yukti nirasitukAmena pUrvaM cintAmaNikAropanyastA smRtyayathArthatvasamarthikA yuktiH samAlocayitumupakrAntA 'atItatattAMze' ityAdinA / cintAmaNikAro hi-"yadvA sa ghaTaH iti smRtau tattAviziSTasya vartamAnatA bhAsate |....ttr vizeSyasya vizeSaNasya vA vartamAnatvAbhAvAt smRtirayathArtheva" [pratyakSaci0 pR0 845] ityAdinA granthena 'sa ghaTo'sti' ityAdismRtau taddezakAlavartitvarUpatattAviziSTe vizeSyabhUte ghaTe taddezakAlavartitvarUpe tattAvizeSaNe vA vartamAnakAlInAstitvAvagAhitayA tatra ca tathAbhUte viziSTe vizeSaNe vA vartamAnakAlInAstitvasya bAdhAt smRterayathArthatvaM darzitavAn / / granthakArastu cintAmaNikArAGgIkRtaM vizeSaNe vizeSyakAlabhAnaniyama sArvatrikatvena anabhyupagamya tanniyamabalena cintAmaNikArasamarthitaM smRtyayathArthatvamapAkaroti 'sarvatra vizeSaNe vizeSyakAlabhAnAniyamAt' ityAdinA / tathA ca granthakAramate 'sa ghaTaH' ityAdau atItatattAMze vartamAnakAlavartitvasya bhAnAbhAvAt ekasminneva ghaTAtmake dharmiNi atItatattAyAH varttamAnakAlavartitvasya ca svAtantryeNaiva bhAnAt na smRterayathArthatvam iti bhAvaH / / atredamAkUtam-'caitro dhanavAn vartate' ityAdisthalIyazAbdabodhe caitrAdhikaraNakAlavartitvasya dhanAMze, 'bhuJjAnAzzerate' ityAdisthalIyazAbdabodhe tu bhojanAdhikaraNakAlavartitvasya 1. taddezakAlavRttitvaviziSTaghaTe ityarthaH /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 smRteH pramAtvasya sAdhanam idaM-smaraNam / yatra vizeSaNasya sukhAdevizeSyakAlavRttitvaM sukhItyAdau-tatra vizeSaNe vizeSyakAlavRttitvasya bhAne'pi, sarvatra vizeSaNe vizeSyakAlavRttitvabhAne mAnAbhAvAd, vizeSaNe sarvatra vizeSyakAlaniyamaH pareSAM niyuktikatvAd nopAdeya iti tattAMze vartamAnakAlavRttitvamaviSayIkRtyA'pi 'sa ghaTa' iti smRtirbhavantI na niroddhaM zakyeti tasyA abAdhitArthaviSayakatvAt prAmANyaM syAdeveti samAdhatte na, sarvatra vizeSaNe vizeSyakAlabhAnAniyamAt / vastutaH 'sa ghaTa' ityeva smaraNam, na tu 'sa ghaTo'stI'ti / tathA ca vartamAnakAlavRttitvaM vizeSyAMze'pi smRtirnA'vagAhate eveti kutaH tasyA vizeSaNAMze tadavagAhitvavArtA'pIti / kusumAJjalau caturthastabake udayanAcAryeNoktaM 'avyApteradhikavyApteralakSaNamapUrvadRg / yathArthAnubhavo mAnamanapekSatayeSyate // ' iti / (4.1) tasyA'yamarthaH-apUrvadRg anadhigatArthAdhigantR jJAnam, alakSaNaM pramAyA lakSaNaM na bhavati / lakSaNaM hi avyAptyativyAptyasambhavadoSarahitaM sad bhavitumarhati / tatra-avyAptiHlakSyaikadeze lakSaNasyA'gamanaM, yathA go: zAbaleyatvaM lakSaNaM kRtaM cet tasya lakSyaikadeze bAhuleye gavyasattvenA'vyAptidoSaH / alakSye lakSaNagamanamativyAptiH, yathA goH zRGgitvam, tasya alakSye mahiSe sattvenA'tivyAptidoSaH / lakSyamAtre lakSaNAgamanamasambhavaH, yathA gorekazaphavattvaM, gomAtrasya khuraddhayavattvena ekakhuravattvasya gomAtre evA'bhAvAdasambhavaH / __mImAMsakoktamapi anadhigatArthAdhigantRjJAnatvaM pramAyA lakSaNaM-1. yatra ghaTe cakSussannikarSasya ciramavasthAne 'ayaM ghaTaH, ayaM ghaTaH' ityevaM jJAnadhArA jAyate, tatra dhArAvAhikajJAne pUrvapUrvajJAnagRhItasyaiva ghaTasyottarottarajJAnenA'vagAhanAda, gRhItagrAhitvenA'gRhItagrAhitvasyA'bhAvAdavyApteH 2. bhrame cedaM rajatamiti jJAne pUrvajJAnAgRhItasya zuktau rajatatvasya grAhitvAdatizayanAMze bhAsamAnatayA kvacit vidheyAMze uddezyasamAnakAlInatvasya kvacicca uddezyatAvacchedakasamAnakAlInatvasya bhAnamiti sArvatriko niyamaH cintAmaNikArasyAbhipretaH / parantu 'brAhmaNaH zramaNaH' ityAdi sthalIyazAbdabodhe brAhmaNatvAMze zramaNAdhikaraNavartamAnakAlavartitvasya zramaNatvAdhikaraNatatkAlavartitvasya vA bhAnAbhAvAt noktaniyamasya sArvatrikatvam kintu prAmANikapratItibalAt yatra yatra vidheyAMze uddezyakAlInatvaM uddezyatAvacchedakakAlInatvaM vA bhAsate tatra tatraiva uktaniyamasya prasaro na tu sarvatra iti granthakArAbhiprAyaH /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 vyApteH - na sambhavati / = evaM ca yathArthAnubhavaH= abAdhitArthagrAhyanubhavo, mAnaM pramA / smRteryathArthatve'pi, 'anubhave pramANe satyeva tajjanyA smRtiH pramA, nA'nyathe 'ti svaprAmANye svakaraNIbhUtasya prAmANyApekSaNAd vastugatyA na prAmANyamiti tadvyAvRttaye pramAlakSaNe'nubhavatvaM nivezyate / anapekSatayaiva cA'nubhavo mAnamiSyate iti / tatazca smRtirna pramANamityAzaGkate - anubhavapramAtvapAratantryAdatrA'pramAtvamiti ced, saTIkajainatarkabhASAyAM atra - smaraNe / svapramAtve'nyadIyapramAtvanirapekSatve satyeva yadi prAmANyamiSyate, tadA'numitirapi pramA na bhavet -- sA'pi pramAtmakavyAptijJAnajanyaiva prameti svaprAmANye vyAtijJAnaprAmANyApekSaNAdityApattimukhena samAdhatte na, anumiterapi vyAptijJAnAdipramAtvapAratantryeNA'pramAtvaprasaGgAt / AdipadAt parAmarzaparigrahaH / vyAptijJAnasyA'numityutpattAvevA'pekSA, na tvanumitau viSayapratibhAse iti svaviSayapratibhAse'numiteranyamukhanirIkSakatvAbhAvAt prAmANyamiti zaGkate - anumiterutpattau parApekSA, viSayaparicchede tu svAtantryamiti ced, cet, parApekSA=vyAptijJAnAdyapekSA / tadetat prakRte'pi tulyamiti samAdhatte na, smRterapyutpattAvevA'nubhavasavyapekSatvAt, svaviSayaparicchede tu svAtantryAt / uktapratividhAnamasahamAna: paraH zaGkate - anubhavaviSayIkRtabhAvAvabhAsinyAH smRterviSayaparicchede'pi na svAtantryamiti yadyanubhavaviSayIkRtabhAvaviSayakatvAt smRterna svaviSayaparicchede svAtantryam, i anyadIyapramANatvanirapekSatve satyeva pramAtvasya pramAvyavahAraprayojakatayA smRteryathArthatve'pi anubhavapramAtvAdhInapramAtvazAlitayA na pramAtvamiti udayanAcAryAdibhissamarthitaM (nyAyaku0 4.1) smRtyapramAtvamAzaGkate 'anubhavapramAtvapAratantryAt' ityAdinA / pratibandyA anumiterapramAtvApAdanena nirAkaroti 'anumiterapi ' ityAdinA /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRteH pramAtvasya sAdhanam 99 vyAptijJAnaviSayIkRta-vyApakIbhUtasAdhyaviSayakatvAdanumiterapi na svaviSayaparicchede svAtantryamiti sA'pi pramA na bhavediti samAdhatte tarhi vyAptijJAnAdiviSayIkRtAnarthAn paricchindatyA anumiterapi prAmANyaM dUrata eva / nanu 'yo yo dhUmavAn sa sa vahnimA' niti vyAptijJAne sAmAnyenaiva dhUmAdhikaraNe sAmAnyata eva vahnirbhAsate, anumitau tu vizeSato dhUmAdhikaraNe parvatarUpapakSe parvatIyo vahnirbhAsate / tathA vyAptijJAne vahnisambandhatayA saMyoga eva bhAsate, anumitau tu pakSatAvacchedakaparvatatvavyApakavahnipratiyogikasaMyogo vahnerbhAsate - iti na vyAptigRhItamAtrasyA'numitau bhAnamiti viSayaparicchede svAtantryamastyevA'numiteriti zaGkate - naiyatyenA'bhAta evA'rtho'numityA viSayIkriyate iti cet, naiyatyeneti / pratiniyataparvatatvAdirUpapakSatAvacchekarUpeNa pakSatAvacchedakavyApakavidheyapratiyogikasaMyogatvAdirUpeNa cetyarthaH / abhAta eva = vyAptijJAne'pratibhAta eva, artha:= parvatAdiH, anumityA= parvato vahnimAnityAdyanumityA / 'ayaM ghaTa' ityanubhave idantaiva bhAsate, na tu pUrvakAlavRttitvarUpA tatteti tadrUpeNA'nubhave'pratibhAta eva ghaTAdirarthaH 'sa ghaTa' iti smRtyA viSayIkriyate iti smRterapi svaviSayaparicchede svAtantryaM samAnameveti samAdhatte - tarhi tattayA'bhAta evA'rthaH smRtyA viSayIkriyate iti tulyamiti na kiJcidetat / na kiJcidetaditi / smRteH pAratantryAd na prAmANyamiti na samIcInamityarthaH / pratyabhijJAnanirUpaNam pratyabhijJAnaM nirUpayati anubhavasmRtihetukaM tiryagUrdhvatAsAmAnyAdigocaraM saGkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhi jJAnam / anumityAH smRtervailakSaNyamupapAdayitumAha-'naiyatyena' iti / tathA ca anumitikAraNIbhUte vyAptijJAne hetujJAne vA yaH pakSatAvacchedakarUpo vA tadvyApakasAdhyapratiyogikasaMsargarUpo vA arthaH avazyaMtayA na bhAsate so'pi anumiterviSaya iti tasyAH svaviSayaparicchede svAtantryamiti pUrvapakSArthaH / tulyayuktyA samAdhatte - ' tarhi ' ityAdinA / tathA ca pUrvam anubhavena viSayIkRtasyA'pi arthasya tattayA anavagAhanAt, smRtyA ca anubhUtasyA'pi tasyaiva arthasya tattayA avagAhanAt, tasyA api anumitivat viSayaparicchede svAtantryamabAdhitameva iti bhAvaH /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 saTIkajainatarkabhASAyAM pratyabhijJAnamiti lakSyanirdezaH, saGkalanAtmakaM jJAnamiti lakSaNanirdezaH / anubhavasmaraNAbhyAM sambhUya saGkalanAtmakamekaM jJAnaM janyate iti anubhavasmRtihetukamiti kAraNanirdezaH / tiryagUrdhvatAsAmAnyAdigocaramiti viSayakathanam / anubhavasmaraNaviSayayoH tAdAtmyAdisambandhena vizeSaNavizeSyabhAvenA'vagAhi jJAnaM pratyabhijJAnam / tacca 'ayaM ghaTa'ityAdiryo vartamAnaviSayako'nubhavaH, 'sa ghaTa'ityAdikaM yat pUrvAnubhUtArthasmaraNam, tAbhyAM janyate ityanubhavasmRtihetukam / kiJcit pratyabhijJAnaM tiryaksAmAnyagocaram, kiJcicca UrdhvatAsAmAnyagocaram / AdipadAt sAdRzya-vailakSaNya-dUratvasamIpatva-prAMzutva-hasvatvAdisanirUpakadharmANAmupagrahaH, tena sAdRzyAdigocaramapi jJAnaM pratyabhijJAnamityarthaH / atra vibhinnadezakAlasthitAnAM ghaTAdivyaktInAM sadRzAkArapariNAmalakSaNaM ghaTatvAdisAmAnyaM tiryaksAmAnyam, kuNDalakaTakAdipUrvAparaparyAyAnugAmisuvarNAdidravyaM ca UrdhvatAsAmAnyamiti vivekaH / udAharati yathA-'tajjAtIya evA'yaM gopiNDaH' 'gosadRzo gavayaH', 'sa evA'yaM jinadattaH, 'sa evA'nenA'rthaH kathyate', 'govilakSaNo mahiSaH', 'idaM tasmAd dUram, 'idaM tasmAt samIpam', 'idaM tasmAt prAMzu isvaM vA' ityAdi / tajjAtIya evA'yaM gopiNDa iti tiryaksAmAnyAvagAhi pratyabhijJAnam-eko gopiNDa: pUrvamupalabdhaH, anantaraM yadAkadApi dvitIyo gopiNDo dRzyate, tadAnIM pUrvAnubhUtAM govyakti smarataH puMsaH 'tajjAtIya evA'yaM gopiNDa' iti jJAnamupajAyate, tacca jJAnaM pUrvAnubhUtagovyaktigatasamAnAkArapariNAmalakSaNagotvajAtimattvaM purovartinyAM govyaktAvavagAhate iti / gosadRzo gavaya ityapi pratyabhijJAnaM gotvAtirikta-pUrvAnubhUtagovyaktigatakatipayasamAnAkAralakSaNatiryaksAmAnyavattva-prayojyasAdRzyavattvameva gavaye vartamAnAnubhavaviSaye'vagAhate iti tiryaksAmAnyAvagAhyeva sat sAdRzyAvagAhi pratyabhijJAnam / sa evA'yaM jinadatta iti tu UrdhvatAsAmAnyAvagAhi pratyabhijJAnam, yato bAlyAvasthAkalito jinadattaH pUrvamanubhUtaH, sa eva yuvA punaridAnImanubhavapadavImupagataH, tataH pUrvadRSTaM bAlaM taM smarataH, idAnIM yuvAnaM pazyataH puMsaH sa evA'yaM jinadatta iti jJAnaM bhavati, avayavopacayApacayAbhyAM ca na bAlayuvazarIrayoraikyamiti taccharIradvayAnugAmyekajinadattazarIradravyarUpordhvatAsAmAnyam, yadavalambanenaikyAvagAyuktajJAnamiti / anayaiva dizA 'sa evA'yaM ghaTaH, sa evA'yaM paTa' ityAdipratyabhijJAnAnAmapyUrdhvatAsAmAnyAvagAhitvaM vibhAvanIyam /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyabhijJAnam 101 sa evA'nenA'rthaH kathyate ityapi, pUrvapuruSakathitArthena sahaitatpuruSakathitArthasya jAtyA'bhede tiryaksAmAnyAvagAhi, 2vyaktyA'bhede tu paryAyato bhedasyA'vazyaMbhAvata UrdhvatAsAmAnyabalAdevA'bheda ityUcaMtAsAmAnyAvagAhi pratyabhijJAnamiti / 'ko mahiSa'iti kasyacid jijJAsAyAM 'yadetad gavAM kadambake gobhyo vilakSaNaH, sa mahiSa' iti jJAnamutpadyate tad vailakSaNyAvagAhi pratyabhijJAnamityAha-govilakSaNo mahiSa iti / anyadA'pi ca kevalamahiSavyaktidarzane gavAM ca smaraNe jAyamAnaM 'govilakSaNo mahiSa' iti jJAnamanubhavasmRtihetukatvAt pratyabhijJAnamavagantavyam / yadapekSayA yad dUraM tasya smaraNe satyeva, dUrasthavastuno'nubhave sati 'idaM tasmAd dUra'mitijJAnamutpadyate ityato'nubhavasmRtihetukatvAt tat pratyabhijJAnamavaseyam / 'idaM tasmAt samIpa'mityAdijJAne'pyuktadizA pratyabhijJAnatA bhAvanIyA / yazca bauddhaH pratyabhijJAnasya prAmANyaM nA'bhyupagacchati, tanmataM pratikSeptumupanyasyatitattedantArUpaspaSTAspaSTAkArabhedAd naikaM pratyabhijJAnasvarUpamastIti zAkyaH, 'so'ya'mityatra 'sa'ityanena tattArUpo'spaSTAkAraH, 'aya'mityanenedantArUpaspaSTAkArazcA'vabhAsate, spaSTAspaSTAkArayozca virodhAd naikatra jJAne sambhava iti 'sa'iti jJAnaM pRthag 'aya'miti jJAnaM ca pRthagiti 'so'ya'mityekajJAnasya pratyabhijJAnatayA'bhimatasyA'bhAvAdeva na prAmANyasambhava iti bauddhAbhiprAyaH / anubhUyamAnasyA'palApo na sambhavati, yathA tava mate AkArAkAriNorabhedAd jJAnAntaraM vibhinnAkAraM vibhinnameva, athA'pi nIlapItetyAkArakamekaM citrajJAnamAkArabhede'pi svIkaraNIyameveti samAdhatte tanna, AkArabhede'pi citrajJAnavadekasya tasyA'nubhUyamAnatvAt, svasAmagrIprabhavasyA'sya vastuto'spaSTaikarUpatvAcca, idantollekhasya pratyabhijJAnibandhanatvAt / tasya='so'ya'mitijJAnasya / athavA 'so'ya'mitijJAnamaspaSTaikarUpameveti nA''kArabhedaH, idantollekhazca smRtisvarUpavyAvRttikRtaM pratyabhijJAnasvAbhAvyanibandhanameva / pratyabhijJAnasAmagrI ca anubhavasmRtighaTitasvAvaraNakSayopazamarUpA'spaSTatatsvarUpajanikaiveti na spaSTatAsambhava ityAha-svasAmagrIti / asya-pratyabhijJAnasya / 1. dve arthavyaktI, arthatvena tayorabheda ityabhyupagame / 2. ekaivA'rthavyaktirubhayaparyAyAnugateti vivakSaNe /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 saTIkajainatarkabhASAyAM 'sa'iti smaraNaviSayaH 'aya'miti ca pratyakSaviSayaH / tadubhayabhinnaM tu nA'styeva pratyabhijJAnasya viSaya iti viSayAbhAve viSayiNo'pi jJAnasyA'bhAva iti bauddhaH zaGkate viSayAbhAvAnnedamastIti ced, idaM-pratyabhijJAnam / pUrvAparakAlavartinoH paryAyayoranugAmi yad dravyaM tad na smaraNasya viSayo, nA'pi pratyakSasya viSaya iti tadeva dravyaM pratyabhijJAnasya viSayaH, tad dravyaM cA'bhedasvarUpaM pUrvAparaparyAyaviziSTaM sat pratyabhijJAne bhAsate ityatiriktaviSayakatvAd bhavati pratyabhijJAnaM pramANamiti samAdhatte na, pUrvAparavivartavatyaikadravyasya viziSTasyaitadviSayatvAt / / pUrvAparavivartavartI-pUrvAparaparyAyAnugAmI / etadviSayatvAt-pratyabhijJAnaviSayatvAt / bhedAkhyAtivAdI prabhAkarastu 'zuktAvidaM rajata'mityAdi-viziSTajJAnalakSaNa-bhramamapalapan, sarvasya jJAnasya yAthArthyamevorarIkurvan, bhramasthale-'ida'miti jJAnaM pratyakSaM 'rajata'miti jJAnaM ca smaraNamityabhyupetya tayorbhedAgrahAdeva visaMvAdipravRttiriti manyamAnaH, pratyabhijJAnasthale'pi 'sa'iti smaraNasya 'aya'miti pratyakSasya viSayeNa sahA'saMsargAgrahAdeva pratyabhijJAnakAryasambhavAt, smaraNapratyakSarUpajJAnadvayavyatiriktaM viziSTajJAnarUpaM pratyabhijJAnaM nA'styeveti pralapati / tanmatamapi pratyabhijJAnasya pUrvAparaparyAyAnugAmidravyaviSayakatvavyavasthApanato nirastamityAha ata eva-agRhItAsaMsargakamanubhavasmRtirUpaM jJAnadvayamevaitad-iti nirastam, itthaM sati viziSTajJAnamAtrocchedApatteH / prAbhAkarA hi sarvasyA'pi jJAnasya yathArthatvaM manyamAnAH 'zuktau idaM rajatam' ityAdiprasiddhabhramasthale'pi smRtipratyakSarUpe dve jJAne tayozca vivekAkhyAtiparaparyAyaM bhedAgrahaM kalpayitvA sarvajJAnayathArthatvagocaraM svakIyaM siddhAntaM samarthayamAnAH tulyayuktyA pratyabhijJAsthale'pi agRhItabhedaM smRtipratyakSarUpaM jJAnadvayameva kalpayanti iti teSAmapi kalpanA atra nirAsyatvena 'ata eva' ityAdinA nirdiSTA / ___yadi ca sarvajJAnayathArthatvasiddhAntAnurodhena bhramasthale pratyabhijJAsthale ca jJAnadvayameva abhyupagamyate na kiJcidekaM jJAnam, tadA viziSTajJAnasyA'pi anaGgIkAra eva zreyAn, sarvasyA'pi hi viziSTajJAnasya vizeSyajJAna-vizeSaNajJAnobhayapUrvakatvaniyamena avazyaktRptatadubhayajJAnenaiva agRhItabhedamahimnA viziSTabuddhyupapAdane tadubhayajJAnavyatiriktasya taduttarakAlavatino viziSTajJAnasya kalpane gauravAd ityabhiprAyeNa prAbhAkaramataM dUSayati-'itthaM sati' ityAdinA /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyabhijJAnasambandhimatAntarakhaNDanam 103 __ ata eveti / pUrvAparavivartavatyaikadravyasya viziSTasya pratyabhijJAnaviSayatvAdevetyarthaH / asya nirastamityanenA'nvayaH / agRhItAsaMsargakaM-tattAviziSTena saha idantAviziSTasyA'saMsargo'bhedAbhAvalakSaNo na gRhIto yena tathAbhUtam / etat='so'ya'miti pratyabhijJAnam / viziSTajJAnasyA'gRhItAsaMsargakajJAnadvayarUpatayopapAdane pratyabhijJAnavad 'ghaTavad bhUtala'miti jJAnAnAmapi tathaivopapAdanasambhavAd viziSTajJAnamAtramucchidyatetyAha-itthaM satIti / viziSTajJAnarUpasyA'pi pratyabhijJAnasya niruktajJAnadvayarUpatve satItyarthaH / pratyabhijJAnamindriyasannikarSajanyatvAt pratyakSameva, tattAMze indriyasaMyuktamanassaMyuktAtmasamavetasaviSayakarUpo jJAnalakSaNAlaukikasannikarSa:, idamaMze ca saMyogAdilakSaNa-laukikasannikarSaH / udbuddhasaMskArAdeva pratyabhijJAnAbhyupagame'laukikasannikarSaH saMskArarUpa:2, smaraNottaraM tadabhyupagame smaraNamevA'laukikasannikarSaH iti pratyabhijJAnaM na pramANAntaramiti naiyAyikamataM pratikSeptumupanyasyati tathApi-akSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt pratyakSarUpamevedaM yuktam-iti kecit, tathApIti / pratyabhijJAnasya viziSTarUpatve'pItyarthaH / akSeti / cakSurAdIndriyasannikarSe sati pratyabhijJAnotpAdaH, tadabhAve pratyabhijJAnAnutpAda ityevamakSeNa saha pratyabhijJAnasyA'nvayavyatirekayoranuvidhAnAt / idaM='so'yaM ghaTa' ityAdi pratyabhijJAnam / pratyabhijJAnasya sAkSAt 'sa' iti smaraNam 'aya'miti ca yat pratyakSaM, tAbhyAM samamevA'nvayavyatirekAnuvidhAnam, na tu sAkSAdindriyeNa saheti nA'sya pratyakSatvam, anubhavasmaraNahetukatvena pramANAntaratvameveti pratikSipati tanna, sAkSAdakSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvasyA'siddheH, pratyabhijJAnasya sAkSAt pratyakSasmaraNAnvayavyatirekAnuvidhAyitvenA'nubhUyamAnatvAd, anyathA prathamavyakti pratyabhijJAnasya pratyakSatvameva, na tu tadvyatiriktajJAnatvamiti naiyAyikamatamAzaGkate 'tathApi akSAnvaya' ityAdinA / / pratyabhijJAnasya indriyasambandhapazcAdbhAvitve'pi na sAkSAt tatsambandhAnvayavyatirekAnuvidhAnam, kintu sAkSAt pratyakSasmaraNAnvayavyatirekAnuvidhAnameva iti pratyabhijJAnotpattau pratyakSa 1-3. idamaMze saMyogAdilaukikasannikarSa iti nizcapracam / tattAMze pakSatrayaM 1. tattAMzajJAnAt tattAMzabhAnam 2. tattAMzasaMskArobodhanAt 3. tattAMzasmaraNAt / Adye indriyasaMyuktamanaHsaMyuktAtmasamavetajJAnaviSayatva (=jJAnalakSaNAlaukikasannikarSa) sambandhaH, dvitIye tRtIye ca jJAnasthAne kramazaH saMskAraM smaraNaM ca nivezya sa eva sambandho jnyeyH|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 saTIkajainatarkabhASAyAM darzanakAle'pyutpattiprasaGgAt / / anyathA pratyabhijJAnasyendriyajanyatve, prathamavyaktidarzanakAle yatkAlAt pUrva yadvyakterdarzanaM nA'bhUdatha ca tatkAle tadvyakterdarzanamajani, tatkAle eva, utpattiprasaGgAtpratyabhijJAnotpattiprasaGgAt / sAkSAdindriyasannikarSajanyameva tad bhavateSyate, indriyasannikarSazca tadAnImapi samastyeva / prathamadarzanasamaye pratyabhijJAnotpattivAraNAya naiyAyikaH svamantavyaM prakaTayati atha punadarzane pUrvadarzanAhitasaMskAraprabodhotpannasmRtisahAyamindriyaM pratyabhijJAnamutpAdayatItyucyate, __ prathamavyaktidarzanakAle caivaM sati na pratyabhijJAnotpattiprasaGgaH / tataH pUrvaM taddarzanasyA'bhAvena tajjanitasaMskArAbhAve tatprabodhasyA'bhAvataH tajjanyasmRterabhAve tadrUpasahakAriNo'bhAvAd nendriyaM tadAnIM pratyabhijJAnamutpAdayitumalamityarthaH / ___smRtinirapekSendriyajanyatvameva pratyakSatve prayojakamiti na smRtirindriyasya shkaarinnii| yadi ca smRtisahakAreNendriyasya pratyakSajanakatvamabhyupagamyeta, tadA mana eva vyAptismaraNalakSaNaM sahakAriNamAsAdya 'parvato vahnimA'niti jJAnaM kuryAditIndriyajanyatvAt tadapi jJAnaM pratyakSaM bhavedityanumAnamapi pramANAntaraM na syAditi samAdhatte __ tadanucitam, pratyakSasya smRtinirapekSatvAt / anyathA parvate vahnijJAnasyA'pi vyAptismaraNAdisApekSamanasaivopapattau anumAnasyA'pyucchedaprasaGgAt / tadanucitamiti / uktakalpanaM naiyAyikasya na samIcInamityarthaH / anyathA pratyakSasya smRtisApekSatvAbhyupagame / yathA ca pratyakSasya pratIti: 'sAkSAtkaromI'tyevaMrUpA, tato vilakSaNA cA'numAnasya 'anuminomI'tyevaMrUpeti pratyakSAd vyatiriktA'numitiriSyate, tathA pratyabhijJAnasyA'pi pratyakSa smaraNAbhyAm indriyasaMsargasya vyavahitatvAt sAkSAt tajjanyatvAbhAvena pratyabhijJAnasya na pratyakSatvaM kalpanAhamityabhiprAyeNa dUSayati 'tanna' ityAdinA / ___ 'anumAnasyA'pi'-ayaM bhAvaH-yadi smRtimapekSya cakSurAdibahirindriyaM sa evA'yaM ghaTaH' ityAdirUpaM pratyakSajAtIyameva pratyabhijJAnaM janayet tadA tulyayuktyA vyAptismRtyAdisApekSameva antarindriyaM pakSe sAdhyavattAjJAnaM pratyakSajAtIyameva janayet, tathA ca pratyabhijJAnavad anumiterapi pratyakSajAtIyatAprasaJjanena siddhAntasammatasya anumAnapramANapArthakyasya vicchedApattiH /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 pratyabhijJAnasambandhimatAntarakhaNDanam pratItito vilakSaNaiva 'pratyabhijAnAmI'ti pratItiriti pratyakSAd bhinnameva pratyabhijJAnamabhyupagantavyamityAha kiJca, 'pratyabhijAnAmi' iti vilakSaNapratIterapyatiriktametat / vilakSaNapratIterapi-pratyakSapratItivisadRzapratItibalAdapi atiriktaM-pratyakSato bhinnam etat-pratyabhijJAnam / yadapi 'so'yaM ghaTa' ityatra vizeSyeNa ghaTena saha cakSurindriyasya sannikarSAt, 'sa' iti tattArUpavizeSaNasmaraNarUpajJAne sati jAyamAnasya jJAnasya vizeSyendriyasannikarSajanyatvena pratyakSatvameva yuktamiti naiyAyikamatam, tadapi 'pratyabhijAnAmI'ti vilakSaNapratItito'tiriktatayA pratyabhijJAnasya siddhyA nirastamityAha etena-vizeSyendriyasannikarSasattvAd vizeSaNajJAne sati viziSTapratyakSarUpametadupapadyate iti nirastam, eteneti / asya nirastamityanenA'nvayaH / tannirAse hetvantaramapyAha'etatsadRzaH sa' ityAdau tadabhAvAt, tadabhAvAda-vizeSyendriyasannikarSAbhAvAt / 'sa evA'yaM ghaTa' ityatra purovartino ghaTasya vizeSyatvena tena sahendriyasannikarSasya bhAve'pi, 'etatsadRzaH sa' ityAdau sAdRzyarUpavizeSaNe pratiyogitayA 'etad'arthasya vizeSaNatvameva, tacchabdArthasya tattAviziSTasyaiva vizeSyatvam, tena saha nendriyasannikarSa iti bhavadabhimatasya pratyakSatvaprayojakasya vizeSaNajJAnasahakRta-vizeSyendriyasannikarSajanyatvasya tatrA'bhAvAd na tasya pratyakSatvam, kintu tadatiriktatvameveti tasya pramANAntarapratyabhijJAnatvavyavasthitau 'so'yaM ghaTa'ityasyA'pi pramANAntarapratyabhijJAnatvameveti / ___ sa evA'yaM ghaTaH' ityAdau vizeSyIbhUtaghaTAMze cakSurAdIndriyasannikarSasattvAt tattArUpavizeSaNaviSayakasmRtirUpajJAnabalena pratyabhijJAnaM viziSTaviSayakameva pratyakSajAtIyaM bhavitumarhatIti naiyAyikavizeSamatamAzaGkya nirAkaroti 'etena' ityAdinA / 'etatsadRzaH'-'sa evA'yaM ghaTaH' ityAdau vizeSyAMze indriyasannikarSasattve'pi yatra na purovartino vizeSyatvaM yathA 'etatsadRzaH' ityAdisthale, kintu tasya vizeSaNatvam, tatra vizeSyendriyasannikarSAbhAvena vizeSaNajJAnasahakRtavizeSyendriyasannikarSajanyatvasyA'pi duSkalpatvAt na viziSTapratyakSajAtIyatvaM samucitamiti bhAvaH /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 saTIkajainatarkabhASAyAM kiJca, 'sa' iti smRtiH, 'aya'mityanubhavaH, 'so'ya'miti tayoH saGkalanamityevaM kramo'trA'nubhUyate, na caivaM pratyakSe ityato'pi pramANAntaratvamityAha smRtyanubhavasaGkalanakramasyA''nubhavikatvAcceti dik / bauddhAbhyupagatajagatkSaNabhaGgaratvavAdApakaraNArthaM sarve'pi sthairyavAdinaH pratyabhijJAnaM pramANatayorarIkurvantyeva / tatra pUrvAparakAlInayokyAvagAhitvenaiva pratyabhijJAnaM sthairyasAdhanAya kSaNabhaGgabAdhanAya ca pragalbhamiti pUrvAparaikyAvagAhijJAnasyaiva pratyabhijJAnatvaM mImAMsakanaiyAyikAdayo'bhyupagacchanti, na tu sAdRzyavaisadRzyAdijJAnAnAmapi / jainAH punaranubhavasmaraNaprabhavAnAM sAdRzyAdijJAnAnAmapi saGkalanAtmakatvAvizeSAdekatvamAtraviSayakatvasya pratyabhijJAnatve'tantratvAt pratyabhijJAnatvamAmananti / tatra sAdRzyajJAnasyopamAnatvameva, na tu pratyabhijJAnatvamiti bhaTTamataM kadAgrahavilasitamevetyAvedayitumupanyasyati____ atrA'ha bhATTaH-nanvekatvajJAnaM pratyabhijJAnamastu, sAdRzyajJAnaM tUpamAnameva-gavaye dRSTe gavi ca smRte sati sAdRzyajJAnasyopamAnatvAt / taduktaM-tasmAd yat smaryate tat syAt, sAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya, sAdRzyaM vA tadanvitam // pratyakSeNA'vabuddhe'pi, sAdRzye gavi ca smRte / viziSTasyA'nyato'siddharupamAnapramANatA // iti / bhATTaH-kumArilabhaTTAnuyAyI / ekatvajJAnaM-pUrvadRSTena sahedAnImanubhUyamAnasyA'bhedAvagAhi jJAnam / sAdRzyajJAnaM tu='gosadRzo gavaya' iti jJAnaM yad bhavatA pratyabhijJAnatayodAhRtaM tat punaH / dRSTe gavaye smRtAyAM gavi jAyamAnasya sAdRzyajJAnasyopamAnatve bhaTTasya nanu kluptapratyakSapramANAntargatatvena pratyabhijJAyAH prAmANyamabhyupagacchanto'pi mImAMsakanaiyAyikAdayaH sthairyarUpamekatvameva tasyAH viSayatvena manyante, na punarjeMnA iva sAdRzya-vaisadRzyadUratva-samIpatva-hasvatva-dIrghatvAdikamapi / te hi sAdRzyAdiprameyapratipattyarthamupamAnAdipramANAntarameva pratyabhijJAvilakSaNaM kalpayanti iti ekatvavat sAdRzyavaisadRzyAderapi pratyabhijJAviSayatvasamarthanena teSAM matamapAsituM granthakAraH pUrvaM bhATTapakSaM upanyasyati 'nanu' ityaadinaa| 1. ekatvamAtraviSayakaM pratyabhijJAnamiti niyamAbhAvAt / 2. araNye gavayo dRSTaH, tato gRhasthasvakIyagoH smRtirjAtA, tadanantaramubhayoH sAdRzyajJAnAd 'anena sadRzI madIyA gau'riti gavayasAdRzyaviziSTagosvarUpaviSayakam 'anena gavayena sAdRzyaM madIyAyAM gavI'ti gosvarUpaviziSTagavayasAdRzyaviSayakaM vA jJAnaM jAyate, sA upamiti:-iti bhaTTamatam /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ upamAnapramANanirasanam sammatimAha - taduktamiti / ayamarthaH tasmAd dRSTAd gavayAd yat = pUrvadRSTaM svakIyagosvarUpaM smaryate tad=gosvarUpaM sAdRzyena vizeSitaM gavayasAdRzyaviziSTaM sad upamAnasya = 'anena sadRzI madIyA gau'rityupamiteH prameyaM viSayaH syAt / vA= athavA tadanvitaM = smRtagovyaktiviziSTaM sAdRzyam = anubhUyamAnagavayasAdRzyam upamAnasya = 'anena gavayena sAdRzyaM madIyAyAM gavI'tyupamiteH prameyaM syAt / - 107 'anena sadRzI madIyA gau' rityasyopamititve 'gosadRzo gavaya' iti jJAnaM tatkaraNatvAdupamAnam / 'anena sAdRzyaM tatre' tyasyopamititve 'tatsAdRzyamasye 'ti jJAnaM tatkaraNatvAdupamAnaM bodhyam / darzitopamitiprameyasyA'nyapramANAdasiddherupamAnameva tatra pramANAntaramAstheyamityAhapratyakSeNeti / pratyakSeNa - 'gosadRzo'yamiti pratyakSeNa avabuddhe'pi = jJAte'pi sAdRzye = gavayaniSThagosAdRzye, gavi ca smRte smaraNaviSaye gavi punaH, viziSTasya = gavayanirUpitasAdRzyaviziSTasya gosvarUpasya, gavayanirUpitasya goniSThasAdRzyasya vA anyato'siddheHupamAnapramANavyatiriktapramANAt siddhyabhAvAd upamAnapramANatA-uktaviziSTasiddhaye upamAnasya pratyakSAdipramANavyatiriktapramANatA''stheyeti / yadyat saGkalanAtmakaM jJAnaM tat sarvaM pratyabhijJAnamevetyuktasAdRzyajJAnasyA'pi saGkalanAtmakatvena pratyabhijJAnatvameveti tasyopamAnatayA pramANAntaratvamananaM na yuktamityAha tanna, dRSTasya sAdRzyaviziSTapiNDasya smRtasya ca goH saGkalanAtmakasya 'gosadRzo vaya' iti jJAnasya pratyabhijJAnatA'natikramAt / anyathA 'govisadRzo mahiSa' ityAderapi sAdRzyAviSayakatvenopamAnAtireke pramANasaGkhyAvyAghAtaprasaGgAt / dRSTasyetyAdi vyaktam / anyathA = saGkalanAtmakasyA'pi sAdRzyajJAnasya pratyabhijJAnatvamanabhyupagamya pramANAntaropamAnarUpatvAbhyupagame / AdipadAd dUratvAdijJAnasyopagrahaH / sAdRzyAviSayakatveneti / sAdRzyaviSayakajJAnameva bhavatopamAnatayA'bhyupagamyate iti vaisadRzyAdijJAnasya sAdRzyAviSayakatvenopamAnabhinnatvaprAptau pratyakSAnumAnopamAnazAbdArthApattyanupalabdhibhedena pramANasya SaDvidhatvaM yad bhavatA mImAMsakenA'bhyupeyate tasya vyAghAtaH prasajyetetyarthaH / sAdRzyajJAnasyopamitirUpatA yadyapi naiyAyikena nA'bhyupagamyate, yata uktam udaya " nAcAryeNa "sAdharmyamiva vaidharmyaM, mAnamevaM prasajyate / arthApattirasau vyaktamiti cet prakRtaM na kim ?" iti; ( 3.9)
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 saTIkajainatarkabhASAyAM tathApi "sambandhasya paricchittiH, saMjJAyAH saJjinA saha / pratyakSAderasAdhyatvAdupamAnaphalaM viduH // " (3.10) ityAdinodayanAcAryeNa 'ayaM gavayapadavAcya' iti 'gavayo gavayapadavAcya' iti vA jJAnasya, 'gavaya'nAmno gavayarUpArthena saha zaktirUpasambandhaviSayakasya, 'gosadRzo'ya'miti jJAnena 'gosadRzo gavaya' ityatidezavAkyArthasmRtivyApArakeNa janitasyopamititvamabhyupagamyate / tadapi na samIcInaM-tAdRzajJAnasyA'pi saGkalanAtmakatvena pratyabhijJAnatvasyaiva vyavasthiterityAha etena-'gosadRzo gavaya' ityatidezavAkyArthajJAnakaraNakaM sAdRzyaviziSTapiNDadarzanavyApArakam 'ayaM gavayapadavAcya' iti saJjJAsajhisambandhapratipattirUpamupamAnamiti naiyAyikamatamapyapahastitaM bhavati / etenetyasya apahastitaM bhavatItyanenA'nvayaH / vanaM gatasya puMso yat prathamato gavayapiNDadarzane sati 'gosadRzo'ya'miti jJAnamutpadyate, tasyopamitikaraNatvamavataraNikAyAM katipayanaiyAyikAbhiprAyamAzrityA'smAbhirupadarzitam, 'gosadRzo gavaya' ityatidezavAkyArthajJAnakaraNakamiti tu naiyAyikaikadezimatamavalambya granthakRtoktam / atra AraNyakaM prati 'gavayaH kIdR'giti grAmINasya 'gavaya'zabdavAcyamajAnAnasya praznAnantaraM gavayazabdapravRttinimitta-gavayatvopalakSaka-gosAdRzyasAmAnAdhikaraNyena gavayazabdavAcyatvasya pratipAdakaM 'gosadRzo gavaya' ityatidezavAkyamAraNyakena grAmINaM pratyuktam, tadvAkyArthajJAnam 'ayaM gavayapadavAcya' ityupamitau karaNam, vanaM gatasya tu grAmINasya yad gavayadarzane sati 'gosadRzo'ya'miti pratyakSam, tat tasya vyApAraH, anantaram 'ayaM gavayapadavAcya' iti jJAnamupamitiH / tasyAH svarUpaM viSayasvarUpodarzanena spaSTayati-sajJeti / saJjA-gavayeti nAma, saJI-gavayarUpo'rthaH, tayoH sambandhaH='gavayapadAd gavayo boddhavya' itIzvarecchArUpasaGketaH, tasya pratipattiH='ayaM gavayapadavAcya' iti 'gavayo gavayapadavAcya' iti vA, tadrUpaM tadAtmakam, naiyAyikAstu mImAMsakavat nopamAnasya prameyaM sAdRzyAdikaM manyante kintu saJjJAsaJjisambandharUpameva prameyaM tadviSayatvena kalpayanti iti sajJAsaJjisambandhasyA'pi pratyabhijJAviSayatvasamarthanena naiyAyikAbhyupagatam upamAnasya pramANAntaratvaM nirasituM tanmatamupanyasyati 'etena' ityAdinA /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ upamAnapramANanirasanam upamAnam=upamitirityarthaH / 109 etenetyAdiSTameva tanmatanirAsahetumupadarzayati anubhUtavyaktau 'gavaya 'padavAcyatvasaGkalanAtmakasyA'sya pratyabhijJAnatvAnati kramAt / anubhUtavyaktau=pratyakSaviSayavyaktau / asya - 'ayaM gavayazabdavAcya' iti jJAnasya / nanu gavayatvaM pravRttinimittIkRtya 'gavayapadavAcyatvagraharUpamidaM jJAnamabhimatam, tat kathaM pratyabhijJAnasAmagrIto jAyeta ? gavayatvasya prAgananubhUtatayA, atidezavAkyena tadavacchinne gavayapadavAcyatvasyA'pratipAditatvena, svAviSaye 1 tatrA'tidezavAkyArthajJAnenoktajJAnasyotpAdanAsambhavAt / anyathA gorgavayatvavyatiriktadharmAvacchinne'pi gavayapadavAcyatvasya pratipattirbhavedityata Aha pratyabhijJAnAvaraNakarmakSayopazamavizeSeNa yaddharmAvacchedenA'tidezavAkyAnUdyadharma darzanam, taddharmAvacchedenaiva padavAcyatvaparicchedopapatteH / atidezavAkyaM 'gosadRzo gavaya' iti / tatra ' gavaya' padaM ' gavayapadavAcyaparam, tad gosAdRzyamanUdya tatsAmAnAdhikaraNyena 'gavayapadavAcyatvaM vidadhAtIti tadanUdyo dharmo gosAdRzyam, tasya gavayatvAvacchedena darzanamiti pratyabhijJAnAvaraNakarmakSayopazamavizeSeNa gavayatvAvacchedenaiva gavayapadavAcyatvasya paricchedopapatteH-nirNayAtmakajJAnasambhavAdityarthaH / ata eva 'payombubhedI haMsaH syAdityAdivAkyArthajJAnavatAM payombubheditvAdiviziSTavyaktidarzane sati 'ayaM haMsapadavAcya' ityAdipratItirjAyamAnopapadyate / ata eva-niruktakAryakAraNabhAvabalAdeva / asya upapadyate ityanena sambandhaH / payombubhedI=kSIranIravivekarttA, arthAt kSIranIrayoranyonyamizritayormadhyAd nIraM vihAya kSIrasya pAnakarttA, haMsaH syAt= haMsapadavAcyo bhavet / anyat spaSTam / evamanabhyupagame naiyAyikasya svAbhyupagatapratyakSAnumAnopamAnAgamAkhyapramANacatuSTayavyatiriktAnyapi sUkSmatvAdigrAhakajJAnAdilakSaNapramANAnyApateran ityAha yadi ca 'ayaM gavayapadavAcya' iti pratItyarthaM pratyabhijJAnAriktaM pramANamAzrIyate tadA AmalakAdidarzanAhitasaMskArasya bilvAdidarzanAd 'ataH tat sUkSma 'mityAdi 1. naiyAyikenopamitirUpeNA'bhimataM saMjJAsaMjJisambandhajJAnaM = gavayatvAvacchinne gavayapadavAcyatvajJAnam / 'gosadRzo gavaya' iti vAkyaM na gavayatvAcchinne gavayapadavAcyatvaM pratipAdayati /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM 110 pratItyarthaM pramANAntaramAdaraNIyaM syAt / ato=bilvAt tad=Amalakam / ityAdItyatra AdipadAd 'bilvAdAmraphalaM mahad' - ityAdijJAnAnAmupagrahaH / nanu 'ataH tat sUkSma'mityAdijJAnAnAmalaukikamAnasapratyakSatvameva naiyAyikairabhyupagamyate iti pratyakSapramANe evoktapratItInAmantarbhAvAd na pramANAntaraprasaGga ityata AhamAnasatve cA''sAmupamAnasyA'pi mAnasatvaprasaGgAt / AsAM sUkSmatvAdipratItInAm / nanUpamAnasya mAnasatvaprasaGgasya mamA'niSTasyA''pattau bhavato'pi tad aniSTamevAsspatitamityata Aha 'pratyabhijAnAmI 'ti pratItyA pratyabhijJAnatvamevA'bhyupeyamiti dik / bhavedetad yadyuktapratItInAmanantaramanuvyavasAyatvena bhavatA'dhItaH pratyayaH 1, asmAkaM tu svasaMvedanarUpatayoktapratItisvarUpa eva pratyaya: 2, 'sAkSAtkaromI' tyevaMrUpaH syAd, na caivam, kintu 'pratyabhijAnAmI'tyevaMrUpaivA''sAM pratItiranubhUyate iti tayA pratyabhijJAnatvamevA''sAmabhyupeyamiti bhAvaH / tarkanirUpaNam tarkaM nirUpayati sakaladezakAlAdyavacchedena sAdhyasAdhanabhAvAdiviSaya UhaH tarkaH / atra tarka iti lakSyanirdezaH, sakaletyAdi Uha ityantaM lakSaNavacanam / bhUtA bhaviSyanto varttamAnAzca ye dhUmAdivanyAdyadhikaraNIbhUtA [dezAH ], ye ca tathAvidhAH kAlAH, AdipadAd ye ca dhUmavahnyAdInAmavAntaravizeSAdayaH, tadavacchedena sarvopasaMhAreNeti yAvat / sAdhyasAdhanabhAvAdItyAdipadAd vAcyavAcakabhAvAderupagrahaH, tadviSayako bodha UhAparaparyAyaH tarka ityarthaH / 'AsAm'- sUkSmatva-sthUlatva - dUratva- samIpatvAdigocarANAM saGkalanAtmikAnAM sarvAsAM pratItInAmityarthaH / 1 - 2. 'ayaM ghaTa' iti cAkSuSAdijJAnAnantaraM 'ghaTaM sAkSAtkaromI' tyAdyanuvyavasAyo bhavatIti jJAnaparokSatvavAdino naiyAyikAH / teSAM mate 'asmAt tat sUkSma' miti pratItermAnasatve tadanantaraM 'sAkSAtkaromIti pratyayo jAyeta / 'ayaM ghaTaH, tamahaM jAnAmI' tyeka eva pratyayo bhavatIti jJAnasya svaparobhayasaMvedanatvamabhyupagacchanto jainA: / teSAM mate 'asmAt tat sUkSmam, tadahaM sAkSAtkaromIti pratyayaH syAt / na caivaM bhavatIti bhAvaH /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ tarkaH 111 viSayavizeSaghaTitamUrtikabodharUpasya tarkasya pradarzanam yathA-'yAvAn kazcid dhUmaH sa sarvo vahnau satyeva bhavati, vahni vinA vA na bhavati', vahnau satyeva bhavatItyanvayavyAptigrahAkArapradarzanam, vahni vinA vA na bhavatIti vyatirekavyAptigrahAkAropadarzanam, yAvAn kazcid dhUmaH sa sarva ityubhayatrA'nvitam / vyAptigrahalakSaNaM tarkamudAhRtya vAcyavAcakabhAvasambandhagrahalakSaNaM tarkamudAharati'ghaTazabdamAnaM ghaTasya vAcakam, ghaTamAtraM ghaTazabdavAcya mityAdi / vyAptigrahaNamUhAkhyatarkapramANenaiva, na tu-pratyakSapramANena sahacAradarzanAdisahakRtena vyAptigrahaNaM vadan-naiyAyiko yathArthavAdItyAha svarUpaprayuktAvyabhicAralakSaNAyAM vyAptau, bhUyodarzanasahitAnvayavyatirekasahakAreNA'pi pratyakSasya tAvadaviSayatvAdevA'pravRttiH, sutarAM ca sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhAreNa tadgraha iti sAdhyasAdhanadarzanasmaraNapratyabhijJopajanitaH tarka eva tatpratItimAdhAtumalam / svarUpaprayuktA-kAryakAraNabhAva-tAdAtmyAnyataralakSaNapratibandhaprayuktA, svAbhAvikIti yAvat / vyAptidvidhA-anaupAdhikI sopAdhikI ca / yathA dhUme vahnivyAptiranaupAdhikI / sopAdhikI tu vahnau dhUmavyAptiH, upAdhiH tatrA''rdaindhanasaMyogaH / sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvamupAgherlakSaNam / ArTendhanasaMyogo hi dhUmavyApakatve sati vaqyavyApaka iti bhavatyupAdhiH, tadgatA ca dhUmavyAptiH tatsambandhAd vahnau pratibhAti / na sA'numitinibandhanA 'anye paraprayuktAnAM, vyAptInAmupajIvakAH / taidRSTairapi naiveSTA vyApakAMzAvadhAraNA // ' iti / svarUpaprayuktA kIdRzI vyAptirityapekSAyAmAha-avyabhicAreti / avyabhicAralakSaNA ca paJcavidhA vyApti:-1. sAdhyAbhAvavadavRttitva 2. sAdhyavadbhinnasAdhyAbhAvavadavRttitva 3. 'svarUpaprayuktA'-svAbhAvikA'vyabhicArarUpA vyAptirityarthaH / tacchUnyAvRttitvarUpo'vyabhicAro dvividhaH anaupAdhikaH aupAdhikazca / dhUme vahnizUnyAvRttitvasya upAdhyakRtatvena anaupAdhikatvAt svAbhAvikatvam / vahnau tu dhUmazUnyAvRttitvasya ArdaindhanasaMyogarUpopAdhikRtatvena aupAdhikatvAt na svAbhAvikatvam iti bodhyam / svAbhAvikAvyabhicAralakSaNaiva vyAptiranumityaupayikItyabhiprAyeNa uktam 'svarUpaprayuktAvyabhicAralakSaNAyAm' ityAdi /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 saTIkajainatarkabhASAyAM sAdhyavatpratiyogikAnyonyAbhAvAsAmAnAdhikaraNya 4. sakalasAdhyAbhAvavaniSThAbhAvapratiyogitva 5. sAdhyavadanyAvRttitva-bhedAt / iyaM ca vyAptiH kevalAnvayisAdhakAnumAnasyA'lakSyatvamabhyupetya / tasya lakSyatve tu hetuvyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyameva vyAptiH, tadgrahasyA'pi ca sAdhyAbhAvavavRttitvalakSaNavyabhicAragrahavirodhitvamabhyupeyate / tatrA'vyabhicAralakSaNavyAptAvityarthaH / bhUyodarzaneti / idaM ca mImAMsakamatamavalambya / yatra yatra dhUmasya darzanaM tatra tatra vaDherapi darzanam, tatsahitau yau anvayavyatirekau sAdhyahetusAmAnAdhikaraNya-sAdhyAbhAvahetvabhAvasAmAnAdhikaraNye tatsahakAreNA'pItyarthaH / pratyakSasyeti / sannikRSTavarttamAnamAtraviSayakasya pratyakSasya, tAvaditi vAkyAlaGkAre / aviSayatvAdeveti / sAdhyasAdhanamAtragatAyAmavyabhicAralakSaNAyAM vyAptAvityasyA'bhisambandhena viSayatvAbhAvAdeva, 'yo yasya jJAnasya viSayaH, tatraiva tajjJAnasya pravRtti'riti niyamAt pratyakSasya nA'vyAbhicAralakSaNavyAptau pravRttiH / yadA cA'vyabhicArarUpAyAmapi tasyAM na pravRttiH, tadA'tItAnAgatavarttamAnasAdhyasAdhanaghaTitA na pratyakSasya vartamAnamAtraviSayakasya viSaya iti na tatra tasya pravRttirityAha-sutarAM ceti / kevalAvyabhicAragrahaNe'pi yasya na sAmarthyam, tasya na sambhavatyeva sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhAreNa vyAptigrahaNe iti bhAvaH / pratyakSAgrAhyatvAdeva tanmUlakAnumAnAdigrAhyatvamapi na vyApteH, kintu jainAbhimatohAkhyatarkapramANagrAhyatvamevetyataH tarkapramANamabhyupeyamityAha-sAdhyeti / pUrvaM sAdhyasAdhanayorekatra darzanam, tato hetudarzane sati pUrvadRSTasAdhyasAdhanasahacArasya smaraNam, tato vartamAnadarzanaviSaye dhUmAdiliGge pUrvadRSTavalyAdisahacaritadhUmasya sajAtIyatvapratisandhAnalakSaNapratyabhijJAnam, tataH tatsahacaritAt tarkAkhyajJAnAvaraNakarmakSayopazamavizeSAd jAto 'yatra yatra dhUmaH tatra tatrA'gni'rityAkArakaH tarkaH sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhAreNa tatpratIrti= vyAptipratItim, AdhAtuM janayitum, alaM-samarthaH / avyabhicAralakSaNavyApteH pratyakSAyogyatvAt pratyakSeNa tadgrahaNAsambhave'pi, sahacAraniyamalakSaNavyApteH svavyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyarUpAyAH pratyakSayogyatvAt pratyakSeNa tadgrahaNaM bhaviSyatIti vyarthameva tarkapramANakalpanamiti naiyAyikaH zaGkate atha svavyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyalakSaNAyA vyApteryogyatvAd bhUyodarzana
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ tarkapramANAvazyakatAdarzanam 113 vyabhicArAdarzanasahakRtenendriyeNa vyAptigraho'stu, sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhArasyA'pi sAmAnyalakSaNapratyAsattyA sambhavAditi ced; svaM-hetu:-'parvato vahnimAn dhUmA'dityatra dhUmaH, tadvyApakaM sAdhyaM vahniH, tatsAmAnAdhikaraNyaM dhUme'stIti lakSaNasamanvayaH / 'ayogolakaM dhUmavad varte'rityAdau vyabhicAriNi vahnihetau nedaM lakSaNaM samasti, yato vyApakatvaM-tatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvam, prakRte 'tat'padena vahnirdhartavyaH, tatsamAnAdhikaraNaH tadadhikaraNavRttiH atyantAbhAvo dhUmAtyantAbhAvaH-tasya vaDhyadhikaraNe'yogolake vRttitvAt, tatpratiyogitAvacchedakameva dhUmatvamiti na vahivyApakaM dhUmalakSaNasAdhyamiti / nanu kAlAntarIyadezAntarIyavahnidhUmAdivyaktInAM pratyakSAsambhavAt sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhAreNa kathaM pratyakSeNa vyAptigrahaNamityata Aha-sakaleti / sAmAnyalakSaNapratyAsattyA indriyasambaddhavizeSyaka-jJAnaprakArIbhUtasAmAnyarUpAlaukikasannikarSeNa / yadA kazcid dhUmaH cakSuHsannikRSTaH, tataH tadviSayakaM 'dhUma' iti jJAnamutpadyate tadA sakaladhUmena saha cakSuSa uktasannikarSoM varttate / tathAhi-indriyasambaddhaH cakSussaMyuktaH purovartidhUmaH, tadvizeSyakaM 'dhUma' iti jJAnam, tatprakArIbhUtaM dhUmatvaM sAmAnyaM sakaladhUme varttate iti tAdRzasannikarSabalAt cakSuSA sakaladhUmAlaukikapratyakSam / uktadizA sakalavahnerapi pratyakSamataH sakalopasaMhAreNa pratyakSeNa vyAptigrahaNamityarthaH / / UhAkhyatarkamantareNa, jJAtenA'pi dhUmatvAdisAmAnyena sakaladhUmAdivyaktijJAnAsambhavAt, tarkAdeva vyAptigrahaNasambhave, sAmAnyalakSaNApratyAsattyabhyupagame mAnAbhAvAd noktadizA pratyakSeNa vyAptigrahaNasambhava iti samAdhatte ___na, 'tarkayAmI'tyanubhavasiddhena tarkeNaiva sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhAreNa vyAptigrahopapattau sAmAnyalakSaNapratyAsattikalpane pramANAbhAvAt / tarka eva nA'sti, kutaH tena vyAptigrahopapattirityAzaGkApanodAyA''ha-tarkayAmIti / nanu mA bhUd avyabhicAralakSaNA vyAptirayogyatvAt pratyakSasya viSayaH, kintu sAmAnAdhikaraNyarUpAyAH vyAptestu yogyatvAt pratyakSaviSayatvaM suzakameva / sAmAnAdhikaraNyaM vyaktivizrAntatayA tattadvyaktiyogyatve pratyakSayogyameva iti tattadvyaktigrahe tatsAmAnAdhikaraNyasyA'pi sugrahatvam / sakalasAdhyasAdhanopasaMhAreNa sAmAnAdhikaraNyajJAnasya laukikasannikarSajanyatvAsambhave'pi sAmAnyalakSaNA'laukikasannikarSadvArA susambhavatvAt tAdRzavyAptijJAnArthaM na pramANAntarakalpanamucitamityAzayena naiyAyikaH zaGkate 'atha' ityAdinA / taka
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 saTIkajainatarkabhASAyAM yathA 'sAkSAtkaromI'tyanubhavabalAt pratyakSamupeyate, yathA vA'numinomItyAdyanubhavabalAdanumityAdirupeyate, tathaiva 'tarkayAmI'tyanubhavabalAt tadviSayaH tarko'bhyupeya ityAzayaH / sAmAnyalakSaNAgranthe gaGgezopAdhyAyena samarthitA'pi sAmAnyalakSaNApratyAsattirdIdhitikAreNa khaNDitaiveti svagotrakalaho'pi naiyAyikAnAM tatreti tatsAdhakatayopanyasyamAnaM pramANamAbhAsa evetyAzayenA''ha-pramANAbhAvAditi / sAmAnyalakSaNAbhyupagamapakSapAtinAmAlokakRtAM pakSadharamizrANAM "vakSojapAnakRt ! kANa ! saMzaye jAgrati sphuTam / sAmAnyalakSaNA kasmAdakasmAdapalapyate ?"iti vacanaM sAmAnyalakSaNAnabhyupagantAraM dIdhitikAraM pratIti kiMvadantyapi zrUyate / kiJca, prAcInamate jJAyamAnaM sAmAnyaM navInamate sAmAnyajJAnaM sAmAnyalakSaNApratyAsattirupeyate naiyAyikaiH / tatra jJAte sAmAnye sAmAnyajJAne vA sati kutaH tatpratyAsattyA'tItAnAgatavarttamAnasakaladhUmajJAnaM bhavatIti prazne, sakaladhUmavyaktiSu dhUmatvasAmAnyaM samavAyasambandhena dhUmatvajJAnaM vA svaviSayavattvasambandhenA'stIti, sakalavyaktInAM tena sambandhena sannikRSTatvAvizeSAd, ekasyA vyakterbhAnaM nA'nyasyA ityatra vinigamakAbhAvAcca sakalavyaktInAM bhAnamiti tairvAcyaM bhavet / tatra sakalAsveva dhUmavyaktiSu dhUmatvasAmAnyasya sambandho, na katipayadhUmavyaktimAtre evetyatra kiM nimittamityevaM pRcchAyAm, yadi sakalavyaktiSu tad na samaveyAd na sAmAnyameva bhavedityaniSTApAdanaprasaGgalabdhasattAkA sakaladhUmavyaktivRttitvamantareNA'nupapadyamAnataiva vyAptisvarUpiNI AzrayaNIyA, tajjJAnArthamUhAkhyatarko'vazyamabhyupeya iti dhUmavahnivyAptyavagataye prathamata eva so'bhyupeya ityAha UhaM vinA jJAtena sAmAnyenA'pi sakalavyaktyanupasthitezca / 'pramANAbhAvAt'-nyAyanaye'pi sAmAnyalakSaNApratyAsattisvIkAre naikamatyam / tasyAH cintAmaNikRtA sAmAnyalakSaNAgranthe samarthitAyAH dIdhitikRtA tatraiva niSprayojanatvopapAdanena nirsttvaat| 'UhaM vinA'-jJAyamAnasAmAnyaM sAmAnyajJAnaM vA sAmAnyalakSaNA pratyAsattiH / tathA ca sAmAnyamapi sakalavyaktyupasthApakaM tadaiva syAd yadA vyaktisAkalyaM vinA anupapadyamAnatayA tad jJAyeta / tathA ca sakalavyaktyupasthitaye sAmAnye vyaktisAkalyAnyathAnupapadyamAnatAjJAnamAvazyakam / sAmAnyaniSThA tAdRzyanupapadyamAnatA ca vyaktisAkalyavyAptirUpA / sA ca 'yadi sAmAnya vyaktisAkalyavyabhicAri syAt tadA sAmAnyameva na syAt' ityAhaM vinA durjJAneti sakala
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 tarkapramANAvazyakatAdarzanam vAcyavAcakabhAvAvagatirapi tarkeNaiva bhavatIti vyavasthApayativAcyavAcakabhAvo'pi tarkeNaivA'vagamyate, tasyaiva sakalazabdArthagocaratvAt / tasya-tarkasya / yathA ca vAcyavAcakabhAvapratItirdRzyate tathA sA tarkeNaiva sambhavinItyupapAdya darzayati prayojakavRddhoktaM zrutvA pravarttamAnasya prayojyavRddhasya ceSTAmavalokya, tatkAraNajJAnajanakatAM zabde'vadhArayato'ntyAvayavazravaNa-pUrvAvayavasmaraNopajanita-varNapadavAkyaviSayasaGkalanAtmakapratyabhijJAnavata AvApodvApAbhyAM sakalavyaktyupasaMhAreNa ca vAcyavAcakabhAvapratItidarzanAditi / prayojakaH AjJApayitA, sa cAsau vRddhaH-gRhItazabdArthavAcyavAcakabhAvasambandhakaH, tenoktam-uccaritaM 'gAmAyane'tyAdivAkyam, zrutvA-tAdRzavAkyazravaNAnantaram, pravarttamAnasyagavAnayanagocarapravRttimataH, prayojyavRddhasya-AjJAkAriNo gRhItazabdArthavAcyavAcakabhAvasambandhakasya puMsaH, ceSTAmavalokya=gavAnayanagocarazarIrakriyAM dRSTavA, tatkAraNajJAnajanakatAM-prayojyavRddhagata-gavAnayanAnukUlaceSTAjanakapravRttidvArakajJAnasya'=gavAnayanaM madiSTasAdhana'mityAkArakasya prayojyavRddhajJAnasya janakatAm, zabde prayojakavRddhoccarite 'gAmAnaye'tyAdivAkye, avadhArayata: anuminvataH / / ___ anumAnaprayogazca-prayojyavRddhasya gavAnayanAnukUlA ceSTA-gavAyanayanagocarapravRttijanyAgavAnayanAnukUlaceSTAtvAd-yA yadanukUlAceSTA sA tadgocarapravRttijanyA, yathA mama bhojanAnukUlaceSTA bhojanagocarapravRttijanyeti / sA pravRttiH-gavAnayanavizeSyakeSTasAdhanatvaprakArakajJAnajanyA-gavAnayanagocarapravRttitvAd-yA yadgocarA pravRttiH sA tadvizeSyakeSTasAdhanatvaprakArakajJAnajanyA, yathA mama bhojanagocarapravRttiH bhojanavizeSyakeSTasAdhanatvaprakArakajJAnajanyeti / prayojyavRddhasya gavAnayanavizeSyakeSTasAdhanatvaprakArakajJAna-prayojakavRddhoccarita'gAmAnaye'tivAkyajanyaM-kAraNAntarAbhAve sati tadanantaraM jAyamAnatvAditi / punaH kIdRzasya ?-antyAvayavazravaNeti / 'gAmAnaye'tyAdivAkyasya yo'ntyAvayavo'ntyapadarUpaH tasya zravaNam, tasya vAkyasya yaH pUrvAvayavaH pUrvapadarUpaH tasya smaraNam, tAbhyAM vyaktyupasthApanopayogisAmAnyajJAnArtham Uhasya sAmAnyalakSaNApakSe'pi avazyasvIkAryatvAt tenaiva sarvatra vyAptijJAnakalpanaM samucitamiti bhAvaH / 1. jJAnAt pravRttiH (AtmasthA), tatazca ceSTA (zarIrasthA) / ato jJAnena ceSTAyA janane pravRttiraM bhavati /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 saTIka jainatarkabhASAyAM janitaM yad varNapadavAkyaviSayakasaGkalanAtmakapratyabhijJAnaM tadvataH / atra pArzvasthabAlasyeti draSTavyam, tatra bAlapadamagRhItatadvAkyaghaTakapadatadarthavAcyavAcaka bhAvasambandhakapuruSaparam / etAvatA tarkakAraNAnAM darzanasmaraNapratyabhijJAnAnAM sampattirdarzitA / tAdRzasya puMsaH 'vAcyavAcakapratItidarzanA 'dityatra pratItAvanvayaH / AvApodvApAbhyAmiti / 'gAmAnaye' tyAdivAkye gAmiti sthAne azvamityasya prakSepa gAmityasyA'panayanamudvApaH / evamAnayetyasya sthAne naya ityasya prakSepa AvApa:, AnayetyasyA'panayanamudvApaH / yathA - azvamAnaya, gAM nayetyAdi / tAbhyAm anvayavyatirekAbhyAmiti yAvat / pUrvaM gAmAnayetyAdi vAkyasya gavAnayanamiSTasAdhanamiti sAmAnyato'vadhAraNam, na tu gopadasya gaurarthaH, dvitIyAvibhakteH karmatvamarthaH, ADityupasargasahitanIdhAtorAnayanamarthaH, AkhyAtasya ceSTasAdhanatvamarthaH - iti vizeSato'vadhAraNam / tAdRzAvadhAraNaM cA''vApodvApAbhyAmeva jAyate ityarthaH / AvApaH, sakalavyaktyupasaMhAreNa ceti / sakalagavAdirUpArtha- sakalagozabdAdi - svasvazabdavyaktyupasaMhAreNa gozabdamAtraM gorvAcakaM gomAtraM ca gozabdavAcyamityevaMrUpeti yAvat / vAcyavAcakabhAvapratItiratra tarkAtmikA jJeyA / naiyAyikena - kvacid vahni vinA'pi dhUmo bhaviSyati, vahnivirahiNyapi dhUmaH syAdityAdivyabhicArazaGkAnivAraNAya 'dhUmo yadi vahnivyabhicArI syAd vahnijanyo na syAdityAdiraniSTaprasaJjanarUpaH tarko'GgIkriyate / tallakSaNaM tu vyApakAbhAvavattayA nirNIte dharmiNi vyApyAropeNa vyApakAropa' iti / tatrA''pAdyasya vahnijanyatvAbhAvasyA''pAdakena vahnivyabhicAritvena vyAptirapekSitA / tAddRzavyAptijJAnasyA'pi virodhinI ApAdyavirahiNyapyApAdakasattvazaGkAlakSaNavyabhicArazaGkA bhavantI tarkeNaivA'pareNonmUlanIyA / so'pi tarko nA'ntareNA''pAdyApAdakavyAptigraham / tatrA'pi virodhinI zaGkA''patantI tarkeNaiva nirvattyetyevamanavasthA yathA paramate / syAdvAde tu vyAptipratipattaye svIkRto'yaM tarkoM nA'navasthayA paribhUyate - sambandhapratItyantaramantareNa svayogyatAsAmarthyAdeva sAdhyasAdhanAvinAbhAvalakSaNasambandhapratItimAdhAtuM samarthatvAdityAha-- 1. vahnijanyatvAbhAvAbhAvavati dhUme vahnivyabhicAritvAropeNa vahnijanyatvAbhAvAropaH / 2. tarphe vyApyAroparUpApAdakena vyApaka ApAdyate / pazcAd vyApakasya nivRttyA vyApyo'pi nivarttate / atra vyApyaH zaGkitadharmo bhavati - yathA dhUmasthale vahnivyabhicAritvam / vyApako nizcitahetuniSThatvAbhAvavaddharmo bhavati - yathA dhUmasthale vahnijanyatvAbhAvaH / paramuktaprakriyAyAmubhayordharmayovyApyavyApakabhAvo'pekSitaH / so'pi yadi zaGkitaH tarhi tadarthaM tarkAntaramavatAraNIyam / evamanavasthA /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ tarkaprAmANyasAdhanam 117 ayaM ca tarkaH sambandhapratItyantaranirapekSa eva svayogyatAsAmarthyAt sambandhapratIti janayatIti nA'vasthA / ayam-anantaropavarNitasvarUpaH / nirvikalpasya pratyakSasya prAmANyam, na tu tadanantarabhAvino vikalpasyetyabhyupagacchanto bauddhA vikalparUpatvAt tarkasya prAmANyaM norarIkRtavanta iti tanmataM pratikSetumupanyasyati pratyakSapRSThabhAvivikalparUpatvAd nA'yaM pramANamiti bauddhAH, pratyakSapRSThabhAvI pratyakSottarakAlabhAvI ayaM-tarkaH / pratyakSAnantarabhAvino vikalpasya yad na pramANatvaM tatra gRhItamAtrAdhyavasAyitvameva prayojakam, na tu vikalparUpatvaM-vikalparUpatve'pyanumAnasya pramANatayA bauddharupagamAt / ayaM ca vikalparUpo'pi tarko na pratyakSagRhItamAtragrAhI-sarvopasaMhAreNa vyApteH pratyakSAgRhItAyA evA'nena grahaNAditi samAdhatte tanna, pratyakSapRSThabhAvino vikalpasyA'pi pratyakSagRhItamAtrAdhyavasAyitvena 'nA'navasthA'-nirastazaGkavyAptijJAnajananAya antarodIyamAnAM vyabhicArazaGkAM nirasitumaniSTApAdanaM Avazyakam / tacca na vyAptijJAnaM vinA sambhavati iti vyAptijJAne'pi vyAptijJAnAntarApekSA, tatrApi tadantarApekSA evaM krameNa ekasminneva vyAptijJAne kartavye'nantAnantavyAptijJAnAnAmapekSaNIyatayA anavasthA samApatati iti tannirAsaH yogyatAbalAt granthakRtA darzitaH / nirvikalpasyaiva mukhyaM prAmANyaM svIkurvatAM bauddhAnAM mate vicArAtmakasya tarkasya vikalparUpatvena prAmANyaM na sambhavati iti teSAM matamAzaGkate 'pratyakSapRSThabhAvivikalpa0' ityaadinaa| 'tanna' ityAdinA vikalpya dUSayati / tathAhi-nanu kiM tarkasya vikalparUpatayA aprAmANyaM pratyakSapRSThabhAvitvena tadgRhItamAtragrAhitvakRtam, Ahosvit tatpRSThabhAvitve'pi tadagRhItasAmAnyagrAhitvakRtam ? tatra nA''dyaH, pratyakSagRhItasvalakSaNamAtragrAhitvena vikalpasya aprAmANye'pi tasya sakalopasaMhAreNa vyAptyanavagAhitayA asmadabhyupagatatarkaprAmANyakSaterabhAvAt / na dvitIyaH, pratyakSAgRhItasAmAnyaviSayakatve'pi pratyakSapRSThabhAvino vikalpasya anumAnavat prAmANye bAdhAbhAvAt / bauddhA api avastubhUtasAmAnyabhAsakatvena anumiteH pratyakSavat sAkSAtsvalakSaNAtmakagrAhyajanyatvAbhAve'pi tasyAH atavyAvRttirUpasAmAnyAtmanA jJAyamAnavizeSapratibaddhasvalakSaNAtmakaliGgajanyatayA 'pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dvayam' ityAdinA prAmANyaM samarthayante / samarthayante ca te punaH dRzyaprApyayoraikyAdhyavasAyena avisaMvAdabalAt pratyakSasya iva anumiterapi prApyAnumeyayoraikyAdhyavasAyarUpAvisaMvAdabalAdeva prAmANyam / etadeva ca tasyAH vyavahArataH prAmANyaM gIyate /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 saTIkajainatarkabhASAyAM sarvopasaMhAreNa vyAptigrAhakatvAbhAvAt / tAdRzasya tasya sAmAnyaviSayasyA'pyanumAnavat pramANatvAd, avastunirbhAse'pi paramparayA padArthapratibandhena bhavatAM vyavahArataH praamaannyprsiddheH| tAdRzasya sarvopasaMhAreNa vyAptigrAhakasya, tasya-tarkasya / sAmAnyaviSayasyeti / vastubhUtaM sAmAnyaM na bauddhAbhyupagame ityato'vastubhUtasAmAnyaviSayakasyA'pItyarthaH / bhavanmate sAmAnyaM yadyapi na vastubhUtaM tathApi tadviSayasyA'numAnasya prAmANyaM bhavato'pyanumatam, tathaivA'syA'pi prAmANyaM syAdevetyAvedayitum anumAnavaditi dRSTAntodbhAvanam / yathA cA'vastubhUtasAmAnyaviSayakasyA'pyanumAnasya na sAkSAd vastubhUtasvalakSaNAtmakagrAhyajanyatvaM pratyakSavat, tathApi atadvyAvRttilakSaNasAmAnyarUpeNa jJAyamAno yaH svalakSaNAtmA vizeSaH, tena pratibaddhaM yat svalakSaNAtmakaM liGgam, tena janyatvAt paramparayA svalakSaNajanyatvaM sambhavatyeva / yathA ca vyavahArato'numAnasya prAmANyaM tathaiva tarkasyA'pi / vyavahArataH prAmANyaM nAma-anumAya pravRttau svalakSaNaM prApyate iti pravRttiviSayasvalakSaNA'numAnaviSayasAmAnyayoraikyAdhyavasAyAdanumAnaviSayasyA'pi prAptirityarthaprApakatvameva / tacca tarke 'pi-tadviSayasyA'pi prApyasvalakSaNena sahaikyAdhyavasAyasambhavAdityAzayenA''haavastunirbhAse'pi tarke sAmAnyasya bhavanmatenA'vastunaH sAmAnyasya pratibhAsane'pi, paramparayA sAdhyasAdhanadarzanaviSayasvalakSaNaparamparAjanyatvataH, padArthapratibandhena-darzanaviSayasvalakSaNAtmakapadArthasambandhena, bhavatAM-bauddhAnAM, vyavahArataH prAmANyasya arthaprApakatvalakSaNa-sAMvyavahArikaprAmANyasya, prApyavikalpayoraikyAdhyavasAyataH svalakSaNasya prAptau tadaikyAdhyavasitasya vikalpasya sAmAnyasyA'pi prApteH, prasiddhaH sambhavAt / anumAne'pi anumeyasAmAnyaikyAdhyavasitasvalakSaNapratibaddhaliGgasvalakSaNajanyatvalakSaNaparamparayA svalakSaNapratibandhenaiva bhavatAM vyavahArataH prAmANyaprasiddhiH, sA prakRte'pi tulyaiveti yadyanumAnasya prAmANye bhavatAmanumatiH, tadA tarkasya prAmANye dveSo nirnibandhana eveti bhAvaH / bauddhAnAM pratyakSAnupalambhapaJcakAd vyAptigrahAbhyupagamasya mithyAtvaM tadabhyupagamopatathA ca yathA bauddhamate anumAnasya prAmANyaM vyavahArato na viruddham tathA asmanmate tarkaprAmANyamapi na virodhAspadamiti bhAvaH / 'avastu0'-anumAnasya vastubhUtasvalakSaNaviSayAnavagAhitve'pi ityarthaH / 'paramparayA'-anumIyamAnaviSayavyAptasvalakSaNAtmakaliGgajanyatvAt ityarthaH /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 tarkasambandhimatAntarakhaNDanam darzanapurassaramupadarzayati yastu-agnidhUmavyatiriktadeze prathamaM dhUmasyA'nupalambha ekaH, tadanantaramagnerupalambhaH, tato dhUmasyetyupalambhadvayam, pazcAdagneranupalambho'nantaraM dhUmasyA'nupalambha iti dvAvanupalambhAviti pratyakSAnupalambhapaJcakAd vyAptigraha-ityeteSAM siddhAntaH / taduktaM "dhUmAdhIrvahnivijJAnaM, dhUmajJAnamadhIstayoH / pratyakSAnupalambhAbhyAmiti paJcabhiranvayaH // " iti / sa tu mithyA-upalambhAnupalambhasvabhAvasya dvividhasyA'pi pratyakSasya sannihitamAtraviSayatayA'vicArakatayA ca dezAdivyavahitasamastapadArthagocaratvAyogAt / eteSAM-bauddhAnAm / tatra teSAM sammatimupadarzayati-taduktamiti / dhUmAdhI:= dhUmasyA'nupalambhaH, adhIstayoH vahnidhUmayoH krameNA'nupalambhau, anvayaH vyAptigrahaNam / sa tu mithyA-uktabauddhasiddhAnto mithyA / tatra hetumAha-upalambheti / naiyAyikAH tvanyAdRzameva tarkamupetya, tasya pramANasahakAritvena pramANAnukUlatvena ca pramANAnugrAhakatvameva, na tu svataH prAmANyamityupagacchanti / tanmatamupadarthya pratikSipati yattu-vyApyasyA''hAryAropena vyApakasyA''hAryaprasaJjanaM tarkaH / sa ca vizeSadarzanavad virodhizaGkAkAlInapramANamAtrasahakArI, virodhizaGkAnivartakatvena tadanukUla eva tarkasya na svataH prAmANyaM kintu pramANasahakAritayA pramANAnukUlatayA vA pramANAnugrAhakatvameva iti naiyAyikamatamupanyasyati 'yattu' ityAdinA / / 'AhAryaprasaJjanam'-bAdhanizcayakAlInecchAjanyaM pratyakSaM jJAnamAhAryajJAnam / parvate dhUma svIkRtya vahnimAzaGkamAnaM prati yat 'yadi vahnirna syAt tahi atra dhUmo'pi na syAt' ityaniSTApAdanam, tad vyApyasya AhAryAropeNa vyApakasya AhAryaprasaJjanam, tatra vaDhyabhAvasya vyApyatvAt dhUmAbhAvasya ca vyApakatvAt / dhUmAbhAvAbhAvarUpadhUmavattayA nirNIte parvate vaqyabhAvarUpavyApyAropeNa dhUmAbhAvarUpavyApakApAdanasya AhAryajJAnarUpatvaM suspaSTameva / "vizeSadarzanavad-yathA sthANurvA puruSo vA ityAdisaMzayadazAyAM ekatarakoTivyApyavattArUpavizeSadarzanam ekatarakoTiviSayake nirNaye jananIye indriyaM sahakaroti, yathA vA tad aparakoTinivArakamAtram, tathA tarko'pi pramANaM sahakariSyati virodhizaGkAmAnaM vA nivartya pramANAnukUlo bhaviSyati ityarthaH / 'virodhizaGkA0'-tarkasya pramANAnugrAhakatvaM dvadhA sambhavati-virodhizaGkAkAlInapramANakAryakAritvarUpasahakAritvena pramANakAryapratibandhakavirodhizaGkApasAraNamAtreNa vA / tatra
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM 120 vA / na cA'yaM svataH pramANam - iti naiyAyikairiSyate; AhAryAropo bAdhanizcayakAlInamicchAjanyaM tadabhAvavati tajjJAnam, svavirodhidharmitAvacchedakasvaprakArakaM jJAnaM vA / tacca niyamato mAnasapratyakSameva - parokSajJAnasyA''hAryatvAnabhyupagamAt / tathA ca dhUmasya vahnijanyatvalakSaNabAdhanizcayakAle, vahnijanyatvAbhAvavyApyasya vahnivyabhicAritvasyA''hAryAropeNa 'dhUmo yadi vahnivyabhicArI syAdityevaM rUpeNa, vahnivyabhicAritvavyApakasya vahnijanyatvAbhAvasyA''hAryaprasaJjanaM 'vahnijanyo na syAdityevaMrUpaM tat tarka ityarthaH / sa ca=uktalakSaNatarkazca / vizeSadarzanavaditi / 'ayaM sthANurna ve 'ti virodhisthANutvasthANutvAbhAvakoTisaMzayakAle yathA sthANutvaprakArakanizcayAtmakapratyakSapramAkaraNendriyapramANasya sahakAri sthANutvavyApyazAkhAdimattvanizcayalakSaNaM vizeSadarzanam, na tu svAtantryeNa pramANam; tathA tarko'pyayaM vyAptivirodhivyabhicArazaGkAkAlInasya vyAptigrAhakAnvayavyatirekasahacAragrahalakSaNapratyakSapramANasya sahakArI, na tu svAtantryeNa pramANamityarthaH / ekadharmAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvattvalakSaNasya svAsamavadhAnaprayuktaphalopadhAyakatvAbhAvavatkAraNAntarakatvalakSaNasya vA sahakAritvakalpanApekSayA virodhizaGkAnivarttakatvakalpane lAghavamabhisandhAyoktaM- virodhizaGkAnivarttakatveneti / vyAptijJAnavirodhivyabhicArazaGkAnivarttakatvenetyarthaH / tadanukUla eva = vyAptijJAnAnukUla eva / ayam = anantaropadarzitaH tarkaH, svataH-sAkSAt / tanna, vyAptigraharUpasya tarkasya svaparavyavasAyitvena svataH pramANatvAt / parAbhimatatarkasyA'pi kvacidetadvicArAGgatayA, viparyayaparyavasAyina AhAryazaGkAprathamapakSamapekSya dvitIyapakSAnusaraNe lAghavAt uktam 'virodhizaGkAnivarttakatvena' ityAdi / sahakAritvaM hi ekadharmAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvattvam, yathA-daNDasya kumbhakArasahakAritvam, tadasamavadhAnaprayuktaphalopadhAyakatvAbhAvavat tatkatvaM vA, yathA- uttejakamaNyAdeH vahnisahakAritvam yathA vA adRSTasya kumbhakArAdisahakAritvam / dvividhasyA'pi pramANasahakAritvasya tarke kalpanamapekSya virodhizaGkAnivartakatvamAtrakalpane lAghavAt / 'kvacidetat'' - yatra vyAptigrahAnantaraM 'pakSe heturastu sAdhyaM mAstu' iti vyabhicArAzaGkA samullaset, tatra 'yadi parvate vahnirna syAt tadA dhUmo'pi na syAt' iti vyApyAropAhitasya vyApakAropasya naiyAyikAbhimatasya tarkasya dhUmAbhAvAbhAvavattayA vahnyabhAvAbhAvavattvarUpaviparyayasAdhana 1. yasmin jJAne svaM (=vahnimattvAdi) prakAra:, svasya virodhI dharmo (- nirvahnitvAdi) dharmitAvacchedakaH, tad jJAnaM (- nirvahniH parvato vahnimAnityAdi) AhAryam /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAbhimatatarkavicAraH 121 vighaTakatayA, svAtantryeNa zaGkAmAtravighaTakatayA vopayogAt / tanna-uktanaiyAyikamataM na samIcInam / parAbhimatazca tarko nA'smAbhirvyAptigrAhakapramANatayeSyate, kintu sakaladezakAlAdyavacchedena sAdhyasAdhanabhAvAdiviSayaka Uha eva tthessyte| tasya ca vyAptigraharUpasya svaparavyavasAyitvalakSaNaprAmANyAkrAntatvena svataH prAmANyaM syAdevetyAha-vyAptigraheti / tat kiM vyApyAropeNa vyApakAroparUpasya tarkasya naiyAyikAbhimatasya nirupayogitvameva? netyAha-parAbhimateti / naiyAyikAbhimatatarkasyetyarthaH / kvacid-yatra tarkeNA'smadabhimatena vyAptigrahaprasaGgaH tatra / etadvicArAGgatayA tarkeNa yad vyAptisamarthanAtmA vicAraH, tadanukUlatayA / kathaM tatrA''nukUlyamastyasyetyapekSAyAmAha-viparyayeti / aniSTApAdanarUpasya tarkasya mUlazaithilyAdiviraheNa tarkAbhAsatAviraheNa viparyayaparyavasAnamAvazyakam, dhUmo yadi vahnivyabhicArI syAd vahnijanyo na syAdityasya viparyayastu 'asti vahnijanyo dhUmaH, tasmAd na vahnivyabhicArI' / anena viparyayeNa vahnivyabhicAritvAbhAve nizcite vahnivyabhicAritvazaGkA vyavacchidyate / tatazcA'nukUlameva vyAptigrAhakaH tarkaH svakAryasAdhanAya prabhavatIti AhAryazaGkAvighaTakatvena tarkavicArAGgatayopayoga iti nA'syA'pi nirupayogitvamityarthaH / yatra tu vyAptivicAro nA'dhikRtaH, tatrA''hAryazaGkA'pi nA'styeva, athApi viSayaparizodhanAya svAtantryeNa tarka Adriyate-yadi vahnirna syAd dhUmo'pi na syAdityAdiH / tatra vahni vinA'pi dhUmasya yA zaGkA, tAdRzazaGkAvighaTakatayA svAtantryeNaiva parAbhimatasya tarkasyopayogaH / ata evA''tmAzrayAnyonyAzrayacakrakAnavasthAlAghavagauravAdayo viSayaparizodhakA bahavaH tarkasya bhedA:-teSvapi svaM yadi sApekSaM syAt svabhinnaM syAdityAdirUpeNA'niSTA paryavasAyitvena AhAryazaGkAvighaTakatayA vyAptinirNaya eva upayogaH / yatra punarvyAptivicAro na prastutaH na vA tAdRzI AhAryazaGkA tatra vicArAnaGgatvepi svAtantryeNaiva zaGkAmAtravighaTakatayA tAdRzasya tarkasya upayogitvam iti bhAvaH / 1. tarke doSatrayaM sambhavati-1. iSTApattiH-hRdo nirvahniH syAd nidhUmaH syAdityatra dhUmAbhAvasya hRde iSTatvAd na viparyayaparyavasAnam / 2. mUlazaithilyam-hRdo nirvahniH syAd dravyaM na syAdityatra vayabhAvadravyatvAbhAvayoAptiviraha: 3. viparyaye tarkakoTimAtrAparyavasAnaM-yadi rUpaM cakSaritarAgrAhyatve sati cakSAM na syAttarhi grAhyaM na syAdityatra / etaddoSatrayaduSTastarkastAbhAsa ityucyate / tAdRzo yo na bhavati tasyA'vazyaM viparyaye paryavasAnaM bhavati / (nyAyasiddhAntamuktAvalI-kiraNAvalI TIkA, kArikA 137)
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 saTIkajainatarkabhASAyAM pAdanAvatArasambhavAdityAzayenA''ha-svAtantryeNeti / zaGkAmAtreti / idamatrA'vacchedakamidaM kasmAd na, idaM ca kAraNamidaM kasmAd netyAdizaGkAmAtretyarthaH / nanu yadi zaGkAmAtravighaTakatayA naiyAyikAbhimatasyA'pi tarkasyopayogitvamupadarthya naiyAyikaM pratyanugrahaH syAdvAdinA bhavatA kriyate, tadA'jJAnanivartakatvena tarkasya prAmANyaM samarthayamAno dharmabhUSaNo'pi bhavatA'nugrAhya eva / anyathA'pakSapAti svAtmagataM na syAdityata Aha itthaM cA'jJAnanivartakatvena tarkasya prAmANyaM dharmabhUSaNoktaM satyeva tatra mithyAjJAnarUpe vyavacchedye saGgacchate, jJAnAbhAvanivRttiH tvarthajJAtatAvyavahAranibandhanasvavyavasitiparyavasitaiva sAmAnyataH phalamiti draSTavyam / ittham uktadizA parakIyatarkasyopayogitvasamarthane / satyeva mithyAjJAnarUpe vyavacchedye, tatra = jJAnarUpe tarke'jJAnanivartakatvena tarkasya prAmANyaM dharmabhUSaNoktaM saGgacchate ityanvayaH / anyajJAnAnAmapi prAmANyaM samAropalakSaNamithyAjJAnavyavacchedakatvAdeva, tat tarkasyA'pi samastIti syAt tasyA'pi prAmANyam / yadi ca mithyAjJAnaM vyavacchedyamasya nA'GgIkriyate tadA na bhavedeva prAmANyamiti / __ yadvA jJAnasya phalamajJAnanivRttiH, yatazcA'rthe jJAtatAvyavahAraH, ajJAnaM ca jJAnAbhAvaH, tannivRttirjJAnam, tacca svasaMviditatvAt phalam, svavyavasititvena phalatvasya pUrvaM vyavasthApitatvAt / svasaMviditaM ca tarkajJAnamapi, tadAtmakaphalAvyabhicAritvAdapi bhavati pramANamiti dharmabhUSaNo'pi syAdvAdinA'nugRhItaH syAdevetyAha-jJAnAbhAveti / nyAyamate vyavasAyasya ___'naiyAyikAnurodhena yadi zaGkAmAtravighaTakatayA tarkasya upayogitvaM jainenApi svIkriyate tarhi dharmabhUSaNena nyAyadIpikAyAM ajJAnanivartakatayA samarthitaM tarkasya prAmANyaM kathaM saGgamanIyamityAzaGkAmapAkartumAha 'itthaM ca' iti / tathA ca ajJAnapadasya tatra mithyAjJAnaparatvena mithyAjJAnanivartakatvaM tarkasya tatra dharmabhUSaNAbhipretatvena boddhavyam iti na kazcidvirodhaH / nanu yadi vyAptiviSayakasaMzayAtmakamithyAjJAnanivartakatayA tarkasya prAmANyaM samarthyate tarhi pramANasAmAnyaphalatayA jJAnAbhAvarUpA'jJAnanivRttiH jainAbhipretA tarkapramANaphalatvena kathaM nirvahet ityAzaGkAyAmAha-'jJAnAbhAvanivRttiH' ityAdi / tathA ca jainamate jJAnamAtrasya svaprakAzatayA tarkasyA'pi svaprakAzatvena svavyavasitiparyavasAyitvam / svavyavasitezca viSayavyavasitigarbhitatayA bAhyaviSayajJAtatAvyavahAraprayojakatvena viSayAjJAnanivRttirUpatvamiti vastutaH svavyavasitereva jJAnAbhAvanivRttirUpatayA na tarkasyA'pi ajJAnanivRttirUpasAmAnyaphalAnupapattiH /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnam 123 phalamanuvyavasAyaH, tasmin sati jJAnalakSaNapratyAsattyA vyavasAyalakSaNajJAnasya viSayatayA'rthe pratibhAsAdartho jJAta iti vyavahAro bhavati, jainamate ca vyavasAyajJAnameva svasaMviditamanuvyavasAyasthAnam, tadevA'rthe jJAtatAvyavahAranibandhanatvAt phalam, tacca sarvasya jJAnasyA'viziSTamityAzayaH / anumAnanirUpaNam anumAnaM nirUpayatisAdhanAt sAdhyavijJAnamanumAnam / atra anumAnamiti lakSyanirdezaH, sAdhanAt sAdhyavijJAnamiti lakSaNanirdezaH / etaccA'numAnasAmAnyalakSaNam, vizeSalakSaNamagre vakSyate / svArthaparArthabhedenA'numAnasya dvaividhyaM darzayatitad dvividhaM-svArtha parArthaM ca / tad-anumAnam / tatra hetugrahaNa-sambandhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnaM svArtham, yathA gRhItadhUmasya smRtavyAptikasya 'parvato vahnimA niti jJAnam / tatra-svArthAnumAna-parArthAnumAnayormadhye / hetugrahaNa-sambandhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnamiti lakSaNanirdezaH, svArthamiti lakSyanirdezaH / yathA mahAnase vahnidhUmayorgRhItAvinAbhAvasya puMsaH parvatasamIpaM gatasya prathamaM parvate dhUmasya grahaNaM-'parvato'yaM dhUmavAni ti, tato vahnidhUmayoH pUrvagRhItasya vyAptirUpasambandhasya smaraNaM-'vahnivyApto dhUma' ityAkArakaM, tadanantaraM 'parvato vahnimA'niti jJAnaM samutpadyate tad anumAnam anumitiH / tatra dhUmagrahaNaM karaNaM vyAptismaraNaM vyApAra ityevA'bhyupeyate, na tu 'vahnivyApyadhUmavAn parvata' iti parAmarzasyA'pi tatra kAraNatvamiSyate ityAzayena tad udAharati-yatheti / anumiteH prAkkAle gRhIto dhUmo yena pramAtrA sa gRhItadhUmaH tasya, dhUmadarzanalakSaNodbodhakavazAt smRtA vyApsirvahnidhUmayoryena sa smRtavyAptikaH tasya, 'parvato vahnimA'niti parvatavizeSyakavahniprakArakaM jJAnaM svagatAjJAnanivRttiprayojakatvAt svArthAnumAnamityarthaH / ___atra anumAne hetugrahaNa-vyAptilakSaNasambandhasmaraNayoryat kAraNatvaM tat samuditayoreva, na tvekaikasya / yena pUrvaM vyAtiranubhUtA, idAnIM tu na smaryate, yena ca pUrvaM nA'nubhUtaiva vyAptiH, tayoH puMsoliGgagrahe'pyanumAnAnudayAditi liGgagrahaNamAtrasya; yasya ca vyAptismaraNaM samasti, liGga
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 saTIkajainatarkabhASAyAM grahaNaM tu tadAnIM nA'sti, tasya vyAptismaraNe satyapyanumAnAnutpAdAditi vyAptismaraNamAtrasya ca vyabhicAreNa kAraNatvAsambhavAdityAha atra hetugrahaNa - sambandhasmaraNayoH samuditayoreva kAraNatvamavaseyam, anyathA vismRtApratipannasambandhasyA'gRhItaliGgakasya ca kasyacidanumAnotpAdaprasaGgAt / evakAreNaikaikasya vyavacchedaH / anyatheti - kevalasya hetugrahaNasya kevalasya vyAptismaraNasya ca kAraNatvAbhyupagame / vismRtApratipannasambandhasyetyanena vismRtasambandhasyA'pratipannasambandhasya ca grahaNam / tatrA'numAnotpAdazca na bhavatItyata ekaikasya na kAraNatvamiti bhAvaH / svArthAnumAnaprasaGge hetugrahaNasambandhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnaM svArthamityuktam, tatra ko heturityAkAGkSAyAmAha - nizcitAnyathAnupapattyekalakSaNo hetuH, na tu trilakSaNakAdiH / nizcitA yA sAdhyaM vinA hetoranupapattiH, sA nizcitAnyathAnupapattiH saivekA lakSaNaM yasya sa nizcitAnyathAnupapattyekalakSaNaH / evaM ca nizcitAnyathAnupapattimattvaM hetorlakSaNamityarthaH / ekalakSaNetyuktervyavacchedyamAha - na tviti / Adipadena paJcalakSaNakasyopagrahaH / pakSasattvasapakSasattva-vipakSAsattvaitadrUpatrayavattvaM trilakSaNakatvam / pakSasattva - sapakSasattva - vipakSAsattvA'bAdhitatvA-'satpratipakSitatvetyetatpaJcarUpopapannatvaM paJcalakSaNatvam / tatroktatrilakSaNako heturiti bauddhA abhyupagacchanti / tanmataM pratikSetumupanyasyati -- tathAhi - trilakSaNa eva heturiti bauddhAH / pakSadharmatvAbhAve'siddhatvavyavacchedasya, sapakSe eva sattvAbhAve ca viruddhatvavyudAsasya, vipakSe'sattvaniyamAbhAve cA'naikAntikaniSedhasyA'sambhavenA'numityapratirodhAnupapatteriti / trilakSaNa evetyevakAreNa ekalakSaNakasya paJcalakSaNakasya ca hetorvyavacchedaH / uktatrilakSaNarahitasya hetvAbhAsasya saddhetutvApanodAya trilakSaNakatvaM hetoriSyate bauddhaiH / tatra trirUpamadhyAt kena kasya vyapoha ityapekSAyAmAha - pakSeti / pakSasattvaM pakSadharmatvam, tadrUpasya hetulakSaNaghaTakatvAbhAve 'zabdo'nityaH - cAkSuSatvAdityatra zabdarUpapakSe'sataH cAkSuSatvasya anumitinirUpitakAraNatAyAM pakSadvayaM vartate - hetugrahaNa- saMbandhasmaraNayordvayoreva samuditayoH kAraNatvamiti ekaH pakSaH, noktayordvayoH kAraNatvaM kintu taddvayajanyasya ekasyaiva liGgaparAmarzasya anumitikAraNatvamityaparaH pakSaH / atra granthakRtA prathamaM pakSamAzrityoktam 'samuditayo:' iti /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetulakSaNam 125 svarUpAsiddhasya, sapakSe ghaTAdau sattvena, vipakSe zazazRGgAdAvasattvena, sapakSasattvavipakSAsattvalakSaNarUpadvayasadbhAvAd, asiddhatve'pi hetutvaprApterasiddhatvavyavacchedasyA'sambhavena cAkSuSatvahetunA'pi zabde'nityatvAnumitiH syAditi tatpratirodho na bhavedityarthaH / asiddhatvavyavacchedasyetyasya asambhavenetyanenA'nvayaH / sapakSasattvasya hetulakSaNaghaTakatvAbhAve ca viruddhasyA'pi sAdhyAnumApakatvaM syAdityAha-sapakSe eveti / viruddhatvavyudAsasyetyasya asambhavenetyanenA'nvayaH / vipakSAsattvasya hetulakSaNaghaTakatvAbhAve vyabhicAriNo gamakatvaM prasajyetetyAha-vipakSa iti / anumityapratirodhetyatra anumitipratirodheti pATho yuktaH / bauddhamataM pratikSipati tanna, pakSadharmatvAbhAve'pi-'udeSyati zakaTaM-kRttikodayAd, upari savitAbhUmerAlokavattvAd, asti nabhazcandro-jalacandrAd'-ityanumAnadarzanAt / azvinyAdinakSatrANAM pUrvapUrvodaye tadavyavahitottaranakSatrANAmavazyamevodaya-iti niyamabalAdeva, kRttikodayarohiNyudayayo.kakAlavRttitve'pi, avyavahitapUrvakAlInakRtikodayataH tadanantarottarakAlInarohiNyudayalakSaNasAdhyasyA'numitirjAyate / tatra yasmin kAle sAdhyasya sattvam, tasmin kAle kRttikodayalakSaNahetoH sattvAbhAvAt pakSadharmatA nA'sti, tathApi tato'numitirutpadyate iti / zakaTa-rohiNInakSatram / vibhinnakAlInayoH sAdhyasAdhanabhAvasthale pakSadharmatvasya vyabhicAramupadarzya vibhinnadezasthayoH sAdhyasAdhanabhAvasthale tamAha-uparIti / upari-Urdhvadeze, savitA-sUryaH / pratibimbasya bimbAnumApakatvaM bimbamantareNa pratibimbasyA'nupapattilakSaNaniyamabalAdeveti tatrApi pakSadharmatvAbhAve'pi pratibimbalakSaNahetuto bimbalakSaNasAdhyAnumitirjAyate ityAha-astIti / nabhazcandraH AkAzasthitaH candro bimbAtmA, jalacandro jale candrapratibimbanAdAbhAsamAnaH candraH / AdipadAd-abhUt kRttikodayaH-zakaTodayAd, vRddhimAn samudraH-candrodayAd, ayaM brAhmaNaH-pitrorbrAhmaNyAd, uparideze'bhUd vRSTiH-adhodeze nadIpUravattvAd, bhaviSyati vRSTiHsANDapipIlikordhvasaJcArAd-ityAderupagrahaH / pakSadharmatvasya sAdhyagamakatvAGgatvaM bhaTTasyA'pi na sammatam / taduktaM-"pitrozca brAhmaNatvena, putrabrAhmaNatAnumA / sarvalokaprasiddhA na, pakSadharmamapekSate //
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 saTIkajainatarkabhASAyAM nadIpUro'pyadhodeze, dRSTaH sannuparisthitAm / niyamyo gamayatyeva, vRttAM vRSTiM niyAmikAm // " iti / nanu kRttikodayakAlarohiNyudayakAladvayavyApakasthUlakAla eva kRttikodayena zakaTodayAnumAne pakSIkaraNIyaH, tatra sAdhyahetvorubhayorapyastyeva sadbhAvaH / evaM sarvakAlavarttinyAkAzAtmakadeze tayorasti sadbhAva ityAkAzaM pakSIkRtyA'pi pakSadharmatA susampAdyeti parAkUtamAzaGkya pratikSipati na cA'trApi 'kAlAkAzAdikaM bhaviSyacchakaTodayAdimat kRttikodayAdimattvAd' ityevaM pakSadharmatvopapattiriti vAcyam, ananubhUyamAnadharmiviSayatvenetthaM pakSadharmatvopapAdane jagaddharmyapekSayA kAkakASNryena prAsAdadhAvalyasyA'pi sAdhanopapatteH / atrApItyasya vAcyamityanenA'nvayaH / atrApi udeSyati zakaTaM kRttikodayAdityAdAvapi / udeSyati zakaTamityAdyanumAne dharmitayA viSayatvaM kAlAkAzAdernA'nubhUyate iti na tasya pakSatvam / ananubhUyamAnasyA'pi pakSatayA viSayatvAbhyupagame tu 'prAsAdadhAvalyamasti kAkakAA 'dityapyanumAnaM bhavet-jagadrUpapakSe prAsAdadhAvalyakAkakASrNyayoH sadbhAvAdityAhaananubhUyamAneti / itthaM kAlAkAzAdikaM gRhItvA / nanu pakSaH sAdhyaM ceti dvayaM bhAsate / tatra hetoryad vyAptirUpaM balam, tadvalAd vyApakasya sAdhyasya bhAnam, yacca pakSadharmatArUpaM balam, tadbalAd dharmiNaH pakSasya bhAnamiti vyAptivat pakSadharmatA'pi hetoravazyamabhyupeyA / hetubalamantareNaiva dharmiNo'numitau bhAne, niyatasyaiva dharmiNo bhAnamiti niyAmakAbhAvAd na syAditi niyatarmibhAnAnyathAnupapattyA pakSadharmatA'vazyamupeyetyAzayena para Aha nanu yadyevaM pakSadharmatA'numitau nA'Ggam, tadA kathaM tatra pakSabhAnaniyama iti cet, tatra-anumitau / pakSadharmatvasyA'naGgatve'pi, yaddharmyavacchedena hetoH sAdhyaM vinA'nupapattiH pratisandhIyate, yaddharmiNi hetorgrahaNaM vA sAdhyAnumiti janayitumalam, tasya dharmiNo'numitau dharmitayA bhAnamityevaM pratiniyatarmibhAnanirvAhAditi granthakRdAha kvacidanyathAnupapattyavacchedakatayA grahaNAt pakSabhAnam, yathA-nabhazcandrAstitvaM vinA jalacandro'nupapanna ityatra / kvacicca hetugrahaNAdhikaraNatayA, yathA-parvato vahnimAn 1. nadIpUro niyamyaH, vRSTistanniyAmikA /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumitau pakSabhAnavyavasthA 127 dhUmavattvAdityatra dhUmasya parvate grahaNAda vahnerapi tatra bhAnamiti / vyAptigrahavelAyAM tu parvatasya sarvatrAnuvRttyabhAvena na graha iti / ____ anyathAnupapattilakSaNavyAptyavacchedakatayA yasya dharmiNo grahaNam, tasyA'numitau dharmitayA bhAnamityudAharati-yathA nabhazcandreti / samudrAdidezAntaravarticandraM vinA na hi jalacandro'nupapannaH, kintu nabhasi candraM vinaiveti nabha eva bimbabhUtacandrAnumitau dharmitayA bhAsatetasyaivA'nyathAnupapattilakSaNavyAptyavacchedakatvAt / na hyanyadezasthito dhUmo gRhItaH san svAdhikaraNadezAtiriktadezasthitavalyanumiti janayitumalamiti yasmin deze gRhItaH san anumitaM janayati sa eva dezo'numitau dharmitayA bhAsate ityudAharati-kvacicceti / tatra-parvate / ___ vyAptyavacchedakatayaiva parvatasya kuto na bhAnamiti na zakyaM sarvopasaMhAreNa vyAptigrahaNe dhUmAdhikaraNamAtrAnanugAminaH parvatasya viziSyA'pratibhAsanenA'vacchedakatvAsambhavAdityAhavyAptigraheti / anyathAnupapattilakSaNavyAptyavacchedakatA, hetugrahaNIyA'dhikaraNavidhayA viSayatA vA, nA'numitau pakSasya pratiniyatasya dharmividhayA bhAne prayojikA; kintvantarvyApterevA'numitau prayojakatvena, sAdhyahetvoH pakSe eva vyAptirantarvyAptiriti lakSaNalakSitAntarvyAptigrahe dharmividhayA pakSasyA'vazyambhAnena tadIyadharmaviSayataiva tatra prayojiketi pakSadharmatvasya hetulakSaNatvAbhAve'pi nA'numitau pratiniyatadharmiviSayatAnupapattiriti kasyacid mataM pratikSetumupanyasyati yattu antarvyAptyA pakSIyasAdhyasAdhanasambandhagrahAt pakSasAdhyasaMsargabhAnama, taduktaM"pakSIkRta eva viSaye sAdhanasya sAdhyena vyAptirantarvyAptiH, anyatra tu bahirvyAptiriti;" antarvyAptyetyasya pakSasAdhyasaMsargabhAnamityatrA'nvayaH / kathambhAvAkAGkSAyAmuktaMpakSIyeti / anyathA pakSIyasAdhyasAdhanasambandhasyaivA'ntarvyAptirUpatvena, tatra tRtIyArthAnvayAnupapattiH1 syAt / athavA pakSIyasAdhyasAdhanasambandhagraho'ntarvyAptigrahaparyavasitaH / viSayiNi antarvyAptireva anumitiprayojikA / antarvyAptau cA'vazyameva pakSasyA'ntarbhAvaH / vyAptijJAnIyA dharmiviSayataiva anumitidharmiviSayatAyAM tantramiti hetulakSaNe pakSadharmatvA'praveze'pi antarvyAptijJAnabalAdeva tajjanyAnumitau pakSasyaiva dharmitayA bhAnaM na punaranyathAnupapattyavacchedakatayA hetugrahaNAdhikaraNatayA vA tasya bhAnamityabhiprAyeNa pramANanayatattvAlokIyam antarvyAptibahiAptilakSaNaparaM sUtramavalambya kasyacidekadezino matamupanyasyati-'yattu' ityAdinA / 1. pakSIyasAdhyasAdhanasambandha evA'ntarvyAptiH / ato vAkyasyA'sya antarvyAptyA'ntarvyAptigrahAdityarthaH syAt /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM 128 coktagrahe viSayasya cA'ntarvyApteH kAraNatvavivakSayA tRtIyopapattiH / pakSIyasAdhyasAdhanasambandhasyA'ntarvyAptitve syAdvAdaratnAkarasUtraM pramANayati - tduktmiti| vyApterantariti vizeSaNaM tadaiva sAphalyamaJced yadyanyAdRgapi vyAptiH syAt / asti cet kA sA, kiJca tallakSaNamityanuyoge, bahirvyAptiH sA, dRSTAnte eva viSaye sAdhyasAdhanayorvyAptirbahirvyAptiriti tallakSaNamiti prAsaGgikavicAramavalambya syAdvAdaratnAkarasUtraM bahirvyAptilakSaNaprakAzakamupadarzayati- anyatra tviti / anyatra = pakSIkRtAd bhinne, dRSTAnte iti yAvad / yadgrahaNaM pakSe eva bhavati sA'ntarvyAptiH, yadgrahaNaM pakSabahirbhUtadRSTAnte eva bhavati sA bahirvyAptiriti grahaNe pakSAntarbhAvabahirbhAvakRto nA'ntarvyAptibahirvyAptyorbhedaH, kintu sAdhyavadanyAvRttitvAdilakSaNA'vyabhicArasvarUpA'ntarvyAptiH, sA yadi pakSe'pi hetusAdhyayoH sattvaM bhavet tadaiva syAdityetAvanmAtropadarzanArthameva 'pakSIkRta evetyAdi tallakSaNapraNayanaM sUreH, bahirvyAptistu nA'vyabhicAra:, kintu sAdhyahetvoH sAmAnAdhikaraNyamAtram, tacca pakSa bhanne dRSTAntamAtre sAdhyahetvoH sadbhAvataH upapadyate ityetAvanmAtraparameva 'anyatra tu bahirvyAptiriti tallakSaNapraNayanam, na tu tayorvyAptyorviSayabhedakhyApanArthaM tat - sArvatrikatvamantareNa vyApteH svarUpalAbhasyaivA'sambhavena viSayabhedaprayuktabhedasya tatrA'sambhavAt / tathA ca svarUpaprayuktAvyabhicAralakSaNaivaikA vyAptirvAstavikI, anyA tvaupAdhikyevetyuktasUtrarahasyamityAzayena pradarzitamataM pratikSipati tanna, antarvyAptyA hetoH sAdhyapratyAyanazaktau satyAM bahirvyApterudbhAvanavyarthatvapratipAdanena, tasyAH svarUpaprayuktA'vyabhicAralakSaNatvasya, bahirvyAptezca sahacAramAtratvasya na pakSAntarbhAvAnantarbhAvakRto'ntarvyAptibahirvyAptyorbhedaH, kintu svarUpata eva tayorbhedaH, antarvyApteH sAdhyazUnyAvRttitvarUpatvAt, bahirvyAptezca sAdhyAdhikaraNavRttitvarUpatvAt / tathA ca anumitiprayojakAntarvyAptau pakSasyA'ghaTakatayA na tadbhAnabalAd anumitiviSayatA tatra pakSe nirvAhayituM zakyeti anumitau tadbhAnanirvAhAya asmaduktaiva kvacidanyathAnupapattyavacchedakatayA ityAdirItiranusaraNIyA / yadi ca antarvyAptau niyamataH pakSabhAnaM syAt tadA antarvyAptigraha eva pakSasAdhyasaMsargasya bhAsitatvAt kiM pRthaganumityA ? ityAzayena pUrvoktamekadezimataM nirAkaroti 'tanna' ityAdinA / tatastRtIyAvibhakteranvayA'nupapattiH / ata evamanvayaH kAryaH - antarvyAptyA pakSasAdhyasaMsargabhAnam, kathaM bhAnam ? pakSIyasAdhyasAdhanasambandhagrahAditi / yato'ntarvyAptiH pakSIyasAdhyasAdhanasambandharUpA tatastadgrahAt pakSasAdhyasaMsargabhAnamityAzayaH / yathA'tra - cakreNa cakrabhramyA ghaTo jAyate / athavA jJAnaM prati viSayasya kAraNatvAdantarvyAptigrahaM prati antarvyAptyAH kAraNatvavivakSAyAmapi tRtIyopapattiH /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumitau pakSabhAnavyavasthA 129 lAbhAt, sArvatrikyA vyApteviSayabhedamAtreNa bhedasya durvacatvAt / yadA ca svarUpata evA'ntarvyAptibahirvyAptyorbhedo, na tu viSayabhedakRtaH, tadA'ntarvyAptizarIre pakSasyA'praviSTatvAt tadgrahe na pakSasya dharmitayA bhAnamiti nA'ntarvyAptigrahIyA dharmiviSayatA'numitau dharmiviSayatAyAH prayojiketi kvacidanyathAnupapattyavacchedakatayetyAdidigevA'smaddarzitA'valambanIyetyAzayaH / sahacAramAtratvasyetyuktyA-vastusthityA bahirvyAptiAptireva na bhavati, nA'to'syAH sAdhyapratyAyanazaktirapi, sAdhyapratyAyanazaktimAbibhrANAyA antarvyApteH sakAzAt svarUpata eva bhinneyaM na svagatabhede viSayabhedamapekSate, sArvatrikI tvantarvyAptiH sAdhyasAmAnAdhikaraNyamapi svarUpAvyabhicArAtmakasvazarIre pravezayantyapi tatrodAsInaiva-niyamAMzamAtrata eva svakAryajanakatvAd, ato hetuvyApakasAdhyasAmAnAdhikaraNyarUpatAM bibhrANA'pi sA niyamAMzavinirmuktasAdhyasahacAramAtrasvarUpabahirvyAptitaH svarUpato bhinnA bhavatyeva-ityAveditam / / na cedevaM tadA'ntarvyAptigrahakAle eva pakSasAdhyasaMsargabhAnAdanumAnavaiphalyApattiH vinA 'parvato vahnimA'nityuddezyapratItimiti yathAtantraM bhAvanIyaM sudhibhiH / / ____na cedevamiti / svarUpato'ntarvyAptibahirvyAptyorbhedo nA'bhyupagamyate, kintvantarvyAptau pakSasya sanniviSTatvAt tadgrahe pakSasya dharmitayA bhAnAdanumitau dharmitayA pakSasya bhAnam, etAvataiva na hetoH pakSadharmatApekSetyeva yadi svIkriyate ityarthaH / tadA'ntarvyAptigrahakAle eva-yadA sarvopasaMhAreNa sAdhyahetvorvyAptigrahaNam, tatkAle tasmin vyAptigrahe eva / 'pakSasAdhyasaMsargabhAnA'dityasya prAgeva 'vinA "parvato vahnimA"nityuddezyapratIti'miti grantha AkarSaNIyaH / tathA ca 'parvato vahnimA'nityuddezyapratIti vinApi pakSasAdhyasaMsargabhAnAd, anumAnavaiphalyApattiH parvato vahnimAnityanumitervaiphalyaM syAd / anumityA'pi pakSasAdhyasaMsarga eva bodhanIyaH, sa cA'ntarvyAptigraheNa bodhita evetyarthaH / asmatpakSo yuktaH pUrvapakSo vetyatra svasvazAstraniSNAtAH kRtabuddhayaH sudhiya eva pramANam / tairyathA bhAvayiSyate tathA'smAbhirapi vicAraNIyamevA'vadhAraNIyameva veti granthagauravabhayAd nA'tra vicArasambhAraH prakaTIkriyate / pakSadharmatA tu nA'numitAvaGgamityetatprasiddhyaiva kRtakRtyA vayamityAzayenA''ha-yathAtantramiti / svasiddhAntamanatikramyetyarthaH / tathA cA'pasiddhAntAd bibhyatAM sudhiyAmasmaddarzita yuktimArga evA'nubhavapathamAgamiSyatItyabhiprAyaH / bhAvanIyaM-vicAraNIyam / tathA cA''pAtataH parapakSasya prathamaM buddhau bhAsane'pi, vicArato 1. sAdhyapratyAyanam /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 saTIkajainatarkabhASAyAM bAdhyamAnatvAdanupAdeyatvamevetyAzayaH / sudhIbhiriti / etena-pakSapAtAcAntasvAntAH kudhiya eva, tairayathAvad vicAraNena parapakSasya samarthane'pi na kSatiH-iti prakaTitam / siddhe coktadizA pakSadharmatAyA anumityanaGgatve, hetoH pakSadharmatvopapAdanAyA'nanubhUyamAnaprakAreNa pakSasAdhyahetughaTitaprayogavinyAsaH parasyA''yAsamAtraphalaka eva / tathA vyavasthApite hetoranyathAnupapattyekalakSaNatvena, naiyAyikasya pakSasattva-sapakSasattva-vipakSAsattvaitadvauddhoktatrirUpasahitasyA'bAdhitatvAsatpratipakSatvalakSaNarUpadvayasyA'numityaGgatvasamarthanena pAzcarUpyasya hetulakSaNatvamityabhidhAnamapyapahastitaM bhavatItyAzayenA''ha itthaM ca-'pakvAnyetAni sahakAraphalAni ekazAkhAprabhavatvAd-upayuktasahakAraphalava'dityAdau bAdhitaviSaye, 'mUryo'yaM devadattaH-tatputratvAd-itaratatputrava'dityAdau satpratipakSe cA'tiprasaGgavAraNAya abAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvasahitaM prAguktarUpatrayamAdAya pAJcarUpyaM hetulakSaNam iti naiyAyikamatamapyapAstam, itthaM pakSadharmatvAbhAve'pi udeSyati zakaTa-kRttikodayAdityAdyanumAnadarzanena pakSadharmatvasyA'numityanaGgatvavyavasthitau / pakvAnyetAnItyAdi hetulakSaNamityantaM naiyAyikamatagumphanam / atra-etAni sahakAraphalAni pakvAnIti pratijJA, ekazAkhAprabhavatvAditi hetuH, yadyadekazAkhAprabhavaM tattat pakvaM yathopayuktasahakAraphalamityudAharaNam, ekazAkhAprabhavANi caitAni sahakAraphalAnItyupanayaH, tasmAt pakvAnIti nigamanam / naiyAyikaiH paJcAvayavopagamAt tanmatopadarzane paJcA'pyavayavAH prayoktavyA ityAvedanAyA''dAvityuktam / bAdhitaviSaye bAdhito viSayaH sAdhyaM yasya hetorekazAkhAprabhavatvasya, sa bAdhitaviSayaH tasmin / asya atiprasaGgavAraNAyetyatrA'tiprasaGge'nvayaH / bAdhazca sAdhyAbhAvavAn pakSaH / prakRte'pakvAnyevA''mraphalAni pakSIkRtya tatra pakvatvaM sAdhyate iti sAdhyAbhAvavAn pakSaH samastIti ekazAkhAprabhavatvaheturbAdhitaviSayaH / mUo'yamiti / atra-ayaM devadatta iti pakSaH, mUrkha iti mUrkhatvaM sAdhyam, tatputratvAt-caitraputratvAditi caitraputratvaM hetuH, itaratatputravad-devadattabhinnacaitraputravaditi dRSTAntaH / ityAdAvityupAdAnAdatrA'pi paJcAvayavA upalakSitA bhavanti, te copadarzitA bhAvanIyAH / atra navyanaiyAyikamate 'sAdhyAbhAvavyApyavAn pakSaH satpratipakSa' iti lakSaNAnusArAd mUrkhatvAbhAvavyApyazAstrajJatvavAn devadatta iti satpratipakSaH / 'svasAdhyaviruddhasAdhyAbhAvasAdhaka-sAdhyAbhAvavyApyavattAparAmarzakAlIna-sAdhyavyApyavattAparAmarzaviSayaH prakRtahetuH
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetulakSaNacarcA 131 sapratipakSa iti prAcInamate tu-ayaM na mUrkhaH zAstrajJatvAditi pratisthApanAnumAne sati, mUrkhatvaviruddhamUrkhatvAbhAvasAdhaka - mUrkhatvAbhAvavyApyazAstrajJatvavattAparAmarzakAlIna - mUrkhatvavyApyatatputratvavattAparAmarzaviSayaH tatputratvahetuH satpratipakSa iti bodhyam / atiprasaGgavAraNAya=bAdhitasatpratipakSitahetvoralakSyayoH saddhetulakSaNasyA'tivyAptervAraNAya / prAguktarUpatrayaM - pakSasattva - sapakSasattva - vipakSAsattvalakSaNarUpatrayam / naiyAyikamatakhaNDane hetumAha udeSyati zakaTamityAdau pakSadharmatvasyaivA'siddheH atra kRttikodayahetau pakSasya kasyacidabhAvAdeva pakSadharmatvasyA'siddhyA pakSadharmaghaTitapaJcarUpatvaM saddhetulakSaNaM nA'stIti lakSye tasmin uktasaddhetulakSaNasyA'bhAvAdavyAptirityarthaH / alakSye'pi tatputratvAdilakSaNe duSTahetAvetallakSaNamastItyativyAptirapyatra doSa ityAhasa zyAmaH tatputratvAdityatra hetvAbhAse'pi pAJcarUpyasattvAcca / mitrAnAmnI kAcidaGganA / tasyAH paJca putrA babhUvuH / tatra catvAraH zyAmarUpavantaH, ekastu paJcamo gauraH / taM gauraM pakSIkRtya' mitrAputratvena hetunA zyAmatvaM kazcit sAdhayan 'sa zyAmaH tatputratvA'dityAdinyAyaM prayuGkte / atra tatputratvahetau pakSasattvAdIni paJcA'pi rUpANi vidyante, paraM nA'yaM saddhetuH -zyAmatvalakSaNasAdhyavyApakasya tatputratvalakSaNahetvavyApakasya zAkapAkajatvarUpopAdheH sattvena, sopAdhikatvAd vyApyatvAsiddhilakSaNadoSAkrAntatvena hetvAbhAsatvAt / itthamalakSyIbhUte tasmin lakSaNagamanAdativyAptiriti na niruktapaJcarUpopapannatvaM hetulakSaNamityarthaH / evaM ca paroktahetulakSaNe pratyAkhyAte sati svAbhimatAyA anyathAnupapatterekasyA eva sarvasaddhetugatatvAd duSTahetvavRttitvAcca lakSaNatvamucitamityAha nizcitAnyathAnupapattereva sarvatra hetulakSaNatvaucityAt / sAdhyasvarUpaM nirUpayituM tannirUpaNAnukUlAmupodghAtasaGgatimupajIvan parazaGkA mutthApayati nanu hetunA sAdhyamanumAtavyam, tatra kiMlakSaNaM sAdhyamiti ced, tatra - anumAnaviSayIbhUte sAdhye'vazyavaktavye sati / lakSaNAdhInA lakSyavyavasthitiriti na hi sAdhyasya lakSaNamapradarzya sAdhyasvarUpamanumAnaviSayatayA nirddhArayituM zakyamiti kiM 1. yaH zyAmatvaM sAdhayati sa na jAnAti yad ayaM gaura itIha jJeyam | no ced bAdhitaviSayatvAbhAvo nopalabhyeta /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 saTIkajainatarkabhASAyAM lakSaNam-asAdhAraNadharmatvasvarUpalakSaNatvasAmAnyadharmaprakArakajijJAsAviSayIbhUtajJAnaviSayaH / jijJAsA ca sAdhyAsAdhAraNadharmaprakArakajJAnaM me jAyatAmityAkArikA-kimo jijJAsArthakatvAt / athavA kimityAkSepe, yatkimapi lakSaNaM granthakRtopadarzanIyam, tat sarvaM doSakavalitameva bhaviSyatIti lakSaNAbhAvAd nA'styeva sAdhyamiti tadviSayakamanumAnamapi na sambhavati-viSayAbhAve viSayiNo'pyabhAvAdityAkSepaH / ___ yatpramANamupajIvyaiva pratyakSAdIni pramANatayA vyavasthitAni bhavanti-'idaM pramANaM saMvAdipravRttijanakatvA'dityAdyanumAnamantareNa pratyakSAdInAM prAmANyAvyavasthiteH, tasyA'numAnasya viSayo'styeva sAdhyam / tallakSaNaM yadyapyekAntavAdyabhimataM sarvaM doSakavalitam, tathApi syAdvAdinAmasmAkamabhimataM sAdhyalakSaNaM doSalezAsampRktamastyevetyAzayavAn granthakRdAha ucyate-apratItamanirAkRtamabhIpsitaM ca sAdhyam / atra sAdhyamiti lakSyanirdezaH, apratItamanirAkRtamabhIpsitaM ceti lakSaNavacanam / parvato vahnimAn dhUmAdityAdau vahniH sAdhyaH / sa ca vahnitvena sAmAnyataH pratIto'pi parvatagatatayA sAdhyatveneSTaH parvatIyavahnisvarUpo na kenApi pramANena pratIta ityapratItatvaM tasya / tathA parvatarUpamiNi na sa kenApi pramANena nirAkRtaH-parvate vaqyabhAvasAdhakasya kasyApi pramANasyA'bhAvAdityanirAkRtatvamapi tasya / iSTazca parvate sAdhayituM pramAtuH saH-'parvate vahnimanuminuyA'mitIcchAviSayAnumitiviSayatvAd / ubhayaM hi loke'bhIpsitaM bhavatisukhaduHkhAbhAvAnyatararUpaM phalaM sAkSAt paramparayA vA tatsAdhanaM ca, sukhasAdhanazItApanodapAkAdisAdhanatvAd vahnirapi tathetyabhIpsitatvamapi tasya / evamapratItatvAdivizeSaNatrayavattvalakSaNaM tatra varttate iti lakSaNasamanvayaH / tatrA'pratItatvasya kRtyamupadarzayatizaGkitaviparItAnadhyavasitavastUnAM sAdhyatApratipattyarthamapratItamiti vizeSaNam / yadyapi saMzayAderapi jJAnatvameveti tadviSayo'pi pratIta eva, tathApi apratItatvamatra pramAtmakanizcayAviSayatvaM vivakSitam / loke ya eva pramAtmakanizcayaviSayaH sa eva pratIta iti vyavahiyate / yaH khalu pramAtA 'parvato vahnimAn na ve'ti parvate vahri sandigdhe, taM prati saMzayAtmakajJAnaviSayatvena vahnaH zaGkitatvAdapratItatvam / yazca bhrAntaH pratipattA parvate santamapi vahni 'nA'styatra vahni'riti parvatavRttyabhAvapratiyogitvenA'vadhAritavAn, taM prati viparyayAtmaka 1. asya sAdhyapadArthe'nvayaH / 2. saMzitatvAdinA pratItaH /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhyalakSaNam 133 jJAnaviSayAbhAvapratiyogitvena vahnerviparItatvAdapratItatvam / yazca pratipattA parvate'stitvena nAstitvena ca vahniM na jAnAtyeva, jAnAno'pi vA 'kimapyatrA'stItyevamevA'vagacchati, taM prati vahneranadhyavasitatvAdapratItatvam / itthaM sandigdhaviparyastAvyutpannAn prati bhavati vahneH sAdhyatvamityetadadhigataye'pratItamiti vizeSaNamityarthaH / tena yazca parvate vahni nizcinotyeva, taM prati tasya sAdhyatvavAraNAyA'pratItimiti vizeSaNamityAveditaM bhavatIti / anirAkRtamiti vizeSaNasya prayojanamupadarzayati pratyakSAdiviruddhasya sAdhyatvaM mA prasAGkSIdityanirAkRtagrahaNam / atra AdipadAdAgamAdergrahaNam / 'vahniranuSNaH - kRtakatvA'dityatrA'nuSNatvam= uSNasparzAbhAvaH sAdhyatayA prayokturiSTaH, sa ca vahnAvuSNasparzagrAhipratyakSaviruddha iti pratyakSapramANanirAkRtatvAd na tasya sAdhyatvam / anirAkRtatvavizeSaNAnupAdAne tu tasyA'pyapratItatvenA'bhIpsitatvena ca sAdhyatvaM prasajyeteti tasya sAdhyatvaM mA prasAGkSIdityetadarthamanirAkRtamiti vizeSaNam / evaM 'jainai rajanyAM bhojanaM bhajanIyaM - manuSyatvAd-ubhayasampratipannarAtribhojijanava'dityatra jainaniSTharAtribhojanakartRtvaM sAdhyam, tacca jainAgamapramANaviruddhaM tatra jainAnAM rAtribhojananiSedhAditi tasya sAdhyatvanirAkaraNAyA'pi tad upAdeyam / tathA 'AtmAjJAnazUnyo-amUrttatvAd-dharmAstikAyAdiva' dityatra jJAnazUnyatvasya sAdhyatvenA'bhimatasya dharmiNa AtmanaH sAdhakasyA'numAnapramANasya jJAnavattvenaivA''tmano grAhakatvena, tadviruddhasyA''tmagatajJAnAbhAvavattvasyA'numAnanirAkRtasya sAdhyatvApanodAyA'pi tad vizeSaNamityarthaH / abhIpsitatvavizeSaNasya prayojanamupadarzayati anabhimatasyA'sAdhyatvapratipattaye'bhIpsitagrahaNam / nairAtmyavAdinaM bauddhaM prati sthirAtmasAdhanAya kapilAnuyAyinaH sAGkhyAH 'cakSurAdayaHparArthA:- saGghAtatvAd(-ye ye saGghAtarUpAH te te parArthA yathA zayanIyAdaya' iti prayogamAracayanti / tatra cakSurAdInAM pArArthyaM yat sAdhyam, tad AtmArthatvameva sAGkhyAnAmuktaprayogaprayoktRNAmabhIpsitam, na tu bauddhAbhimataM cakSurAdInAM saMhataparArthatvam / tatsAdhane hi na sAGkhyAnAmAtmA sidhyati, tatra vaiphalyamevA'numAnasyeti sAGkhyAnabhimatasya saMhataparArthatvasyA'sAdhyatvAvabodhanAyA'bhIpsitagrahaN / tathA cA'bhIpsitasyA''tmArthatvasyaiva sAdhyatvam, na tu saMhataparArthatvasya / cakSurAdInAM saMhataparAMrthatve tu so'pi saMhataH paraH saGghAtarUpatvAt saMhataparArthaH, evaM so'pItyanavasthA prasajyeta iti saMhataparArthatvasAdhanapratikUlaH tarka ityarthaH / zaGkitasyaiva sAdhyatvam, na tu viparItAnadhyavasitayoriti paramatamupanyasya pratikSipati
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 saTIkajainatarkabhASAyAM kathAyAM zaGkitasyaiva sAdhyasya sAdhanaM yuktamiti kazcit, kathAyAM yathA sandigdhArthanirNayAya vAdI samupasarpati, tathA viparItasyA'pyarthasya svayaM satyatayaivA'vadhAritasya 'paraH kathamasya vaiparItyaM sAdhayituM pragalbhate' iti jijJAsayA viparyastaH, 'mamA'jJAnamanadhyavasAyo vA yathAvasthitArthAvabodhato vinaGkSyatI 'ti matimAsthAyA'vyu - tpannazcA'pi kathAyAmupasarpata eveti tau prati viparyayAnadhyavasAyanirAsArthamapi saMzayanirAsArthamivA'numAnaprayogaH sambhavatyeveti zaGkitatvamiva viparItatvAnadhyavasitatve'pi sAdhyavizeSaNatayopayukte evetyAha tanna, viparyastAvyutpannayorapi parapakSadidRkSAdinA kathAyAmupasarpaNasambhavena, saMzayanirAsArthamiva viparyayAnadhyavasAyanirAsArthamapi prayogasambhavAt pitrAderviparyastAvyutpannaputrAdizikSApradAnadarzanAcca / na caitat kalpanAmAtram / dRzyate'pi loke viparyastAvyutpannaputrAdizikSaNArthaM yathAvasthitatattvAvabodhakanyAyaprayoge yatamAnaH pitrAdiH / anyathA viparyastamavyutpannaM vA putrAdikaM prati viparItasyA'nadhyavasitasya vA vastuno'sAdhyatvena, sAdhanAsambhave'zakyAnuSThAne pravarttamAnaH pitrAdiH prekSAvatAmupahasanIya eva syAdityabhiprAyaH / viparItAnadhyavasitayoH sAdhyatvAnaGgIkAre'niSTApattimupadarzayati na cedevaM jigISukathAyAmanumAnaprayoga eva na syAt, tasya sAbhimAnatvena viparyastatvAt / na cedevaM=yadi viparItAnadhyavasitayoH sAdhyatvaM na syAt tadA / tasya = jigISoH / anirAkRtamiti caikena vAdinA prativAdinA vA'nirAkRtamiti nA'bhimatam, kintu vAdiprativAdibhyAmubhAbhyAmapi yat pratyakSAdipramANena nirAkRtaM na bhavati, tadeva sAdhyatvenA'bhimatamityAha anirAkRtamiti vizeSaNaM vAdiprativAdyubhayApekSayA-dvayoH pramANenA'bAdhitasya kathAyAM sAdhyatvAt / dvayoH = vAdiprativAdinoH / abhIpsitamiti tu anumAnaprayokturevA'bhimatamityevaM rUpamityAha abhIpsitamiti tu vAdyapekSayaiva, vaktureva svAbhipretArthapratipAdanAyecchAsambhavAt / vAdyapekSayA=anumAnaprayogakartrapekSayA / tathA cA'bhIpsitamityasya vAdyabhIpsita
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhyalakSaNacarcA 135 mityarthaH / tatra hetumAha-vaktureveti / asya icchAsambhavAdityetaddhaTakecchAyAmanvayaH / svAbhipretetyatra svapadena vakturgrahaNam / tatazca parArthAzcakSurAdaya ityAdau pArArthyamAtrAbhidhAne'pyAtmArthatvameva sAdhyaM siddhyati / anyathA saMhataparArthatvena bauddhaiH cakSurAdInAmabhyupagamAt sAdhanavaiphalyAt, ityananvayAdidoSaduSTametat sAGkhyasAdhanamiti vadanti / __ tatazca-abhIpsitatvasya vAdyabhIpsitatvarUpatvatazca, parArthAzcakSurAdaya ityAdau-bauddhaM prati 'cakSurAdayaH parArthAH saGghAtatvA'diti sAGkhyAbhimatAnumAne, pArArthyamAtrAbhidhAne'pi pArArthyamAtrasya sAdhyatayA'bhidhAne'pi, mAtrapadenA''tmalakSaNaparArthatvAbhidhAnasya vyavacchedaH / siddhyatIti / tatazcetyasyA'trA'nvayAdAtmasAdhanArthamuktAnumAnaprayokturvAdina AtmArthatvasyaivA'bhIpsitatvAdAtmArthatvameva sAdhyaM siddhyatItyarthaH / ___ anyathA-vAdyabhIpsitatvarUpatayA'bhIpsitatvasyA'vivakSAyAm / saMhataparArthatveneti / bauddhaiH cakSurAdInAM saMhataparArthatvenA'bhyupagamAt sAdhanavaiphalyAdityanvayaH / yadi vAdyapekSayeva prativAdyapekSayA'bhIpsitamupagataM bhavet tadA prativAdino bauddhasya cakSurAdInAM parArthatvaM saMhataparArthatvamevA'bhIpsitamiti tadapi sAdhyaM bhavet / tatsAdhanena ca sAGkhyasya nA''tmA siddhyati, tataH tatsAdhanaM viphalameva sAGkhyasya syAdityarthaH / / ___etAvatA''tmArthatvasya sAdhyatvaM samarthitam, tena samaM ca saGghAtatvahetorna dRSTAnte zayanIyAdAvanvaya iti ratnAkarakArA ananvayAdidoSaduSTametat-parArthAH cakSurAdaya iti sAGkhyasAdhanamiti vadantItyarthaH / tathA ca ratnAkarapATha:-"tatazca parArthAH cakSurAdaya ityAdau pArArthyamAtrAbhidhAne'pyAtmArthatvameva sAdhyaM prasiddhyati, taddhIcchayA vyAptaM sAGkhyasya bauddhaM prati sAdhyameva , AtmA hi sAGkhyena sAdhayitumupakrAntaH, tato'sAveva sAdhyaH, anyathA sAdhanasya vaiphalyApatteH, saMhataparArthatvena bauddhaiH cakSurAdInAmupagamAd, evaM cA''tmanaH sAdhyatve hetoriSTavighAtakAritayA vizeSaviruddhatvaM sAdhyasya ca dRSTAntadoSa: sAdhyavaikalyamiti / " atra hetoriSTavighAtakAritayeti / hetoH saGghAtatvasya zayanIyAdidRSTAntagatasya saGghAtaparArthatvena vyAptasya, iSTo yaH sAGkhyasyA'saMhata AtmA tasya yo vighAto-asaMhatatvasvarUpApanodaH, tatkAritayA saMhatAtmasvarUpajJApakatayeti yAvat / vizeSaviruddhatvamiti / vizeSaH parArthatvalakSaNasAdhyasyA'saMhataparArthatvam, [tadabhAvena saMhataparArtha]tvenaiva vyAptasyA'saMhatAtmArthatvena sahaikAdhikaraNAvRttitvam / tathA ca virodhalakSaNo hetudoSaH / sAdhyasya-sAGkhyAbhimatAtmArthatvalakSaNasAdhyasya, cakArAd vizeSaviruddhatvaM hetuvizeSeNa dRSTAntagatena saGghAta
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM parArthatvenaikAdhikaraNAvRttitvam / tathA ca sati dRSTAnte sAdhyAbhAvAt sAdhyavaikalyalakSaNo dRSTAntadoSa ityarthaH / 136 nanvapratItatvAdikaM parArthAnumAne sAdhyasya vizeSakaM bhavati tatraiva viparItAnadhyavasitAdInAM sAdhyatA, prativAdinA pratyakSAdipramANena sAdhyasya yad nirAkaraNaM tadabhAvaH, sAdhyasya vAdyabhimatatvaM ca / idAnIM tu svArthAnumAnaM nirUpyate bhavatA, tatrA'navasara eveha - sAdhyasvarUpopavarNanasyetyAzaGkApanodAyA''ha-- svArthAnumAnAvasare'pi parArthAnumAnopayogyabhidhAnaM parArthasya svArthapuraH saratvenA'natibhedajJApanArtham / svArthAnumAnAvasare'pi = svArthAnumAnanirUpaNakAle'pi parArthAnumAnopayogyabhidhAnaM = parArthAnumAne sAdhyarUpavizeSakatayopayuktasyA'pratItatvAdivizeSaNasya yad abhidhAnaM tat, parArthasya parArthAnumAnasya, svArthapurassaratvena = svayaM sAdhyamanumAya parasya tatpratipattaye yathAsamayaM pratijJAdyavayavavAkyaM prayuGkte ityevaM svArthAnumAnapUrvakatvena, anatibhedajJApanArthaM=svArthasya svayameva liGgagrahaNAdito jAyamAnasya, parArthasya ca paraprayuktAvayavaprabhavaliGgajJAnAdito jAyamAnasya yatkiJcidvizeSasadbhAve'pyatyantavailakSaNyaM nA'stItyetajjJApanArtham / parvato-vahnimAn dhUmAdityAdau sAdhyaM - vanyAtmako dharmo vA parvatarUpo dharmI vA vahniviziSTaparvato vA ? nA''dyaH - vahnirUpadharmamAtrasya vAdiprativAdibhyAmavigAnena pratItatayA siddhasya tasya sAdhyatvAyogAt / ata eva na dvitIyaH - parvatarUpadharmiNo'pi vAdiprativAdinoH siddhatvAt / kiJca, sAdhyena sahA'vinAbhAvo hetorapekSito'numAne, na ca parvatarUpadharmiNA samaM dhUmasyA'vinAbhAva iti kathaM parvatasya sAdhyatA ? ata eva na tRtIyo'pi vahniviziSTaparvatenA'pi samaM dhUmasyA'vinAbhAvAbhAvAdityAzaGkApanodAyA''ha-- vyAptigrahaNasamayApekSayA sAdhyaM dharma eva, anyathA tadanupapatteH / AnumAnikapratipattyavasarApekSayA tu pakSAparaparyAyaH tadviziSTaH prasiddho dharmI / vahnirUpadharmeNa samameva dhUmahetorvyAptirgRhyate, na tu parvatarUpadharmiNA samamato vyAptigrahakAlApekSayA vahnirUpadharma eva sAdhyam / dharmaviziSTadharmiNo'siddhasya sAdhyatve tadekadeze dharme upacArAt sAdhyapadaprayogo'pyupapadyate ityAzayaH / anyathA - vahnirUpadharmasya sAdhyatvAnaGgIkAre, tadanupapatteH-hetoH sAdhyena samaM vyAptigrahaNasyA'nupapadyamAnatvAt / yato'siddhatvAd vastutaH sAdhyaM vahniviziSTaH parvata eva, na ca tena samaM dhUmahetorvyAptigrahaNamupapadyate ityarthaH /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 sAdhyasvarUpacarcA AnumAnikapratipattyavasarApekSayA parvato vahnimAnityanumityapekSayA, pakSAparaparyAya:=pakSa iti dvitIyaM nAma yasya saH, tadviziSTaH vahnirUpadharmaviziSTaH, prasiddhaH= pratyakSAdipramANasiddho vikalpasiddho vA-'asti sarvajJa' ityAdau pUrvaM vikalpasiddhasyA'pi sarvajJAderdharmitvAbhyanujJAnAt, dharmI-parvataH, sAdhyamityanuvartate / kevalasya tu dharmiNaH sAdhyatvAbhyupagame na kiJcit prayojanamiti tasya sAdhyatvaM nA'GgIkriyate / vahniparvatayovizakalitayoH pUrvaM siddhatve'pi vahniviziSTaparvatasyA'numititaH prAgasiddhatvena yuktaM tasyA'numityapekSayA sAdhyatvamityAzayaH / evaM ca yAnyaGgAni, tAni darzayati itthaM ca svArthAnumAnasya trINyaGgAni-dharmI sAdhyaM sAdhanaM ca / tatra sAdhanaM gamakatvenA'Ggam, sAdhyaM tu gamyatvena, dharmI punaH sAdhyadharmAdhAratvena-AdhAravizeSaniSThatayA sAdhyasiddheranumAnaprayojanatvAt / ittham uktadizA sAdhanAdInAM svarUpanirdhAraNe / sAdhanAdInAM kathaM svArthAnumAnAGgatvamityapekSAyAmAha-tatreti / tatra-dharmisAdhyasAdhanAnAM madhye / ante uddiSTasyA'pi sAdhanasya prathamamaGgatvopapAdanamanumitihetutvena tatra tasya prAdhAnyamiti khyApanAya / gamyatvena= anumitiviSayatvena, aGgamityanuvartate / sAdhyamanumityA kutra vidheyamityAkAGkSAyAmAdhAro'pyavazyaM sAdhyasyoddezyatayA'numitAvaGgamityAha-dharmIti / aGgamiti sambadhyate / atra hetumAhaAdhAravizeSeti / pakSo heturiti dvayameva svArthAnumAne'Ggam / pakSazca sAdhyaviziSTo dharmI / tathA ca vizeSaNavizeSyAbhyAM kathaJcidabhinnasya viziSTasyA'Ggatve, tadabhinnasya vaDhyAdisAdhyasvarUpadharmAtmakavizeSaNasya parvatAdidharmivizeSasvarUpavizeSyasya cA'GgatvaM prAptameveti pakSAntaramupadarzayati athavA pakSo heturityaGgadvayaM svArthAnumAne sAdhyadharmaviziSTasya dharmiNaH pakSatvAd, iti dharmadharmabhedAbhedavivakSayA pakSadvayaM draSTavyam / ___sAdhyarUpadharmasya pRthamaGgatvaM dharmivizeSasya ca pRthagaGgatvamiti dharmadharmiNorbhedavivakSayA prathamaH pakSaH / tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamato vizeSaNAbhinnaviziSTAbhinnasya vizeSyarUparmiNo vizeSaNIbhUtadharmAbhinnatvamityevaM dharmadharmiNorabhedavivakSayA ca dvitIyaH pakSaH / syAdvAde sarvasya ghaTamAnatvAdityAzayenA''ha-dharmadharmIti / pUrva pakSAparaparyAyaH tadviziSTaH prasiddho dharmItyuktam, tatra dharmiNaH prasiddhiH kathamitya
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 saTIkajainatarkabhASAyAM pekSAyAmAha dharmiNaH prasiddhizca-kvacit pramANAt, kvacid vikalpAt, kvacit pramANavikalpAbhyAm / teSAM svarUpamupadarzayati tatra nizcitaprAmANyakapratyakSAdyanyatamAvadhRtatvaM pramANaprasiddhatvam / anizcitaprAmANyAprAmANyapratyayagocaratvaM vikalpaprasiddhatvam / tadvayaviSayatvaM pramANavikalpaprasiddhatvam / tatra-pramANaprasiddhatva-vikalpaprasiddhatva-pramANavikalpobhayaprasiddhatvAnAM madhye / pratyakSAdItyAdipadAt parokSaprakArANAM smRtipratyabhijJAtarkAnumAnAgamAnAmupagrahaH / avadhRtatvaM nizcitatvam / 'zabdAnupAtI vastuzUnyo vikalpa' iti paralakSitavikalpasya vastumAtraviSayakatvAbhAvena nirNItatayA, tatprasiddhatvamasambhavaduktikamityato vikalpaprasiddhatvamanyathA nirvakti-anizciteti / na nizcitamanizcitam, anizcite prAmANyAprAmANye yasya so'nizcitaprAmANyAprAmANyaH, tAdRzo yaH pratyayaH jJAnam, tadgocaratvaM-tadviSayatvam, tadeva vikalpaprasiddhatvamiha vivakSitamityarthaH / tadvayaviSayatvaM nizcitaprAmANyakapratyakSAdyanyatamapramANaanizcita-prAmANyAprAmANyapratyayobhayaviSayatvam / tatra pramANaprasiddhaM dharmiNamudAharati tatra pramANasiddho dharmI yathA dhUmavattvAdagnimattve sAdhye parvataH, sa khalu pratyakSeNA'nubhUyate / tatra-niruktatrayANAM madhye, sa-parvataH / vikalpasiddha dharmiNaM darzayati vikalpasiddho dharmI yathA 'sarvajJo'sti-sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatvA'dityastitve sAdhye sarvajJaH, athavA 'kharaviSANaM nA'stIti nAstitve sAdhye kharaviSANam / atra hi sarvajJakharaviSANe'stitvanAstitvasiddhibhyAM prAg viklpsiddhe| atra-sarvajJo'stItyanumAne, kharaviSANaM nA'stItyanumAne ca, hi-yataH / ubhayasiddhaM dharmiNamudAharati ubhayasiddho dharmI yathA 'zabdaH-pariNAmI-kRtakatvA'dityatra zabdaH / sa hi vartamAnaH pratyakSagamyaH, bhUto bhaviSyan ca vikalpagamyaH, sa sarvo'pi dharmIti pramANa
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSaprasiddhiprakArAH 139 vikalpasiddho dharmI / ___ sa-zabdaH, hi-yataH / vartamAna iti / vAdiprativAdikarNavivaravartI san vartamAnakAlItyarthaH / yastu vartamAno'pi na vAdiprativAdikarNavivaravartI sa bhUtabhaviSyazabdavad vikalpasiddha eveti bodhyaH / _ 'sarvajJo'stI'tyanumAnam, sarvajJAnabhyupagantRmImAMsakAdIn prativAdinaH prati, sarvajJAbhyupagantrA jainAdinA kriyate / tato yadyapi vAdyapekSayA''gamapramANasiddha eva saH, tathApi sarvajJapratipAdaka Agamo na mImAMsakAdIn prati nizcitaprAmANyaka iti vikalpasiddhatvaM tasya pUrvamabhihitam / 'kharaviSANaM nA'stI'tyanumAnaM tu-'asataH kharaviSANAdeH khyAtireva nA'stIti tasya sattvamasattvaM veti pRcchAyAM mUkIbhavanameva nyAyyam, tatra vidhiniSedhavacanAnyatarodgAravAcyatve prameyatvasyA'pi prasaktatayA nirdharmakatvAbhAvato'lIkatvameva bhajyete'tyAdiyuktijAlaM puraskurvato naiyAyikAdIn prati-syAdvAdinA kriyate / 'asato nA'sti niSedha' iti tvekanayamAzritya / atraiva' vA granthakAro'syopapatti kariSyati / anyathA 'vidhiniSedhayorekAbhAve'parasyA'vazyambhAva' iti niSedhAbhAve sattvameva prasajyate / tatra kathAyAM mUkIbhavane nigRhIta eva vAdI syAdato'numAnena nAstitvaM tasya sAdhanIyameva / tathA ca nizcitaprAmANyakapratyakSAdisiddhatvaM vAdiprativAdyubhayApekSayA'pi kharaviSANAdernA'styeva / asti ca 'kharaviSANa'miti pratyayaH / sa 'ca kharaviSANanAstitvAnumititaH prAg yathA prAmANyena na nizcita: tathA'prAmANyenA'pIti bhavati tadviSayatvAd vikalpasiddhatvamityabhiprAyeNa kharaviSANasyA'pi vikalpasiddhatvaM prAgabhihitam / 'zabdaH pariNAmI'tyanumAnaM tu naiyAyikAdIn prati jainena kriyate / tatra tu zabdatvena sarvo'pi zabdaH pakSIkRta iti vartamAnasya tasya vAdiprativAdyubhayApekSayaiva pratyakSapramANasiddhatve'pi, bhUtabhaviSyayozca zabdayoH pakSIkRtayorna vizeSato'smadAdipratyakSaviSayatvamiti tajjJAnamanizcitaprAmANyAprAmANyakameva taM pratIti tadviSayatvAt tayovikalpasiddhatvamiti kRtvA zabdarUpo dharmI pramANavikalpobhayasiddha ityarthaH / yazca pramANasiddho dharmI yo vA pramANavikalpobhayasiddhaH, tatrA'mukameva sAdhyaM bhavitumarhatIti nA'sti niyamaH; kintu yaM yaM dharmaM tatra sAdhayitumicchati vAdI, sa sarvo'pIcchAviSayo dharmaH sAdhyo bhavitumarhati / vikalpamAtrasiddhe tu dharmiNyastitvanAstitvAnyatarasyaiva sAdhyatvam-alabdhasattAke tasmin dharmAntarasya sAdhanAyogyatvAdityAha 1. asato nA'sti niSedha iti pakSe eva /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 saTIkajainatarkabhASAyAM pramANobhayasiddhayodharmiNoH sAdhye kAmacAraH / vikalpasiddhe tu dharmiNi sattAsattayoreva sAdhyatvamiti niyamaH / taduktaM 'vikalpasiddhe tasmin sattetare sAdhye iti / pramANobhayasiddhayoH-pramANasiddha-pramANavikalpobhayasiddhayoH / vikalpasiddha dharmiNi sattvAsattvayoreva sAdhyatvamityatra prAcAM vacanaM saMvAdakatayA darzayati-taduktamiti / tasmindharmiNi, sattetare sattvAsattve / / vikalpasiddhe sarvajJadharmiNi sattvasAdhanamasahamAnasya bauddhasya mataM pratikSeptumupanyasyati atra bauddhaH-sattAmAtrasyA'nabhIpsitatvAd viziSTasattAsAdhane vA'nanvayAd, vikalpasiddha dharmiNi na sattA sAdhyA-ityAha; atra-dharmiNo vikalpasiddhatve / bauddha ityasya Aha ityanena sambandhaH / tadvaktavyamupadarzayati-sattAmAtrasyeti / anabhIpsitatvAda-vAdino jainasyA'nabhilaSitatvAd / viziSTasattAsAdhane sarvajJavRttitvaviziSTasattAsAdhane, vA-athavA, asya pUrvamevA'nvayaH, ananvayAt= sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatvena hetunA samamanvayasya-vyApterasiddhyA'bhAvAt / na hi 'yatra sunizcitAsambhavadvAdhakapramANatvaM tatra sarvajJavRttitvaviziSTasattvamityanvayagraho'sti / dRSTAnte eva tu vyAptigraho vAcyaH, [sa ca na sambhavati-] tatra sarvajJavRttitvaviziSTasattvasyA'bhAvAt / pakSe eva tu vyAptigrahAbhyupagame, tata eva sarvajJasyA'siddhatvAdanumAnavaiphalyamityabhisandhiH / tatazca vikalpasiddhe sarvajJe dharmiNi na sattA sAdhyA sattvaM sAdhyam=anumitiviSayo na bhavati / tadasat, itthaM sati prakRtAnumAnasyA'pi bhaGgaprasaGgAd-vahnimAtrasyA'nabhIpsitatvAd, viziSTavaDhecA'nanvayAditi / __ tadasad etad bauddhamatamayuktam / tatra hetumAha-itthaM satIti / uktaprakAreNa sarvajJadharmiNi sattvAnumAnasya nirAkaraNe sati, prakRtAnumAnasyA'pi='parvato vahnimA'niti sarvajanaprasiddhAnumAnasyA'pi / atra sarvajanaprasiddhatvameva prakRtatvaM-'parvato vahnimA nityanumAnasyedAnIM prastAvAbhAvena prastutatvalakSaNaprakRtatvasya tatrA'ghaTanAt / kathaM 'parvato vahnimA'nityanumAnasya bhaGga ityapekSAyAmAha-vahnIti / vahnimAtrasyavahnisAmAnyasya, anabhIpsitatvAt-parvatagatatayA vahnaH sAdhanAya yatamAnasya vAdinaH 'parvate vahnimanuminuyA'mitIcchAyA eva bhAvena vahnisAmAnyasya tadaviSayatvAd, vahnisAmAnyasya siddhatvena tatrecchAyA asambhavAcca / viziSTavahvezca-parvatIyatvaviziSTavahvezca, ananvayAd-dhUmena hetunA samamanvayasya vyApterasiddhyA'bhAvAda, mahAnasarUpadRSTAnte eva tayoranvayagraho vAcyaH, sa ca na sambhavati-mahAnase dhUmasya sattve'pi parvatIyavahnirUpasAdhyasyA'bhAvAdityarthaH /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikalpasiddharmicarcA 141 tathAca yathA tatra vahnidhUmasAmAnyayoreva vyAptigrahaH, hetoH parvate grahaNAcca parvatIyavahnisiddhiH, tathA prakRtAnumAne'pyastitva-sunizcitAsambhavadvAdhakapramANatvayoreva vyAptigrahaH, sarvajJe dharmiNi sunizcitAsambhavadvAdhakapramANatvagrahAcca tatra sattvasiddhiriti kimanupapannamiti bhAvaH / punardurdurUDho bauddhaH sattvasAdhakahetUneva vikalpakavale prakSipan sarvajJarmikasattvasAdhakAnumityunmUlanAya zaGkate atha tatra sattAyAM sAdhyAyAM taddhetuH-bhAvadharmaH, bhAvAbhAvadharmaH, abhAvadharmo vA syAt ? Adye'siddhiH-asiddhasattAke bhAvadharmAsiddheH / dvitIye vyabhicAra:-astitvAbhAvavatyapi vRtteH / tRtIye ca virodho-abhAvadharmasya bhAve kvacidapyasambhavAt / taduktam "nA'siddhe bhAvadharmo'sti, vybhicaaryubhyaashryH| dharmo viruddho'bhAvasya, sA sattA sAdhyate katham ? // " iti ced, tatra-sarvajJe, taddhetuH sattvasAdhakahetuH / Adye-bhAvadharmasya hetUkaraNe asiddhiH sarvajJe dharmiNi bhAvadharmarUpahetoH siddhyabhAvaH / tatra hetumAha-asiddhasattAka iti / asiddhA sattA yasya so'siddhasattAkaH, tasmin sarvajJe dharmiNi, bhAvadharmAsiddheH bhAvadharmo hi bhAvarUpadharmiNi vartate, sarvajJasya tvadyA'pi sattaiva na siddhA, tAmantareNa na bhAvatvamiti bhAvadharmalakSaNahetoH tatrA'siddhaH / dvitIye-bhAvAbhAvadharmasya sattAsAdhakahetutvamiti kalpe, vyabhicAra:=astitvalakSaNA sattA vidhisvarUpe bhAve eva varttate, bhAvAbhAvadharmazca bhAve'stitvAbhAvavatyabhAve ca varttate ityanaikAntikatvam / vyabhicArameva grAhayati-astitvAbhAveti / tRtIye abhAvadharmo heturiti pakSe punaH, virodhaH astitvarUpasAdhyAsAmAnAdhikaraNyam / atraiva hetumAha-abhAvadharmasyeti / uktArtham / ___vRddhavacanena saMvAdayati-taduktamiti / asiddhe iti / asiddhasattAke sarvajJadharmiNi bhAvadharmalakSaNo heturnA'sti / ubhayAzrayaH bhAvAbhAvobhayadharmalakSaNo heturvyabhicArI= anaikAntikaH / abhAvasya dharmo abhAvadharmalakSaNo hetuviruddhaH sattArUpasAdhyAsamAnAdhikaraNaH / tatazca, sA sattA-sarvajJavartinI sattA, kathaM sAdhyate-na kathaJcidapi sAdhayituM shkyeti| uktAzaGkAM pratikSipatina, itthaM vahnimaddharmatvAdivikalpairdhUmena vaDhyanumAnasyocchedApatteH /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 saTIkajainatarkabhASAyAM ittham uktavikalpatrayakavalIkaraNena sattAsAdhakahetvapAkaraNena sattAsAdhyakAnumAnanirAkaraNe / vahnimaddhamatvAdivikalpairiti / 'parvato-vahnimAn-dhUmA'dityatra vahnau sAdhye, taddhetudhUmo vahnimaddharmo vahnimadavahnimaddharmo'vahnimaddharmo vA syAt / Adya-parvatasyA'numAnAt prAg vahnimattvAnizcaye, tadIyo dhUmo na vahnimaddharmatayA nizcita:, kintu mahAnasIyadhUma eva, sa parvate'siddhaH kathaM vahni sAdhayet ? dvitIye vyabhicAraH-valyabhAvavatyapi tasya vRtteH / tRtIye viruddhaH-avahnimaddharmasya dhUmasya kvacidapi vahnimatyabhAvAdityevaM vikalpagrAsai--mena vayanumAnasyA'pyucchedaprasaGgAdityarthaH / _ 'prameyasiddhiH pramANAd hI ti vacanAt pramANenaiva vastusiddhirbhavati / vikalpastu na pramANam, tato vikalpasiddhirna bhavatyeva / tathA ca pramANaprasiddhatvamekameva dharmiNo, na vikalpaprasiddhatvaM nA'pi pramANavikalpobhayaprasiddhatvamiti naiyAyikamatasyopanyAsapUrvakamayuktatvaM prapaJcayati vikalpasyA'pramANatvAd vikalpasiddho dharmI nA'styeveti naiyAyikaH / tasyetthaMvacanasyaivA'nupapatteH tUSNImbhAvApattiH-vikalpasiddharmiNo'prasiddhau tatpratiSedhAnupapatteriti / tasya-naiyAyikasya, itthaMvacanasya='vikalpasiddho dharmI nA'stI'tyevaMrUpavacanasya / kathamIdRgvacanasyA'nupapattirityAkAGkSAyAmAha-vikalpasiddharmiNa iti / prasiddhasyaiva pratiSedho bhavati-pratiyoginirUpyatvAdabhAvasya, vikalpasyA'prasiddhau tannirUpyanirUpaNAnupapattiH / 'vikalpasiddho dharmI nA'stI'tyanena vacanena vikalpasiddharmiNo niSedhaH kriyate naiyAyikena, tanniSedhasya ca pratiyogI vikalpasiddho dharmI, tasya cA'prasiddhau tatpratiSedhasya 'vikalpasiddho dharmI nA'stI'tyevaMrUpasyA'nupapatteH / 'etadviSaye bhavatu tUSNImbhAvApattirevA'smAka'mityevamiSTapAdaprasArikA ca na nistArAya naiyAyikasya-kathAyAM tUSNImbhAvasyA'pi nigrahasthAnatvAditi bhAvaH / nan 'asato natthi niseho' iti 1bhavatAmapi siddhAntavacanamasanniSedhapratikSepakaM jAgaryeva / tathA ca naiyAyikavad bhavanto'pi nA'satkhyAtimurarIkurvantIti abhAvAMze'sataH pratiyogino vizeSaNatayA bhAnasyA'satkhyAtibhayAdanabhyupagame sati, 'zazazRGga nA'stI'ti vAkyAt pratiyogitAsambandhena zazazRGgaprakArakAbhAvavizeSyakabodhasyA'nupapattau, tadarthaM 1. jainAnAm / 2. asataH khyAtirityasatkhyAtiH /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikalpasiddhadharmicarcA 143 'zazazRGgaM nA'stI'ti vacanalakSaNavyavahArasyA'pyasambhave, atrA'rthe bhavatAmapi mUkIbhavanameva nyAyyamiti "yatrobhayoH samo doSaH, parihAro'pi vA samaH / naika: paryanuyojya: syAt, tAdRzyarthavicAraNe // " iti vacanAd na naiyAyikaM prati tUSNImbhAvApattirdUSaNaM bhavadbhirAsaJjanIyamityAzaGkAzaGkanmUlanAyA''ha idaM tvavadheyam 'nanu vikalpasiddho dharmI nAsti' ityAdivacanasya upapattyasaMbhavapratipAdanena vikalpasiddhadharmyanaGgIkAravato naiyAyikAn prati yad maunApattirUpaM dUSaNaM dattaM tad jainamate'pi samAnam, tatrApi hi 'asato natthi niseho' iti bhASyAnurodhena asatkhyAtyanabhyupagamAt abhAvAMze asataH pratiyogino vizeSaNatayA bhAnA'saMbhavAt 'zazazRGgaM nA'sti' ityAditaH viziSTaviSayakazAbdabodhAnupapattyA tAdRzavacanavyavahArasya asambhavAt ityAzaGkAM nirAkartuM tAdRzasthale zAbdabodhopapAdanAya anumityupapAdanAya ca granthakAraH svAbhipretAM prakriyAmAdarzayati 'idaM tvavadheyam' ityAdinA / ayaM bhAvaH-vikalpasiddharmisthalIye zAbdabodhe anumitau vA vikalpasiddhasya dharmiNo bhAne traya eva pakSAH sambhavanti, tathAhi-tasya akhaNDasyaiva vA bhAnam, viziSTarUpatayA vA, khaNDazaH prasiddhatayA vaa| tatra svasiddhAntavirodhitayA prathamapakSo nA'GgIkartuM zakyate / jainasiddhAnte hi sarvatrApi jJAne sata eva bhAnAbhyupagamena asato bhAnasya sarvathA anabhimatatvAt / vikalpasiddha-dhamiNaH pramANAsiddhatvena akhaNDasyA'sattvAt akhaNDatadbhAnAbhyupagame asdbhaansyaa'vrjniiytv-mev| dvitIyapakSastu kathaJcidabhyupagamArhaH / yatra sthale 'zazazRGgaM nAsti' ityAdau 'zRGga zazIyaM na vA' ityAdirna saMzayaH, na vA 'zRGgaM zazIyaM na' iti bAdhanizcayastatra abhAvAMze zazIyatvavizeSaNaviziSTasya zRGgasya bhAne bAdhakAbhAvAt / yatra ca sthale tAdRzaH vizeSaNasaMzayaH tAdRzo vizeSaNabAdhanizcayo vA tatra viziSTabhAnAsambhave'pi 'zRGge zazIyatvajJAnaM jAyatAm' itIcchAjanitaM bAdhanizcayakAlInamAhAryajJAnaM sambhavatyeva / tathA ca 'zazazRGgaM nA'sti' ityAdizAbdabodhe 'etat sthAnaM zazazRGgAbhAvavat' ityAdyanumitau vA abhAvAMze pratiyogitayA bhAsamAne zRGgAMze zazIyatvavizeSaNasya AhAryabhAnopapattyA prativAdiparikalpitaviparItAropanirAkaraNAya tAdRzasya zabdasya tAdRzyA vA anumiteH susambhavatvameva / itthaM ca dvitIyapakSasya upapAdyatve'pi tatra anumiterAhAryAtmakatvamekadezIyAbhimatameva kalpanIyamiti tatpakSaparityAgena sarvathA nirdoSastRtIyapakSa eva Azrayitumucita iti matvA granthakAreNa 'vastutaH' [pR0 15. paM. 4.] ityAdinA ante khaNDazaH prasiddhapadArthabhAnagocarastRtIyapakSa eva samAzritaH / tathA ca 'zazazRGgaM nAsti' ityAdau abhAvAMze
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 saTIkajainatarkabhASAyAM vikalpasiddharmiNo bhAnaM tridhA sambhAvyeta / tadyathA-1. 'zazazRGga nA'stI'ti vAkyAd jAyamAne, 'zazazRGgaM nA'sti-anupalambhA'dityanumAnasamudbhave vA bodhe'khaNDasya zazazRGgasya bhAnam / arthAt pratiyogitvasambandhenA'khaNDazazazRGgaprakArako'bhAvavizeSyakaH zAbdabodhaH, akhaNDazazazRGgavizeSyikA nAstitvaprakArikA'numitirvA / 2. viziSTarUpatayA vA zazazRGgasya bhAnam / arthAduktavAkyajanyabodhe zazIyatvaviziSTazRGga pratiyogitvasambandhenA'bhAve prakAratayA bhAsate, anumitau tu zazIyatvaviziSTazRGge nAstitvaM prakAratayA bhAsate / 3. khaNDazaH prasiddhatayA vA zazazRGgasya bhAnam / arthAt zAbdabodhe-abhAve pratiyogitayA zRGgasya, zRGge ca zazapadalakSaNopasthitasya zazasambandhinaH tAdAtmyena bhAnam; anumitau punaH zazIyatvaM nAstitvarUpAbhAve pratiyogitayA, abhAvasya punaH zRGge prakAratayA, zRGge zazIyatvaM nA'stItyevaM bhAnam, athavA zazasyA'bhAvavizeSyatayA, zRGgasya cA'bhAvavizeSaNatayA, zaze zRGgaM nA'stItyevaM bhAnam / tatrA'khaNDasya kharaviSANAderbhAnamiti prathamapakSo na sambhavatItyAhavikalpasiddhasya dharmiNo nA'khaNDasyaiva bhAnam-asatkhyAtiprasaGgAditi / bhAnamiti / evamabhyupagame'satkhyAtivAda AdRtaH syAt, sa ca jainAnAmaniSTa ityAhaasaditi / asataH kharaviSANAdeH, khyAti:-jJAnaM, tasya prasaGgAdityarthaH / / vikalpaprasiddhasya zAbdabodhAdau viziSTarUpatayA bhAnamiti dvitIyapakSamadhikRtyA''ha zabdAdeviziSTasya tasya bhAnAbhyupagame, vizeSaNasya saMzaye'bhAvanizcaye vA vaiziSTyabhAnAnupapatteH, vizeSaNAdyaMze AhAryAroparUpA vikalpAtmikaivA'numitiH svIkartavyA-dezakAlasattAlakSaNAstitvasya sakaladezakAlasattA'bhAvalakSaNasya ca nA'khaNDasyA'sataH zazazRGgasya bhAnam, na vA zazIyatvavaiziSTyasya AhAryabhAnam, kintu prasiddha eva zRGgAMze prasiddhasyaiva zazIyatvasya abhAvo bhAsate / tathA ca 'aikAntanityamarthakriyAsamarthaM na bhavati, kramayogapadyAbhAvAt' ityAdirUpAyAM jainasthApanAyAmekAntanityasya jainamate sarvathA'sambhave'pi tAdRzasthale anityatvAsamAnAdhikaraNarUpanityatvasya khaNDazaH prasiddhatayA khaNDazaH prasiddhatAdRzapakSaviSayAtAyAH arthakriyAsAmarthyAbhAvasAdhyikAyAH kramayogapadyanirUpakatvAbhAvahetukAyAH 'ekAntanityatvamarthakriyAsAmarthyAniyAmakaM kramayogapadyanirUpakatvAbhAvAt' ityAkArikAyAH anumiternirbAdhasambhavena na tAdRzI jainasthApanA virudhyate / 'zabdAdeH'-zabdAt, 'Adi'padena vyAptijJAnAdeH parigrahAt vyAptijJAnAdeH sakAzAdityarthaH / 'vikalpAtmikaiva'-anumiteH zabdajJAnAnupAtitvAniyamena zabdajJAnAnupAti vikalpa
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikalpasiddhadharmacarcA nAstitvasya sAdhanena paraparikalpitaviparItAropavyavacchedamAtrasya phalatvAt / AdipadAdanumAnasyopagrahaH, tathA ca zabdAdanumAnAd veti tadarthaH / viziSTasya = kharIyatvaviziSTaviSANAdeH, tasya - vikalpasiddhasya / vizeSaNasya saMzaye 'viSANaM kharIyaM na ve' tyevaM viSANarUpavizeSye kharIyatvarUpavizeSaNasya saMzaye sati, abhAvanizcaye vA = 'viSANaM kharIyaM ne'tyAkArakaviSANavizeSyakakharIyatvAbhAvaprakArakabAdhanizcaye sati vA, vaiziSTyabhAnAnupapatteH=kharIyatvaviziSTaviSANasya pratiyogitayA vaiziSTyasya yad abhAve bhAnaM zAbdabodhe, yacca kharIyatvaviziSTaviSANe nAstitvasya vaiziSTyabhAnamanumitau tasyA'nupapatteH / 145 viziSTavaiziSTyAvagAhibodhe vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNatvena, prakRte'bhAve vizeSaNaM viSANam, tatra vizeSaNaM kharIyatvamiti tad vizeSaNatAvacchedakam, tatprakArako nizcayo viSANaM kharIyamityAkArakaH, sa ca 'viSANaM kharIyaM na ve 'ti saMzayakAle 'viSANaM kharIyaM ne' ti bAdhanizcayadazAyAM vA nA'stIti tadAnIM 'kharaviSANaM nA'stIti vAkyataH pratiyogitvasambandhena kharIyatvaviziSTaviSANaprakArakA bhAvavizeSyakabodhalakSaNaviziSTavaiziSTyabodhasyASnupapattiH / viziSTasya vaiziSTyaM viziSTavaiziSTyam, tadavagAhibodhe vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNatvamityAzritya viziSTavaiziSTyAvagAhizAbdabodhAnupapattiruktadizA bhAvitA / kharIyatvaviziSTaviSANavizeSyakanAstitvaprakArakAnumitau gatiH tu - viziSTe vaiziSTyaM viziSTavaiziSTyam, tadavagAhibodhe vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNatvamiti kharIyatva - viziSTaviSANe nAstitvasya vaiziSTyAvagAhyanumitirbhavati vishissttvaishissttyaavgaahirbodhH| tasya 'viSANaM kharIyaM na veti saMzayakAle 'viSANaM kharIyaM ne 'ti bAdhanizcayakAle vA 'viSANaM kharIya'mityAkArakakharIyatvalakSaNavizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayarUpakAraNAbhAvAd bhavatya nupapattiriti / tathA cA'nAhAryabhramarUpAyAH pramArUpAyA voktAnumiterasambhave'pi, AhAryAroparUpA soktasaMzayabAdhanizcayakAlayoH syAdeva / bAdhanizcayakAle icchAjanyajJAnasyaivA''hAryatayA, tasya bAdhanizcayApratibadhyatyavena, tatkAle sambhavo na virudhyate / prakRte kharaviSANavizeSyakanAstitvaprakArakAnumitiryadyapi nAstitvarUpaprakArAMze nA''hAryarUpA - nAstitvAbhAvasyA'stitvasya rUpatvAbhAve'pi vastuzUnyavikalpasadRzatayA vikalpAtmiketyuktam / tathA ca vikalpAkAravRttisadRzI ityarthaH / 1. kharIyatvaviziSTaviSANapratiyogiko'bhAvaH /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 saTIkajainatarkabhASAyAM kharaviSANe nizcayAbhAvAt, tathApi sA viSANe kharIyatvaprakArakatayA, tatra kharIyatvAbhAvanizcayarUpabAdhanizcayasadbhAvena, tadAnIM 'viSANe kharIyatvajJAnaM me jAyatA'mitIcchAtaH sadbhUtA kharIyatvarUpavizeSaNAMze AhAryAroparUpaiva / yadyapi AhAryarUpaM mAnasapratyakSameva bhavati, na tu parokSajJAnaM-tasyA'nAhAryasyaiva vyavasthiteriti parokSajJAnarUpA'numitirnA''hAryatayA svIkartumucitA, tathApi prAcInanaiyAyikaiH 'pratyakSasyaiva saMzayatvam, na tu parokSajJAnasya-parokSapramANAnAM nizcayamAtrajanakatvasvabhAvA' - dityevamurarIkRte'pi, saundaDopAdhyAyaiH yathA satpratipakSasthale saMzayakArAnumitirurarIkriyate, tathaikadezibhirAhAryAropA'pyanumitiH kakSIkRtaiva / tAdRzyapyanumitirna niSphalA-sarvajJe paraparikalpitasya dezakAlasattAlakSaNAstitvaviparIta-sakaladezakAlasattvAbhAvAtmakanAstitvAropasya dezakAlasattAlakSaNAstitvasAdhanena, kharaviSANe paraparikalpitaniruktanAstitvaviparItadezakAlasattAlakSaNAstitvAropasya tadviparItasakaladezakAlasattvAbhAvalakSaNanAstitvasAdhanena ca vyavacchedasyaiva tatphalatvAdityAhavizeSaNAdyaMze-viSANe kharIyatvAdirUpavizeSaNAMze / vikalpAtmikaiveti / anizcitaprAmANyAprAmANyakapratyayarUpatvamevA'tra vikalpAtmakatvaM bodhyam-anumiteH zabdajJAnAnupAtitvAbhAvena paralakSitasya 'zabdajJAnAnupAtitve sati vastuzUnyapratyayatva'rUpasya vikalpatvasyA'bhAvAt / dezakAleti / yatkiJciddeze yatkiJcitkAle ca sattve'pyastitvaM nirvahatIti sAmAnyato dezakAletyuktam / sakaladezakAleti / yatkiJciddezakAlasattvaM sattvAvacchedakadezakAlabhinnadezakAlAsattvaM ca na viruddhamiti sato'pi dezAntarakAlAntarasattvAbhAvamAdAya nAstitvaM prasajyetetyataH sakaladezakAletyuktam / anyat sugamam / vikalpaprasiddhasya dharmiNaH khaNDazaH prasiddhatayA bhAnamiti tRtIyakalpameva svasiddhAntIkurvan Aha vastutastu khaNDazaH prasiddhapadArthAstitvanAstitvasAdhanamevocitam / etatpakSe eva bhASyasammatimupadarzayati ata eva asato natthi niseho' ityAdibhASyagranthe 'kharaviSANaM nA'stI'tyatra khare viSANaM nA'stI'tyevA'rtha upapAditaH / ata eva-khaNDazaH prasiddhapadArthAstitvanAstitvasAdhanasyaivocitatvAdeva / bhASyagranthe ityasya upapAdita ityanenA'nvayaH / etatpakSe'numiterAhAryAroparUpatvAbhAve'pi na kSatiH / nanvatra kalpe'sato niSedhAsambhavaM kakSIkRtyorarIkRte, 'kharaviSANaM nA'stI'tyanumAnasya
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 / vikalpasiddhadharmicarcA 'khare viSANaM nA'stI'tyevaMrUpatayopapAdane'pi, 'ekAntanityamarthakriyAsamarthaM na bhavatI'tyanumAnasya kA gatiH ? tatra khaNDazaH prasiddhikaraNaprakArAnupalakSaNAd, ekAntanitye cA'sati arthakriyAsAmarthyasyA'pyasattayA taniSedhAsambhavAdityata Aha _ 'ekAntanityamarthakriyAsamarthaM na bhavati-kramayogapadyAbhAvA'dityatrA'pi vizeSAvamarzadazAyAM kramayogapadyanirUpakatvAbhAvenA'rthakriyAniyAmakatvAbhAvo nityatvAdau susAdha iti samyag nibhAlanIyaM svprsmydttdRssttibhiH| vizeSAvamarzadazAyAmiti / vizeSaH sAdhyavyApyatvena gRhIto hetuH, tasyA'vamarzaH= sAdhyadharmAdhAre grahaNam, taddazAyAM-tasmin sati / etenA'numitikAraNayoravinAbhAvalakSaNasambandhasmaraNa-hetugrahaNayoH sampattirAveditA / yadyapi vizeSAvamarzo vizeSadarzanam, tacca paramate 'sAdhyavyApyahetumAn pakSa' iti parAmarzAtmakaM jJAnam, tathApi jainasiddhAnte parAmarzasyA'numitikAraNatvAnaGgIkAreNA'kAraNasya tasya sattvAbhidhAnaM na prakRtopayogItyukta evA'rtha AdartavyaH / ___tatrA'pi idAnIM kramayogapadyanirUpakatvAbhAvasya hetutayA, arthakriyAniyAmakatvAbhAvasya sAdhyatayA, nityatvasya ca sAdhyAdhAradharmitayA'numatatvAt tadanusAreNaiva vyAptismaraNahetugrahaNe vAcye / anumAnAkArazca-nityatvamarthakriyAniyAmakaM na bhavati-kramayogapadyanirUpakatvAbhAvAditi / tarko'pyatra-nityatvaM yadyarthakriyAyA niyAmakaM bhaved, arthakriyAyA anuparama eva bhavet, kAryamAtrasya sadAtanatvaM prasajyeteti yAvat / nityatvAdAviti / idaM ca nityatvaM na kUTasthanityatvaM-tasyaikAntanityatvaparyavasitatvena jainopagamAviSayatayA tatpakSatve'satkhyAtyApatteH, kintu anityatvasahacaritanityatvarUpaM kathaJcinnityatvameva / tava anityatvasAhacaryAvacchedena kramayogapadyanirUpakatve'pi arthakriyAniyAmakatve'pi ca tadabhAvAvacchedena tayorabhAvAditi bodhyam / __"vizeSAvamarzadazAyAm'-arthakriyAsAmarthyAbhAvarUpasAdhyavyApyIbhUtakramayogapadyAbhAvarUpavizeSadharmanirNayarUpaparAmarzadazAyAmityarthaH / 'nityatvAdau'-kUTasthanityatvasya jainamate'prasiddhatve'pi anityatvasamAnAdhikaraNanityatvarUpasya kathaJcinityatvasya prasiddhatayA tAdRze nityatve anityatvasAmAnAdhikaraNyAbhAvA'vacchedena uktAbhAvaH sukhena sAdhayituM zakya ityarthaH / 1. ekAntanityam-arthakriyAnirUpakatvAbhAvavat-kramayogapadyAbhAvAdityasya pUrvatanamanumAnam-ekAntanityam asad-arthakriyAnirUpakatvAbhAvavattvAditi / vastuto'rthakriyAsAmarthyAbhAva evA'sattvam, tathA ca prakRtAnumAnamapi ekAntanitye'sattvasAdhane eva paryavasitam / kiJca, evaM paryavasAnamevocitam-ekAnta
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 saTIkajainatarkabhASAyAM nityatvAdAvityatra AdipadAdanityatvaparigrahaH / atrApi sAdhyahetU niruktAveva / tarkastu-anityatvaM yadi arthakriyAniyAmakaM bhavet, kAraNaM kAryAnuyAyi na bhaved, upAdAnopAdeyabhAvAdizca pratiniyato na bhavedityAdi|dhyaH / 'sarvajJo'stI'tyAdAvapi 'vastutvaM yatkiJcitpuruSavRttipratyakSAtmakaikajJAnaviSayatvavyApyaM dharmatvAt tadghaTatvava'diti sambhavatyevA'numAnam / ___ ayaM tattvavicAro gUDharahasyatvAd nA'lpajJairavadhArayituM zakya iti bahuvidhazAstrajJairevA'yaM yuktAyuktavivekAyA''locanIya ityupadarzayati-iti samyag nibhAlanIyamiti / svArthAnumAnaM nirUpya parArthAnumAnaM nirUpayatiparArthaM pakSahetuvacanAtmakamanumAnamupacArAt, tena zroturanumAnenA'rthabodhanAt / atra parArthamiti lakSyanirdezaH, tacca anumAnamityanena sambadhyate, tathA ca parArthAnumAnamiti lakSyam, pakSahetuvacanAtmakamiti lakSaNam / pakSavacanaM-sAdhyavattayA pakSasya pratipAdakaM vacanaM pratijJeti yAvat, hetuvacanaM-tRtIyAntaM paJcamyantaM vA liGgasya pratipAdakaM vacanam, tacca heturityabhidhIyate, tadubhayAtmakaM nyAyAparanAmakaM mahAvAkyaM parArthAnumAnamityarthaH / pratijJAhetU ca nyAyaikadezatvAdavayavazabdenA'pi vyapadizyate / yatrA'nayordvayorapi parAnumityarthamavazyaprayojakatvam, tatra tadubhayAtmakasya nyAyasya parArthAnumAnatvam / yatra tu viziSTamateH parasyA'nayorekatareNA'pyanumAnapratipattisambhavaH, tatraikasyA'pi parArthAnumAnatvaM sambhavatItyetadavayavadvayAtmakanyAyavAkyasya parArthAnumAnatvaM naitadvayAtmakamahAvAkyatvenaiva, kintvetadanyataravAkyatveneti bodhyam / ___ pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni paJca nyAyAvayavAH parArthAnumAnamiti naiyAyikAH / tatra pratijJAhetulakSaNamupadarzitameva / sAdhyahetvoravinAbhAvapratipAdakaM dRSTAntavacanamudAharaNam / hetumattayA pakSasya vacanamupanaya iti prAcInamate, navyamate tu sAdhyavyAptiviziSTahetumattayA pakSavacanamupanayaH / abAdhitatvapratipattaye pakSe sAdhyasya punarvacanaM nigamanam / parvato vahnimAniti pratijJA / dhUmAditi hetuH / yo yo dhUmavAn sa vahnimAn yathA nityasyedAnI pramANAsiddhatvena vikalpasiddhatvAt tatra sattvAsattvAtiriktadharmasAdhane 'vikalpasiddha dharmiNi sattAsattayoreva sAdhyatva'miti niyamasya bhaGgaH syAt / atha cedamatra vicAraNIyaM-yathA 'zazazRGga nA'stI'tyanumAne na zazazRGge'sattvaM sAdhyate, kintu zazasambandhitvAvacchedena zRGge'sattvasAdhanam, zRGge zazIyatvasyaivA'bhAvasAdhanaM vA / tadvadatrA'pi ekAntanitye (=anityatvAsamAnAdhikaraNanityatvavati) nA'rthakriyAsAmarthyAbhAvaH sAdhyate, paramanityatvAsamAnAdhikaraNatvAvacchedena nitye'rthakriyAsAmarthyAbhAvasya, nitye'nityatvAsAmAnAdhikaraNyAbhAvasya vA sAdhanamiti /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ parArthAnumAnam 149 mahAnasamiti, yatra yatra dhUmaH tatra vahniryathA mahAnasamiti vodAharaNam, idaM cA'nvayavyAptipratipAdakatvAt sAdhodAharaNamiti vyapadizyate / yatra vahnirnA'sti tatra dhUmo'pi nA'sti yathA hude iti, yo na vahnimAn sa dhUmavAnapi na bhavati yathA hude iti vodAharaNaM vyatirekavyAptyupadarzakatvAd vaidhodAharaNamiti vyapadizyate / dhUmavAn ca parvata ityarthakaM prAcInamate, navyamate tu vahnivyApyadhUmavAn ca parvata ityarthakaM tathA cA'yamiti vacanamupanayaH / vahnivyApyadhUmavattvAt parvato vahnimAnityarthakaM tasmAt tatheti vacanaM nigamanam / atra 'sAdhyasyA'bAdhitatvapratipattaye paJcamyantasya ghaTakatA-sAdhyavyApyahetumattve sAdhyavattvaM syAdeveti na tadbAdha ityasya tato'vagateH / - pratijJAhetUdAharaNAni udAharaNopanayanigamanAni vA trINi tatra prayoktavyAni iti mImAMsakAdayaH / udAharaNopanayau dvAvevA'vayavau tatra prayoktavyAviti bauddhaaH| __ anumAnaM pramANaM jJAnasvarUpam, vacanaM ca paugalikatvAd jaDasvarUpamiti tayoratyantavirodhe jAgrati pakSahetuvacanasyA'numAnatvopadarzanaM na yuktamityAzaGkAvyavacchittaye AhaupacArAditi / parasya sAdhyAnumitiruktavacanAd hetujJAnAdidvArA jAyate iti parAnumitikAraNe uktavacane kAryadharmamanumAnatvamupacaryoktavacanaM parArthAnumAnamiti vyavahriyate ityarthaH / etadeva spaSTIkaroti-teneti / tena-pakSahetuvacanena, zrotuH etadvacanaM zRNvataH parasya, anumAnena anumAnadvArA vyAptismaraNaliGgAvagamadvAreti yAvat, arthabodhanAt-pareSTasya sAdhyasyA'numitilakSaNajJAnotpAdanAt / paramatanirAkaraNapUrvakasvamatavyavasthApanarUpaparIkSAM parArthAnumAne cikIrSan granthakAra: paramatakhaNDane yatamAnaH prathamaM bauddhamataM khaNDayituM tanmatamupadarzayati pakSasya vivAdAdeva gamyamAnatvAdaprayoga iti saugataH, pakSasya-sAdhyavattvena pakSapratipAdakapratijJArUpapakSavacanasya 'zabdAdiH kSaNika' iti saugatapratijJAyAH, 'zabdAdiH kSaNiko neti naiyAyikAdipratijJAyAH, tatpratipAdyArthasya vA / vivAdAd-nirvartanIyatayA kathAGgasya saMzayasya janakatvenA''dau madhyasthenA'vazyakarttavyAd vipratipattilakSaNavivAdAt, 'zabdAdiH kSaNiko na ve'tyAkArakAd / evakAro vivAdAtiriktasvatantratatprayogaM vyavacchinatti / gamyamAnatvAdityatra aprayoga ityatra ca pakSasyetyasya 1. 'tasmAt tatheti vacane 'tasmA diti kimarthaM tad darzayati-atreti / 2. kathayA saMzayo nivarttanIyaH / ataH sa nivarttanIyatayA kathAGgaM bhavati / tajjanikA vipratipattiH / ataH sA pUrvamavazyapradarzanIyA bhavati /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 saTIkajainatarkabhASAyAM sambandhaH / aprayogaH-parasyA'numityarthaM prayoktavye nyAyavAkye tadghaTakatayA pakSasya na prayogaH / tanna, yatkiJcidvacanavyavahitAt tato vyutpannamateH pakSapratItAvapyanyAn pratyavazyanirdezyatvAt / tanneti / ekAntena pakSasyA'prayoga iti bauddhamataM na samIcInamityarthaH / niSedhe hetumAha-yatkiJciditi / vipratipattyanantaraM 'pUrvaM bhavatA vaktavyam, tadanantaramanene 'tyAdivacanavyavahitAt pUrvaM vipratipattilakSaNo vivAdaH, tataH kathAbahirbhUtamevoktavacanam, tato vAdinA svapakSasthApanAlakSaNakathArambhaH, tatra niruktavacanena madhyasthitena niruktavivAdo vyavahito bhavatyeva' / tathAbhUtAt tato-vivAdAd, vyutpannamate:- 'yat sat tat kSaNikaM yathA ghaTa' ityudAharaNavAkyaprayogAt, 'sa~zca zabda' ityupanayavAkyaprayogAdanena vAdinA 'zabdAdiH kSaNika' iti pakSa eva nUnaM parigRhIta ityUhApohakuzalabuddhizAlinaH prativAdinaH / pakSapratItAvapi = pakSavacanaprayogamantareNA'pi pakSajJAne'pi / tathA ca vyutpannamatiprativAdinaM prati na prayoktavyaM pakSavacanamityAzayaH / anyAn=vyutpannamatibhinnAn mandamatIn prativAdinaH prati / teSAmUhApohavikalAnAM 'pUrvamIdRzI vipratipattiH, tata etAdRzodAharaNAdivAkyavinyAsaH, tenA'nenaiva pakSeNa bhavitavya' - mityAdyanusandhAnAsambhavAt, udAharaNaprayoge satyapi 'kimidaM kSaNikatve sAdhye sAdharmya - dAharaNaM ? kiM vA'sattve sAdhye vaidhamryodAharaNameta' dityAdisaMzayasambhavAcca, avazyanirdezyatvAt-pakSavacanasyA'vazyaM prayoktavyAt, tadantareNa mandamatInAM pakSapratIterasambhavAt / yatra ca vipratipattyanantarameva svapakSasAdhanAya paramuddizya parArthAnumAnaM vacanalakSaNamAracayati vAdI, tatra mandamaterapi kasyacit prativAdinaH vAdiprayuktodAharaNAdilakSaNenA'numAnavAkyAvayavenaikavAkyatayA gRhyamANAd vipratipratilakSaNavivAdAdapi pakSasya pratipattisambhavena, tatra taM prati pakSasyA'prayogo'pi syAdvAdina iSTa eveti pakSasya prayogAprayogayoranekAnta eva vijayate ityAha prakRtAnumAnavAkyAvayavAntaraikavAkyatApannAt tato'vagamyamAnasya pakSasyA 'prayogasya ceSTatvAt / tataH-vivAdAt / sAdhyasya pratiniyatadharmidharmatApratipattyarthaM bauddhenA'vazyameva pakSavacanasya prayoktavya 1. pUrvaM madhyasthena vipratipattiH pradarzitA, tataH kena prathamaM vaktavyam, kena pazcAditi vyavasthA pradarzitA / pazcAd vAdArambho jAtaH / tatra vyavasthAvacanena vAdAd vipratipattirvyavahitA bhavatyeva /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 parArthAnumAnasambandhimatAntarakhaNDanam tvamabhyupagantavyam, anyathA hetoH pratiniyatarmidharmatApratipatyarthamupanayarUpasyopasaMhAravacanasya prayoktavyatvamapi tatkakSIkRtaM tyaktaM syAd-ubhayoH samAnatvAdityAha avazyaM cA'bhyupagantavyaM hetoH pratiniyatamidharmatApratipattyarthamupasaMhAravacanavat sAdhyasyA'pi tadarthaM pakSavacanaM tAthAgatenA'pi, anyathA samarthanopanyAsAdeva gamyamAnasya hetorapyanupanyAsaprasaGgAda-mandamatipratipattyarthasya cobhayatrA'vizeSAt / ____tAthAgatenA'pi pakSavacanamavazyaM cA'bhyupagantavyamityanvayaH / tathAgato buddhaH, tacchiSyaH tAthAgataH, tena bauddhenetyarthaH / heto: sAdhanasya, pratiniyatadharmI-yatra dharmiNi sAdhyaM sAdhanIyaM saH, taddharmitA-tatsambandhitA, tasyAH pratipattyarthaM pakSe hetujJAnArthamiti yAvat upasaMhAra:=pakSasamIpe hetonayanaM hetoH pakSasambandhitvam, tasya vacanaM tatpratipAdakavacanam, upanaya iti yAvat / tadvaditi / hetoH pakSasambandhitvapratipattaye bauddhenopanayo yathA'bhyupagamyate tathetyarthaH / sAdhyasyA'pi tadartha-sAdhyasya pratiniyatadharmidharmatApratipattyartham / pakSavacanaMpratijJAvAkyam / anyathA vivAdAdeva pakSasya gamyamAnatvAdaprayoge, samarthanopanyAsAdeva= 'hetubhAve'vazyaM sAdhyasya bhAva' ityasya samarthakaM yad dRSTAnte hetusAdhyayoravinAbhAvapratipAdakaM vacanaM tat samarthanam-udAharaNamiti yAvat, tasyopanyAsAd-udbhAvanAdeva, gamyamAnasya heto:'yad vyApyaM tad hetuH, yad vyApakaM tat sAdhyamiti niyamAd 'vyApyatvenA'yameva hetu'rityevaM jJAyamAnasya hetorapi, anupanyAsaprasaGgAt-upasaMhAravacanena yad upanyasanaM tadabhAvApatteH / / . mandamatiH prativAdI udAharaNavAkyato hetusvarUpamavadhArayituM na zaknotIti tatpratipattyarthamupasaMhAravacanasyA''vazyakatvaM yadi bhavatA manyate, tadA kazcid mandamatirvivAdato'pi pakSamavadhArayituM na zaknotIti tatpratipattyarthaM pakSavacanasyA'pyAvazyakatvamabhyupagamyatAmityAhamandamatIti / pratijJAyAH prayogo bauddhazAstre'pi dRzyate / tat zAstramapi parapratipattyarthaM pravRttatvAt parArthameva / tathA ca yadi pratijJAyA na prayogArhatvam, tadA zAkyazAstre'pi tatprayogo na syAd / 'samarthana'-"trividhameva hi liGgamapratyakSasya siddheraGgam-svabhAvaH kAryamanupalambhazca / tasya samarthanaM sAdhyena vyApti prasAdhya dharmiNi bhAvasAdhanam / yathA yat sat kRtakaM vA tat sarvamanityaM yathA ghaTadiH sankRtako vA zabda iti / atrApi na kazcit kramaniyamaH iSTArthasiddherubhayatrA'vizeSAt / dharmiNi prAk sattvaM prasAdhya pazcAdapi vyAptiH prasAdhyata eva yathA san zabdaH kRtako vA, yazcaivaM sa sarvo'nityaH yathA ghaTadiriti |"-vaadnyaay pR0 3-6 / '
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 saTIkajainatarkabhASAyAM asti ca zAkyazAstre tatprayogaH, ato'nyatrA'pi tatprayogo'varjanIya eva / anyathA kalpanAyA dRzyAnusAritvaM bhajyeta, adRzyAnusAritvaM ca prasajyetetyAha kiJca, pratijJAyAH prayogAnarhatve zAstrAdAvapyasau na prayujyeta, dRzyate ca prayujyamAneyaM zAkyazAstre'pi / parAnugrahArthaM tatprayogazca vAde'pi tulyaH - vijigISUNAmapi mandamatInAmarthapratipatteH tata evopapatteriti / bhavatAmeva zAstre pratijJAyAH prayogaH, tadbalAd nA'smAbhiH tatprayogaH kakSIkaraNIya iti yadi brUyAt, tadA yat zAstraM tena pramANIkRtam, tatrA'pyasyAH prayogo dRzyate, taddarzanApalApaH tadapramANatA ca vaktumazakyetyAzayenA''ha - dRzyate ceti / iyaM = pratijJA zAkyazAstre'pi = bauddhadarzane'pi / mandamatInAM pratiniyatadharmidharmatayA tattadabhimatArthapratipattito'jJAnAdikaM nivarttatAmityupakRtIcchayA yadi zAstre pratijJAvacanopanyAsaH, tarhi tAdRzopakRtIcchA vAdino vAde'pi prativAdimandamatInadhikRtya bhavatyeva / mandamatayo'pi svAbhimatazAstrArthasatyatvAbhimAnAgrahagrahilAH sveSTazAstrapratipakSazAstraparAyaNavAdijigISayA kathAyAmupasarpantyeveti tAn prati pratiniyatadharmidharmatayA sAdhyasya pratipattyarthaM vAde'pi pratijJopanyAso yukta evetyAha-parAnugrahArthamiti / tatprayogaH - pakSaprayogaH / tata eva = pratijJAvAkyAdeva / parArthAnumAnasyA'nyavAdyabhimataM lakSaNaM pratikSetumupanyasyati-- AgamAt pareNaiva jJAtasya vacanaM parArthAnumAnam / yathA 'buddhiracetanA - utpattimattvAd- ghaTava 'diti sAGkhyAnumAnam / atra hi buddhAvutpattimattvaM sAGkhyena naivASbhyupagamyate iti / yadyapi vAdiprativAdyubhayasampratipannameva sAdhanaM vAdabhUmikAyAmupayujyate iti sarvasammatA vAdamaryAdA, tathApi kazcit sAGkhyaprakhyaH svasiddhAntaM sthApayituM svAnabhimatamapi kiJcit sAdhanaM prativAdISTatvamAtreNa vAdakAla eva prayoktumicchatreva tAM sarvasammatavAdamaryAdAmatikramya svAbhiprAyAnukUlameva parArthAnumAnIyaM yat lakSaNAntaraM praNItavAn tadevA'tra granthakAraH syAdvAdaratnAkara[pR0 551] dizA nirasituM nirdizati 'AgamAt pareNaiva' ityAdinA / ' AgamAt ' -AgamAnusAreNa, 'pareNaiva'- prativAdinaiva, 'jJAtasya' - sammatasya, 'vacanam ' - sAdhanatayA vAdakAle vAdinA prayoga ityarthaH / tathA ca vAdinA prativAdini svasiddhAntapratyAyanaM sAdhanasiddhayA sampAdanIyam / sA ca sAdhyasiddhiryadi kevalaprativAdinyapi syAt tAvataiva vAdI kRtArtho bhavediti kim ubhayasiddhasAdhanagaveSaNaprayAsena ? iti parArthAnumAnIyalakSaNAntarakAriNaH pUrvapakSiNa AzayaH /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ parArthAnumAnasambandhimatAntarakhaNDanam 153 ___pareNaiva-prativAdinaiva, AgamAt-svAbhyupagatazAstrAt, jJAtasya prasiddhasya, hetoriti dRzyam, vacanaM vAdinopanyastaM vacanam / tathA ca prativAdyabhyupagatAgamaprasiddhasya hetoH sAdhyapratipattyarthaM vacanaM parArthAnumAnamityarthaH / ___ udAharati-yatheti / buddhiH-prakRteH prathamaH pariNAmo mahattattvAparAbhidhAnamantaHkaraNam / sA'cetanA, tasyAH kartRtve'pi na caitanyam, kUTasthanityasya puruSasyaiva caitanyam, tatsambandhAdacetanA'pi buddhiH cetaneva bhavati-ityupapAdanAya sAdhyate / katureva caitanyamityabhyupagantAraM naiyAyikaM prati sAGkhyAnumAna-sAGkhyena vAdinA kRtamanumAnam / tatra niruktalakSaNasya saGgamanAyA''ha-atreti / hi-yataH / buddhAviti prkRttvaaduktm| satkAryavAdinA sAGkhyena-pUrvamasataH sattvalakSaNA''dyakSaNasambandhAparAbhidhAnotpattiH kutrApi neSyate, kintvasatkAryavAdinA naiyAyikAdinaivoktotpattimattvaM svIkriyate, sAGkhyasya tu tatsthAne AvirbhAvAd dhvaMsasthAne ca tirobhAvAd vyavahatiH / tathA ca naiyAyikAdyabhyupagatazAstraprasiddhotpattimattvalakSaNahetuvacanamidaM parArthAnumAnamityarthaH / prativAdyAgamo na vAdinA, vAdyAgamazca na prativAdinA pramANatayA'bhyupagamyate iti tattadAgamamAtraprasiddho hetu!bhayavAdiprasiddhaH / ubhayavAdiprasiddhasyaiva ca hetutA yukteti na parAbhimatamuktalakSaNaM samyag, na vA tallakSyatayA upaDhaukitaM tathetyAha tadetadapezalam, niruktaparamatamasundaramityarthaH / prAgnirdiSTaM lakSaNAntaraM nirAkaroti 'tadetadapezalam' ityAdinA / atrAyaM bhAvaH-vAdiprativAdyubhayasiddhasyaiva sAdhanasya parArthAnumAnopayogitayA na vAdiprativAdyekatarasiddhasAdhanena anumAnapravRttirucitA / tathA ca sAdhanasiddhaye samAzrIyamANaH Agamo'pi vAdiprativAdyubhayasampratipannaprAmANyaka eva parArthAnumAnopajIvyaH, na tu tadanyataramAtrasammataprAmANyakaH / evaM ca na prativAdimAtrAbhyupagataprAmANyakena Agamena sAdhanamupanyasya anumAnapravartanaM vAdino nyAyyam / vAdI hi prativAdyAgamaM tena parIkSya svIkRtaM aparIkSya vA svIkRtaM matvA tamAgamamAzrayannanumAnAvasare sAdhanamupanyasyet ? na prathamaH pakSaH, vAdinA'pi tadAgamaprAmANyasya svIkaraNIyatvApatteH / na hi parIkSitaM kenApi prAmANikena upekSituM zakyam / tathA ca prativAdyAgamAnusAreNaiva sAdhanavat sAdhyakoTerapi vAdinA avazyAGgIkAryatvena tadviruddhasAdhanAya anumAnopanyAsasya vaiyarthyAt AgamabAdhitatvAcca / na dvitIyaH, aparIkSyAbhyupagatasya prAmANyasya prativAdino'pi zithilamUlatayA sandigdhatayA ca sandigdhaprAmANyakatAdRzaprativAdyAgamAnusAreNa asandigdhasAdhanopanyAsasya vAdinA kartumazakyatvAt /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 saTIkajainatarkabhASAyAM athavA nairAtmyavAdinaM bauddhaM pratyevaitadanumAnaM sAGkhyasya / yato nairAtmyavAdinA bauddhenA''tmasthAne AlayavijJAnasantatirevA'bhiSiktA / tanmate jJAnasvarUpA buddhireva cetanAsvaprakAzatvAt / ataH tanmatAyA buddherevA'caitanyaM sAGkhyena sAdhyate / bauddhamate sarvasya kSaNikatvAt sarvAntaHpAtinyA buddharapi kSaNikatvam, kSaNikatvAccotpattimattvamapi tanmatasiddham / tataH tadAgamasiddhotpattimattvena buddheracaitanyasAdhanamuktadizA parArthAnumAnam / anyat sarvaM darzitadizA'vaseyam / uktasAGkhyalakSitaparArthAnumAnalakSaNasyA'sundaratve hetumAha vAdiprativAdinorAgamaprAmANyavipratipatteH, anyathA tata eva sAdhyasiddhiprasaGgAt / parIkSApUrvamAgamAbhyupagame'pi parIkSAkAle tadbAdhAt / vAdiprativAdinoriti / sAGkhyanaiyAyikayoriti sAGkhyabauddhayoriti vA'rthaH / Agameti / sAGkhyAgamapramANye bauddhasya vipratipattebauddhAgamaprAmANye sAGkhyasya ca vipratipatterityarthaH / tathA ca bauddhAgamasiddhamutpattimattvaM vastuto'siddhameva sAGkhyasyeti, parapratipattyarthaM tadvacanaM na ghaTate eveti, kathaM tasya parArthAnumAnatvamiti bhAvaH / anyathA-vAdiprativAdinoH parasparAgamaprAmANyavipratipattyabhAve, tata eva AgamAdeva / sAGkhyAgame kUTasthapuruSabhinnasarvasyaivA'caitanyaM pratipAditamastIti sAGkhyAgamata eva prativAdino naiyAyikasya-karturacaitanyasya, prativAdino bauddhasya-buddheracaitanyasya siddhiprasaGgataH, taM prati tatsAdhanAyA'numAnapraNayanaM sAGkhyasya viphalameva prasajyeteti bhAvaH / yadyapi parAgamapratipAditArthasya yuktatvamayuktatvaM vA yAvad na parIkSitaM tAvat sAmAnyataH 'anyathA'-vipratipannaprAmANyakAgamAzrayeNa sAdhanopanyAse ityarthaH / 'tata eva'-prativAdimAtrasammatAdeva, tadIyAdAgamAt sAdhyasiddhiprasaGgAt-prativAdini svakoTeH svAgamenaiva nizcitatvAt vAdikoTezca tenaiva Agamena bAdhitatvAt saMzayarUpapakSatAyAH abhAvena tatra nA'numitisambhava ityarthaH / nanu anumAnottarakAlaM tu prativAdinA parIkSya AgamaH svIkariSyate, anumAnakAle punaH paramparAyAtena abhinivezamAtreNa tena svIkRta iti tadAzrayeNa sAdhanamupanyasyan vAdI kathamupAlambhAspadaM bhavet ? ityAzaGkAyAmAha 'parIkSAkAle tadvAdhAt' iti / tathA ca anumAnAvasare vAdivirodhaM sahamAnasya prativAdinaH svAgamaprAmANyaM na nizcitaM nAma / evaM ca yathA prativAdyAgamaH vAdino'nizcitaprAmANyakastathA prativAdino'pyanizcitaprAmANyaka iti na tadAzrayeNa sAdhanopanyAsaH kAmapi iSTasiddhiM puSNAtIti bhAvaH /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ parArthAnumAnasambandhimatAntarakhaNDanam 155 zAstratvena prAmANyaM parakIyAgamasyA'pi parAbhyupagamaviSayaH, tathApi parIkSAdazAyAM tatpratipAditArthasyA'yuktatvavyavasthitau bAdhitArthakatvenA'prAmANyasyaiva vyavasthityA prAmANyAbhyupagamasya bAdhAditi kathAkAle parasparazAstrArthaparIkSAyAM prastutAyAM na parakIyAgamaprasiddha svato'siddha hetutayodbhAvanIyamiti tAdRzahetuvacanaM na parArthAnumAnamityAha-parIkSApUrvamiti / tadbAdhAt= parakIyAgamaprAmANyAbhyupagamAbhAvAt / nanu yadi parAgamasiddhahetunA sAdhyasAdhanaM na nyAyyam, tarhi naiyAyikAgamasiddhasarvathaikatvahetunA, sAmAnyasyA'nekarmisambaddhatvAbhAvasAdhanaM syAdvAdino'pyayuktamiti zaGkate nanvevaM bhavadbhirapi kathamApAdyate paraM prati yat sarvathaikaM tad nA'nekatra sambadhyate, tathA ca sAmAnyam' iti ? satyam, evaM parAgamamAtrasiddhahetuvacanasyA'yuktatve, bhavadbhirapi-jainairapi, paraM prati-naiyAyika prati / ApAdanAkAro yatsarvathaikamityAdinA darzitaH / yat sarvathaikaM tad nA'nekatra sambaddhyate iti vyAptipradarzanam / tathA ca sAmAnyamityupasaMhAravacanam, sarvathaikaM ca sAmAnyamiti tadarthaH / tatazca sAmAnyaM nA'nekatra sambaddhyate ityApAdanam / yadi svatantrAnumAnarUpamidaM syAt tadA'yuktatvamasyA'pi syAdevetyarddhasvIkAraparaM satyamiti / tahi kimidamityapekSAyAmAha ekadharmopagame dharmAntarasandarzanamAtraparatvenaitadApAdanasya vastunizcAyakatvAbhAvAt, prasaGgaviparyayarUpasya maulahetoreva tannizcAyakatvAt / ekadharmopagame naiyAyikena sAmAnye sarvathaikatvarUpadharmopagame, taM prati, dharmAntarasyasarvathaikatvavyApakAnekarmisambandhitvAbhAvasya, sandarzanamAtraparatvena-pradarzanamAtrAbhiprAyakatvena, etadApAdanasya yat sarvathaikaM tad nA'nekatra sambaddhyate, tathA ca sAmAnya' - mityApAdanasya vastunizcAyakatvAbhAvAt-tadviSayIbhUta-sAmAnyagatAnekasambandhitvAbhAvasya vastuto'bhAvena vastunizcAyakatvAsambhavAt / vyApyAbhyupagamanAntarIyako vyApakAbhyupagamo yatra prasajyate tat prasaGgasAdhanamiti lakSaNasadbhAvena prasaGgasAdhanamevaitad naiyAyikaM prati jainena kriyate / tadAkAraca yadi sAmAnya 'prasaGgaviparyaya'-atra ratnaprabhAyAmuddhRtaH 'prasaGgaH khalvatre'tyAdiratnAkarapAThaH samasti /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 saTIkajainatarkabhASAyAM sarvathaikaM syAt, anekarmiNi na sambanIyAditi / tat kimatra vastunizcayo na bhavatyeva ? evaJcaitadudbhAvanamanarthakameva bhavatAM prasajyetetyAha-prasaGgeti / ___etat prasaJjanaM naiyAyikasyeSTA(syA'niSTA ?)pAdanarUpam, yataH sAmAnyasyA'nekarmisambandhitvAbhAve sAmAnyarUpataiva na syAt-nityatve satyanekasamavetatvasya sAmAnyalakSaNatvena tenA'bhyupagamAt / tato'sya prasaGgasya viparyayaparyavasAnam, viparyayazca prakRte-asti cA'nekasambandhi sAmAnyaM tato na sarvathaikamiti / maulahetoreveti / atra ca yad anekasambandhi tad na sarvathaikamiti, tatra cA'nekasambandhitvalakSaNaheturna [kevalaM] nyAyAgamasiddhaH, kintu jainAgamasiddho'pi / sa viparyayahetuH svatantrasAdhanarUpatvAd maulaheturabhidhIyate, tasyaivetyarthaH / evakAreNa prasaGgahetorvyavacchedaH / tannizcAyakatvAd-vastunizcAyakatvAt, sAmAnyagatasarvathaikatvAbhAvazca viparyaye sAdhyaH, sa ca vastveveti / nanu svatantrasAdhanatvAd viparyayahetureva prathamataH prayoktavyaH, alaM prasaGgahetUpanyAsenetyata Aha anekavRttitvavyApakAnekatvanivRttyaiva tannivRtteaulahetuparikaratvena prasaGgopanyAsasyA'pi nyAyyatvAt / aneketi / yatrA'nekavRttitvaM tatrA'nekatvamiti niyamAdanekavRttitvasya vyApakamanekatvam / naiyAyikena sAmAnye sarvathaikatvamabhyupagacchatA'nekavRttitvavyApakasyA'nekatvasya nivRttirabhyupagataiva, tayaivetyarthaH / tathA ca yatra vyApakAbhAvaH tatra vyApyAbhAva iti vyApteH, 'anekavRttitva'-anekavRttitvasya vyApakaM yad anekatvam, tasya yA sarvathaikyasvIkAre sati nivRttiH, tayaiva vyApakanivRttyA vyApyIbhUtAnekavRttitvanivRtteH prasaGgaH 'yadi sAmAnyaM sarvathaikaM syAt tadA anekavRtti na syAt' ityAdirUpo yaH kriyate, sa eva sAmAnye'nekatvasAdhake anekavRttitvarUpe maulahetau 'sAmAnyamanekavRtti bhavatu mA bhUdanekam' ityevaMrUpAyAH vyabhicArazaGkAyAH nivartakatvena tarkAparaparyAyaH parikaro abhidhIyate / etAdRzasya prasaGgAkhyaparikarasya vyabhicArazaGkAvidhUnanadvArA maulahetugatavyAptisiddhiparyavasAyinaH upanyAsasya sarvasammatatayA nyAyyatvameva iti bhAvaH / 1. atra mUlAnumAnam-sAmAnya-na sarvathaikam-anekasambandhitvAt / tasya vyatirekavyAptiH yat sarvathaikaM tad nA'nekatra sambaddhyate iti / etadanusAramatrA''pattirdIyate-sAmAnyam-anekasambandhitvAbhAvavatsarvathaikatvAditi / eSa eva prasaGgaH / naiyAyikasya sAmAnye'nekasambandhitvAbhAvasyA'niSTatvAcca sarvathaikatvAbhAvaH siddhyati / anumAnaM ca-sAmAnyaM-na sarvathaikam-anekasambandhitvAt / eSa eva prasaGgaviparyayaH /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 parArthAnumAnasambandhimatAntarakhaNDanam tad-anekatvavyApyasyA'nekavRttitvasya nivRtteH sAmAnye'bhAvasya / maulahetuparikaratveneti / 'yad anekavRtti tad anekam, anekavRtti ca sAmAnyam, tasmAdaneka'miti svatantrasya viparyayAnumAnasya hetutvena maulaheturanekavRttitvam, tasya parikaratvena-vyatirekavyAptirUpatayA'Ggatvena-anvayavyAptivad vyatirekavyApterapi sAdhanAGgatvAt, yathA 'parvato-vahnimAndhUmA'dityatra 'yo yo dhUmavAn sa sa vahnimA'nityanvayavyAptivad 'yo vaDhyabhAvavAn sa dhUmAbhAvavA'niti vyatirekavyApsirapi sAdhanAGgam / evaM ca-prasaGgopanyAsasyA'pi naiyAyika prati yo jainena kriyate 'yat sarvathaikaM tad nA'nekatra sambadhyate, tathA ca sAmAnya'miti prasaGgopanyAsaH, tasyA'pi, nyAyyatvA=nyAyAdanapetatvAd, yuktatvAditi yAvat / / nanvevaM bauddhaM prati 'buddhiracetanA-utpattimatvA'diti sAGkhyAnumAnamapi prasaGgaviparyayaparyavasAyyevA'stu / yataH tatrA'pi 'buddhiryadi cetanA syAd, utpattimatI na syA'dityApAdanAGgasya 'yat cetanaM na tad utpattimat, cetanA ca buddhi'rityavayavadvayAtmaka prasaGgasAdhanasyA'styeva sambhavaH / buddharutpattimattvAbhAvazca na parasyeSTaH, tato viparyayaH-'buddhiracetanA-utpattimatvA'diti sambhavatItyata Aha buddhiracetanetyAdau ca prasaGgaviparyayahetorvyAptisiddhinibandhanasya viruddhadharmAdhyAsasya vipakSabAdhakapramANasyA'nupasthApanAt prasaGgasyA'pyanyAyyatvAditi vdnti| uktAvataraNadizA maulaheturutpattimattvamevA''yAtam, tacca na sAGkhyasya svamatasiddham, anyAgamaprasiddhaM tvaprasiddhakalpameveti na tathopanyAso yukta iti doSo na vyAvarttate / / 'buddhiryadyutpattimatI syAt cetanA na syA'dityApAdanAGgasya 'yad utpattimat tad na 'buddhiracetanetyAdau ca'-atra ratnaprabhAyAmuddhRto 'nanvevaM prasaGge ...iti ratnAkarapAThaH smsti| 1. buddhiracetanA-utpattimattvAdityatra prasaGgasAdhanamiti kathane dvayI gatiH / 1) idaM mUlAnumAnamastu, 'buddhinotpattimatI-cetanatvA'diti prasaGgo'stu, utpattimattvAbhAvasya buddhAvaniSTatvAt prasaGgasya viparyaye paryavasAnamiti buddhAvacetanatvasiddhiH / prakAro'yamavataraNikAyAM darzitaH / 2) buddhiracetanA-utpattimattvAdityasya 'yad utpattimat tanna cetanam, utpattimatI ca buddhi'riti prasaGge tAtparyam / tathA ca buddhAvacaitanyasya bauddhairaniSTatvAt prasaGgaviparyayAd 'buddhirnotpattimatI-cetanatvA'diti mUlAnumAne paryavasAnam / tatazca buddhAvutpattimattvAbhAvasya siddhiH / gatiriyaM vyAkhyAnAvasare pradarzitA / atra prathamaprakAre pUrvokta eva doSaH / dvitIye ca doSadvayam-1. buddhau caitanyasya sAGkhyairanabhyupagamaH 2. 'caitanyamastu utpattimattvAbhAvo mA'stu'iti pratikUlazaGkAnivArakatarkAbhAvAd tadviparyayarUpa-prasaGgahetusAdhyayorapi vyAptyabhAvaH / 2. viruddhadharmAdhyAso (dhUmo vahnijanyo na syAdityAdiH) vipakSabAdhakapramANaM vyAptisiddhinibandhanam /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 saTIkajainatarkabhASAyAM cetanam, yathA ghaTadi, utpattimatI ca buddhirityavayavadvayAtmakaprasaGgasAdhanasya prathamamupanyAsaH / tatra buddheracaitanyaM na bauddhasyeSTamiti viparyayaH-buddhirnotpattimatI-cetanatvAditi / atra 'yatra caitanyaM tatrotpattimattvAbhAva' iti vyAptiH sAGkhyasya siddhA, cetanatvamapi puruSe sAGkhyasya prasiddham, paraM sAGkhyamate utpattimattvAbhAvaH sarvatraiva cetane'cetane ceti cetanatve utpattimattvAbhAvasya nA'ntarvyAptiH / ataH tatrA'prayojake hetau pareNetthaM vaktuM zakyate-utpattimatyapyastu buddhiH cetanA'pyastu, nahi cetanatvasyotpattimattvavirodhe kiJcid mAnaM vidyate sAGkhyasyeti / viruddhadharmAdhyAsalakSaNavipakSabAdhakapramANasyA'nupasthApanAdupasthApayitumazakyatvAd viparyayAnumAnahetusAdhyayorvyAptisiddhyabhAve tayorvyApyavyApakabhAvanibandhanasya prasaGge viparyayasAdhyAbhAvarUpavyApakAbhAvahetuka-viparyayahetvabhAvarUpavyApyAbhAvalakSaNasAdhyasAdhanakAraNavyAptigrahasyA'siddhyA prasaGgasyA'pyanyAyyatvam / darzitaprasaGgaviparyayasAdhanaparatA'pi 'buddhiracetanA-utpattimattvAd-ghaTava'diti saangkhyaanumaansyodkssrtvaad| na yuktamityarthaH / ___vadanti-syAdvAdaratnAkare zrImanto devasUrayo vadanti / tathA caitattattvabubhutsubhiH syAdvAdaratnAkaro'valokanIyaH / tatra 'prasaGgaviparyayarUpamaulahetoreva tannizcAyakatvA'di tyAdyetadgranthasthasandarbhAbhiprAyasamAnAbhiprAyaka: pAThazcetthaM "prasaGgaH khalvatra vyApakaviruddhopalabdhirUpaH / anekavyaktivartitvasya hi vyApakamanekatvam-aikAntikaikarUpasyA'nekavyaktivatitvavirodhAd / anekatravRttesnekatvaM vyApakam, tadviruddhaM ca sarvathaikyaM sAmAnye tvayA'bhyupagamyate tato nA'nekavRttitvaM syAd-virodhyaikyasadbhAvena vyApyena vyApakasyA'nekatvasya nivRttyA vyApyasyA'nekavRttitvasyA'vazyaMnivRtteH / na ca tannivRttirabhyupagateti labdhAvasaraH prasaGgaviparyayAkhyo viruddhavyAptopalabdhirUpo'tra maulo hetuH, yathA-yad anekavRtti tad anekam, anekavRtti ca sAmAnyamiti / ekatvasya hi viruddhamanekatvam, tena vyAptamanekavRttitvam, tasyopalabdhiriha / maulatvaM cA'sya-etadapekSayaiva prasaGgopanyAsAt / na cA'yamubhayorapi na siddhaH-sAmAnye jainayogAbhyAM tadabhyupagamAt / tato'yameva maulo heturayameva vastunizcAyakaH" iti / __'buddhiracetanetyAdau ce'tyAdyetadgranthaphakkikA'pi ratnAkarasthazaGkAgranthamavataraNarUpatayA manasi saMsthApya tatsamAdhAnarUpaiva granthakRtodbhAvitA / tathA ca tadgranthaH1. avyabhicAravyAptiH / 2. viparyayAnumAnahetusAdhyayoApyavyApakabhAvaH prasaGgAnumAnasAdhya (viparyayahetvabhAva)-hetu (viparyayasAdhyAbhAva) vyAptigrahe nibandhanam / 3. vipakSabAdhakapramANAnupasthApanArUpanyUnatAvattvAd /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ parArthAnumAnAGgAdi 159 "nanvevaM prasaGge'GgIkriyamANe 'buddhiracetanA utpattimattvA'dityayamapi sAGkhyena sthApitaH prasaGgaheturbhaviSyati / tathA hi-yadi buddhirutpattimatI bhavadbhirabhyupagamyate, tadAnIM tadvyApakamacaitanyamapi tasyAH syAd, na caivamato notpattimatIyam" iti / 'prasaGgaviparyaheto'rityAdyetadgranthasamAdhAnagranthasamAnAbhiprAyakazca ratnAkaragrantho yathA "prasaGgaviparyayahetomaulasya caitanyAkhyasya sAyAnAM buddhAvapi pratiSiddhatvAt / caitanyasvIkAre'pi nA'nayoH prasaGgaviparyayorgamakatvam-anena prasaGgaviparyayahetorvyAptisiddhinibandhanasya viruddhadharmAdhyAsasya vipakSe bAdhakapramANasyA'nupasthApanAt-caitanyotpattimattvayorvirodhAbhAvAd / evaM hi acetanatvenotpattimattvaM vyAptaM bhaveda, yadi caitanyena tasya virodhaH syAd, nA'nyathA, na caivamiti naitau prasaGga-tadviparyayau gamakau bhavataH" iti / parArthAnumAne hetuprayogaprakAramupadarzayati hetuH sAdhyopapattyanyathAnupapattibhyAM dvidhA prayoktavyaH / yathA-parvato-vahnimAnsatyeva vahnau dhUmotpatteH, asatyanupapattervA / anayoranyataraprayogeNaiva sAdhyapratipattau dvitiiypryogsyaiktraa'nupyogH| heturityasya prayoktavya ityanenA'nvayaH / sAdhyopapattyanyathAnupapattibhyAM sAdhye satyeva hetorupapattiH sAdhyopapattiH, sAdhyaM vinA hetoranupapattiranyathAnupapattiH, tAbhyAm / dvidhAdviprakAraH / etat prakAraddhayaM krameNodAharati-yatheti / asatyanupapatteH vahnAvasati dhUmasyA'nupapatteH / yatra pareNa 'dhUmA diti prayujyate, tatra syAdvAdinA 'vahnau satyeva dhUmasyopapatte'riti 'vahnAvasati dhUmasyA'nupapatte'riti vA prayujyate / vAkAreNaitat kathayati yad ekaprayogato'pi prakRtArthasiddhinirvAhAd dvayormadhyAt kAmacAramekasya prayogo vidheya iti / tadeva spaSTayatianayoriti / sAdhyopapattyanyathAnupaphtyorityarthaH / anyat spaSTam / pakSahetuvacanAtmakamanumAnamiti yat prAguktaM tadeva vyavasthApayati pakSahetuvacanalakSaNamavayavadvayameva ca parapratipattyaGgam, na dRSTAntAdivacanaMpakSahetuvacanAdeva parapratipatteH / pratibandhasya tarkata eva nirNayAt, tatsmaraNasyA'pi pakSahetudarzanenaiva siddheH| ... evakArodbhAvanaprayojanamAha-na dRSTAnteti / dRSTAntAdivacanaM na parapratipattyaGgamatonaiyAyikasya pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAtmakapaJcAvayavasya, mImAMsakasya pratijJAhetUdAharaNAtmakAvayavatrikasya udAharaNopanayanigamanalakSaNAvayavatrayasya vA, bauddhasyodAharaNopanayAtmakAvayavadvayasya ca parapratipattyaGgatayA parArthAnumAnatvakathanam-ayuktamityAveditam /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 saTIkajainatarkabhASAyAM yataH svAbhISTasAdhyapratipattirbhavati tadevA'bhidhAtavyam, pakSahetvabhidhAnataH sA bhavati, tataH tasyaiva papratipattyaGgatvAdabhidhAnaM yuktamityAha-pakSahetuvacanAdeveti / nanu vyAptigrahArthaM tatsmaraNArtha vA dRSTAntavacanasyA'pyAvazyakatA-vyAptirUpasAdhyahetusambandhasmaraNamantareNA'numAnAtmakaparapratipatteranudayAdityata Aha-pratibandhasyeti / tatsmaraNasyA'pi-pratibandhasmaraNasyA'pi / ____pakSavacanarUpapratijJayA sAdhyasya, hetuvacanato hetozca jJAne sati, pUrvaM gRhItatadubhayavyAptirUpasambandhasya prativAdinaH sambandhidvayajJAnata eva tatsambandhasmaraNasya sambhavena tadarthaM dRSTAntavacanopanyAsasyA'nAvazyakatvam / pUrvamagRhItavyAptikasya tu prativAdino, dRSTAnte'pi pUrva vyApteragrahaNena, tadupanyAse'pi-'kathamatrA'pi hetusattve'vazyasAdhyasattvam, yenA'hamatra niruktasAdhyasAdhanayorvyAptimavadhArayAmI'ti prativAdijijJAsAyA anupazAnteH, tadupazamanArthaM prakRtasya hetoH prakRtena sAdhyena sahA'vinAbhAvasya sAdhanarUpasamarthanaM tayoH kAryakAraNabhAvatAdAtmyAdipratibandhagrAhakapramANataH prativAdinaM prati vAdinA'vazyameva karttavyamiti dRSTAntAnupanyAse'pi uktasamarthanata eva vyAptigrahaNataH sAdhyapratipattisambhave tadanaGgasya dRSTAntavacanasyopanyAso'nAvazyaka ityAha asamarthitasya' dRSTAntAdeH pratipattyanaGgatvAt tatsamarthanenaivA'nyathAsiddhezca / samarthanaM hi hetorasiddhatvAdidoSAn nirAkRtya svasAdhyenA'vinAbhAvasAdhanam / tata eva ca parapratItyupapattau kimaparaprayAseneti ? asamarthitasya-sAdhyahetvoravinAbhAvAvacchedakatayA'sAdhitasya / tatsamarthanenaiva-hetoH svasAdhyena sahA'vinAbhAvasAdhanenaiva / anyathAsiddhezca-dRSTAntopanayanigamanavacanopanyAsasyA'nyathAsiddhezca / kiM samarthanamityAkAGkSAyAmAha-samarthanaM hIti / tata eva-niruktasamarthanata ev| tat kiM dRSTAntAdivacanaM kamapi prativAdinaM prati na prayoktavyameva ? tathA satyevamabhyupagacchataH syAdvAdina ekAntavAdAbhyupagamAdanekAntavAdavyAkopa ityAha mandamatIn tu vyutpAdayituM dRSTAntAdiprayogo'pyupayujyate / tathAhi-yaH khalu kSayopazamavizeSAdeva nirNItapakSo dRSTAntasmAryapratibandhagrAhakapramANasmaraNanipuNo'parAvayavAbhyUhanasamarthazca bhavati, taM prati hetureva prayojyaH / yasya tu nA'dyA'pi pakSanirNayaH, taM prati pakSo'pi / yastu pratibandhagrAhiNaH pramANasya na smarati, taM prati 1. hetoriti zeSaH / atra 'asamarthitasya' ityasya vyAkhyAnaM 'heto'rityantarbhAvyaiva kRtam /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ parArthAnumAnAvayavAH 161 dRSTAnto'pi / yastu dArTAntike hetuM yojayituM na jAnIte, taM pratyupanayo'pi / evamapi sAkAkSaM prati ca nigamanam / pakSAdisvarUpavipratipattimantaM prati ca pakSazuddhayAdikamapIti so'yaM dazAvayavo hetuH paryavasyati / __ ativyutpanna prati hetuprayogamAtrasya, tadanyavyutpanna prati pakSahetUbhayaprayogasya, mandamatiprativAdivyutpAdanArthaM dRSTAntAdiprayogasyopayogaM bhAvayati-tathAhIti / nirNItapakSaH=nirNIta: pakSaH sAdhyaviziSTo dharmI yena saH / dRSTAntasmAyeti / dRSTAntavacanena smRtiviSayaH karttavyo yaH pratibandhaH, tasya grAhakaM yat tarkAtmakaM pramANam, tasya smaraNe yo nipuNaH dRSTAntavacanamantareNA'pi pratibandhagrAhakatarkapramANaM smartuM samartha ityarthaH / apareti / upanayanigamanalakSaNAvayavayoH abhyUhane svayaM tatsvarUpakalpane yaH samarthaH, 'bhavitavyamatra IdRzenopanayena IdRzena ca nigamanene'tyevaMsvarUpAbhyUhane samartha ityarthaH / tathA ca-sAdhyaviziSTadharmivizeSapratipattilakSaNaprayojanasya kSayopazamavizeSAdeva bhAvAt pratijJopanyAsasya, vyAptigrAhakatarkasmaraNalakSaNaprayojanasya kAraNAntarAdeva sampannatvAd dRSTAntopanyAsasya, upanayanigamanayoH svayamabhyUhanAt tadubhayopanyAsasya cA'nupayoge vyavasthite, taM prati=niruktaprativAdinaM prati, hetureva prayojya: hetuvacanamAtraM prayoktavyam / uktaprativAdyapekSayA kiJcinyUnavyutpattimantaM prativAdinaM prati pakSahetuvacanadvayasya prayoktavyatvamanuzAsti-yasya tviti / nA'dyA'pi pakSanirNaya iti / prArabdhakathAtaH prAgavyavahitapUrvakAle sAdhanIyasAdhyaviziSTadharmivizeSanirNayo nA'stItyarthaH / tenaitatkathAnupayuktasamaye yatkiJciddharmaviziSTadhamisAdhanAvasare ca taddharmaviziSTadhaminirNaye'pi na kSatiH / taM prati taM prativAdinamuddizya / pakSo'pIti / prayojya iti sambaddhyate / apinA hetoH saGgrahaH, pakSahetU prayojyAvityarthaH / mandamatirapi mandAtimandAtimandatamamatibhedena trividhaH / tatra prathamamadhikRtyA''ha 'pakSazuddhayAdikamapi'-"tatra vakSyamANapratItasAdhyadharmavizeSaNatvAdipakSadoSaparihArAdiH pakSazuddhiH / abhidhAsyamAnA'siddhAdihetvAbhAsoddharaNaM hetuzuddhiH / pratipAdayiSyamANasAdhyavikalatvAdidRSTAntadUSaNapariharaNaM dRSTAntazuddhiH / upanayanigamanayostu zuddhI pramAdAdanyathAkRtayoH tayorvakSyamANatatsvarUpeNa vyavasthApake vAkye vijJeye |"-syaa0 ra0 pR0 565 / 1. yadA yaddharmaviziSTayaddharmiviSayakavAda ArabdhastadA taddharmaviziSTataddharmiviSayakanirNayAbhAvo grahItavyaH / tena tadA tadbhinnadharmaviziSTataddharmiviSayakanirNaye, tadbhinnakAle taddharmaviziSTataddharmiviSayakanirNaye ca satyapi na kSatiH /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 saTIkajainatarkabhASAyAM yastu pratibandheti / pramANasyeti / smRtyarthakadhAtuyoge karmaNi SaSThI, SaSThyantavizeSyavAcakapadasamabhivyAhRtasya vizeSaNavAcaka pratibandhagrAhiNa'ityasyA'pi SaSThyantatvam / tathA ca yo mandamatiH prativAdI dRSTAntavacanAtiriktena na kenacit pratibandhagrAhitepramANaviSayakasmaraNavAnityarthaH / taM prati-taM prativAdinamuddizya / dRSTAnto'pIti / prayojya ityanuvartate, apinA pakSahetvorgrahaNam, tathA ca taM prativAdinaM prati pakSahetudRSTAntavacanAni prayoktavyAnItyarthaH / / atimandamatiprativAdinamadhikRtyA''ha-yastviti / dArTAntike pakSe / upanayo'pIti / atrA'pi prayojya ityasya sambandhaH, apinA pakSahetudRSTAntavacanAnAmupagrahaH, tathA ca taM prati pakSahetudRSTAntopanayAH prayoktavyA ityarthaH / / ____ atimandatamamatimadhikaroti-evamapIti / pakSAdivacanacatuSTayaprayoge'pItyarthaH / sAkAkSaM prati etAvatA kiM jAtamityAkAGkSAzAlinaM prativAdinaM prati / caH samuccaye, sa ca nigamanamityanantaraM yojyaH / samuccayazca pratijJAhetUdAharaNopanayAnAm / tathA ca taM prati pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni paJcA'pyavayavAH prayoktavyAH / - naitAvatA naiyAyikenA'smadabhimatapaJcAvayavAtmakaparArthAnumAnasiddhiriti santoSTavyaMtato'dhikAnAmapyavayavAnAM prativAdivizeSamadhikRtyA'vazyaM prayoktavyatvAdityAha-pakSAdIti / AdipadAd hetudRSTAntopanayanigamanAnAM grahaNam / tathA ca yaH pakSasvarUpe vipratipannaH, taM prati pakSazuddhirapi / yastu hetusvarUpe vipratipadyate, taM prati pakSazuddhihetuzuddhI dve api / yastu dRSTAntasvarUpe'pi vivAdagrahilaH, taM prati pakSahetudRSTAntazuddhayaH tisro'pi / yastu upanayasvarUpe'pi vivAdamAviSkaroti, taM prati pakSahetudRSTAntopanayazuddhayaH catasro'pi / yastu nigamanasvarUpe'pi vivAdAcAntamatiH, taM prati pakSahetudRSTAntopanayanigamanazuddhayaH paJcA'pi prayoktavyAH / apinA pakSAdInAM paJcAnAmupagrahaH / tathA ca yad niSpannaM tad nigamayatiso'yamiti / dazAvayava iti / paJca pratijJAdayaH, paJca pakSazuddhyAdayaH, teSAM melanena dazAvayava ityarthaH / ___ pakSazuddhayAdikaM ca syAdvAdaratnAkare vyAvarNitam / tathA ca tadgranthaH-"tatra vakSyamANapratItasAdhyadharmavizeSaNatvAdipakSadoSaparihArAdiH pakSazuddhiH / abhidhAsyamAnAsiddhyAdihetvAbhAsoddharaNaM hetuzuddhiH / pratipAdayiSyamANasAdhyavikalatvAdidRSTAntadUSaNapariharaNaM dRSTAntazuddhiH / upanayanigamanayostu zuddhI pramAdAnyathAkRtayoH tayorvakSyamANatatsvarUpeNa vyavasthApake 1. smRtyarthadayezaH // (siddha0 2-2-11) 2. vyAptigrAhakatarketyarthaH /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetuprakArAH vAkye vijJeye" iti / hetuprakArAnupadarzayati-- 163 sa cA'yaM dvividhaH - vidhirUpaH pratiSedharUpazca / tatra vidhirUpo dvividha:vidhisAdhakaH pratiSedhasAdhakazca / sa cA'yamiti / anantaranirUpitasvarUpo hetuH punarityarthaH / hetoryathA sAdhyopapattyanyathAnupapattibhyAM prayoge dvaividhyaM tathA prakAre'pi dvaividhyamityabhidhAnAya punararthakaH cakAraH / vidhirUpaH=bhAvarUpaH, pratiSedharUpaH - abhAvarUpaH / prathamoddiSTatvAd vidhirUpahetuM vibhajatetatreti / vidhirUpaniSedharUpahetvormadhye ityarthaH / vidhisAdhakaH = bhAvarUpasAdhyasAdhakaH, pratiSedhasAdhaka:- abhAvarUpasAdhyasAdhakaH / vidhirUpasAdhyasAdhakasya vidhirUpahetoH prakArAnupadarzayati tatrA''dyaH SoDhA / tad yathA - kazcid vyApya eva - yathA zabdo'nityaH-prayatnanAntarIyakatvAditi / yadyapi vyApyo hetuH sarva eva, tathApi kAryAdyanAtmavyApyasyA'tra grahaNAd bhedaH / vRkSaH zizapAyA ityAderapyatraivA'ntarbhAvaH / tatra-vidhisAdhakapratiSedhasAdhakavidhirUpahetvormadhye, AdyaH - vidhisAdhako vidhirUpo hetuH, SoDhA=SaTprakAraH / SaDvidhatvaM ca vyApya - kArya-kAraNa- pUrvacaro - ttaracara - sahacarabhedAd jJeyam / tAn prakArAn krameNa nidarzanopadarzanadvArA bhAvayati - tadyatheti / vidhisAdhakaM vidheyavyApyaM bhAvarUpahetumudAharati - yatheti / zabde'nityatvalakSaNabhAvadharmo bhAvAtmakena prayatnanAntarIyakatvena hetunA sAdhyate / prayatnanAntarIyakatvaM ca nA'nityatvasya kAryakAraNAdirUpam, kintu yatra yatra prayatnanAntarIyakatvaM varttate tatrA'nityatvamapi varttate ityataH prayatnanAntarIyakatvamanityatvasya vyApyamiti / nanu sAdhyahetvorvyApyavyApakabhAve satyeva vyAptigrahaNataH sarvasyA'numAnasyodbhava iti hetumAtrasyaiva sAdhyavyApyarUpateti prathamabhede eva sarve'pi bhedA sanniviSTA iti kAryakAraNAdihetUnAM prakArAntaratvaM na syAdityata Aha- yadyapIti / kAryAdyanAtmakavyApyasyaiva vyApyatvena vyApyAtmakahetutayA vivakSitatvamiti kAryAdihetUnAM na vyApyahetAvantarbhAva ityarthaH / evaM sati kAryAdivat svabhAvaheturapyadhiko vaktavyo bhavati tathA ca vidhisAdhakavidhihetoH saptavidhatvaM syAdityata Aha-vRkSa iti / vRkSasvabhAvA ziMzapA yadi vRkSasvarUpa ' tathApi kAryAnAtma0 ' - syA0 ra0 pR0 594. paM0 23. pR0 595. paM0 6
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 saTIkajainatarkabhASAyAM matipatet vRkSasAmagrI vA'tipatya jAyeta tarhi svasvarUpamevA'tipatet svasAmagrI vA'tipatya jAyeteti vipakSabAdhakAniSTaprasaGgataH tAdAtmyena vRkSavyApyatayA nirNItasya zizapAlakSaNasvabhAvahetoH kAryAdibhinnatvAd vyApyahetAvevA'ntarbhAva iti na tamupAdAya vidhisAdhakavidhihetoH saptavidhatvaprasaGga ityarthaH / vidhisAdhakaM dvitIyaM kAryarUpavidhihetuM darzayati kazcit kAryarUpaH, yathA-parvato'yamagnimAn dhUmavattvAnyathAnupapatterityatra dhUmaH / dhUmo hyagneH kAryabhUtaH tadabhAve'nupapadyamAno'gni gamayati / ___dhUma iti / kAryarUpo vidhisvarUpo dhUmaheturityarthaH / gramakatve satyeva hetutvamiti tad bhAvayati-dhUmo hIti / hi-yataH / tadabhAve-agnyAtmakasvakAraNAbhAve / vidhisAdhakaM kAraNAtmakavidhirUpaM tRtIyaM hetuM nirUpayati kazcit kAraNarUpaH, yathA-vRSTirbhaviSyati-viziSTameghAnyathAnupapatterityatra meghavizeSaH / sa hi varSasya kAraNaM svakAryabhUtaM varSa gamayati / nanu kAryAbhAve'pi sambhavat kAraNaM na kAryAnumApakam, ata eva na vahnidhUmaM gamayatIti cet, satyam, yasmin sAmarthyApratibandhaH kAraNAntarasAkalyaM ca nizcetuM zakyate, tasyaiva kAraNasya kAryAnumApakatvAt / viziSTeti / atyantanailyonnatatvAdiviziSTetyarthaH / meghavizeSa iti / atyantanailyonnatatvAdiviziSTameghaH kAraNAtmakavidhirUpo heturityarthaH / bhAvayati-sa hIti / tAdRzameghavizeSo yata ityarthaH / atra kAraNasya kAryasAdhakatvamasahamAnaH paraH zaGkate-nanviti / kAryAbhAve'pi sambhavat kAraNamityanena kAryarUpasAdhyAbhAvavadvRttitvAdanaikAntikatvaM kAraNahetordarzitam / ata eva-kAraNasya kAryAbhAvavadvRttitvenA'naikAntikatvAd kAryAnanumApakatvAdeva / sarvasya kAraNasya kAryAnumApakatvAbhyupagame bhavataH zaGkA satyaiva / paraM naivamabhyupagamyate, kintu nizcitakAraNAntarasAkalyApratibaddhasAmarthyasya kAraNavizeSasyaiva hetutvamabhyupeyate / tasya kAryAvyabhicAritvena kAryanumApakatvAbhyupagame na kazcid doSa iti samAdhatte-satyamiti / yasmin-ghanonnatatvAdiviziSTe meghavizeSalakSaNavRSTikAraNe, sAmarthyApratibandhaH= vRSTilakSaNakAryajananasAmarthyasya na kenacit pratikUlaprabalavAyvabhighAtAdilakSaNapratibandhakena pratibandhaH, kAraNAntarasAkalyaM 1. yasmin kAraNe'pratibaddhaM sAmarthya sakalakAraNAntarasamavadhAnaM ca bhavati tat kAraNamavazyaM phalopadhAyakaM __ bhavati / ata evamucyate-nizcite apratibaddhasAmarthya-kAraNAntarasAkalye yatra tad nizcita0 /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetuprakArAH 165 = ca-vRSTikAraNAnukUlavAyvAdisamavadhAnaM ca nizcetuM zakyate - 'vRSTipratibandhakaH ko'pi idAnIM nA'sti, vRSTyanukUlavAyvAdisamavadhAnaM cA'smin meghavizeSe varttate' ityevaM nizcayo liGgavizeSAdinA kartuM zakyate, tasyaiva tAdRzameghavizeSAdereva, kAraNasya vRSTyAdikAraNasya, kAryAnumApakatvAt-vRSTyAdikAryAnumApakatvAt / vidhisAdhakaM turIyaM pUrvacarAtmakavidhirUpahetuM nirUpayati kazcit pUrvacaraH, yathA - udeSyati zakaTaM- kRtikodayAnyathAnupapatterityatra kRttikodayAnantaraM muhUrttAnte niyamena zakaTodayo jAyate iti kRttikodayaH pUrvacaro hetuH zakaTodayaM gamayati / udAharati-yatheti / zakaTaM- rohiNInakSatram / udeSyati - muhUrttAnte udayaM prApsyati / anyat spaSTam / vidhisAdhakaM paJcamamuttaracarAtmakavidhirUpahetuM prarUpayati kazciduttaracaraH, yathodagAdbharaNiH prAk, kRtikodayAdityatra kRttikodayaH / kRttikodayo hi bharaNyudayottaracaraH taM gamayatIti kAlavyavadhAnenA'nayoH kAryakAraNAbhyAM bhedaH / taM= bharaNyudayam / kAryakAraNayoravyavadhAne satyeva kAryakAraNabhAvaH / pUrvacarottaracarayostu muhUrttAtmakakAlavyavadhAnAd na kAryakAraNabhAva iti pUrvacarasya na kAraNahetAvantarbhAvaH, uttaracarasya ca kAryahetAvantarbhAva ityanayoH pratyekaM pRthageva hetutvamityAha- kAleti / anayo:pUrvacarottaracarayoH / kAryakAraNAbhyAM bheda iti / samAse'lpasvarasya pUrvanipAta iti niyamabalAdatra kAryapadasya pUrvamupAdAnam / anvayastu pUrvacarasya kAraNAd bhedaH, uttaracarasya kAryAd bheda iti / vidhisAdhakaM SaSThaM sahacarAtmakavidhisvarUpahetuM nirUpayati kazcit sahacaraH, yathA - mAtuliGgaM-rUpavad bhavitumarhati - rasavattAnyathAnupapatterityatra rasaH / raso hi niyamena rUpasahacaritaH, tadabhAve'nupapadyamAnaH tad gamayati / parasparasvarUpaparityAgopalambha - paurvAparyAbhAvAbhyAM svabhAvakAryakAraNebhyo'sya bhedaH / mAtuliGgaM- 'bijorA' iti loke prasiddhaM phalam / tat phalamandhakArAvRte'ntargRhakoNe upabhuJjAnaH pumAn 'mAtuliGgaM-rUpavad bhavitumarhati - rasavattAnyathAnupapatte 'rityanuminoti / tadAnImAsvAdyamAnAd rasavizeSAd yogyamapi tatrasthaM rUpavizeSamAlokasaMyogAdyAtmakacAkSuSapratyakSakAraNAbhAvAdapratyakSamityato'numinoti / tatra raso vidhirUpo hetU rUpasya sahacaraH / tasya
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 saTIkajainatarkabhASAyAM gamakatvamupapAdayati-raso hIti / jainamate paudgalikAnAM yAvatAmeva niyamena rUparasasparzagandhavattvamiti niyameneti / tadabhAve-rUpAbhAve, anupapadyamAnaH asambhavatsthitikaH, tad gamayati-rUpamanumApayati / rUparasayoH parasparasvarUpaparityAgenopalambhAd naikyamiti na rUpasvabhAvatvaM rasasya, samAnakAlInatvenA'nayoH paurvAparyAbhAvAt paurvAparyaniyatakAryakAraNabhAvo'pi neti svabhAvakAryakAraNeSu sahacarasya nA'ntarbhAva iti pRthagevA'yaM heturityAha-paraspareti / asya-sahacarasya / udAhRtAnAM hetUnAM bhAvarUpatvAd bhAvasAdhakatvAcca vidhisAdhakavidhirUpatvam, vidheyenA'viruddhatayopalabhyamAnatvAdeva cA'viruddhopalabdhirUpatvamanyatra gIyate ityupasaMharati eteSUdAharaNeSu bhAvarUpAnevA'gnyAdIn sAdhayanti dhUmAdayo hetavo bhAvarUpA eveti vidhisAdhakavidhirUpAH te evA'viruddhopalabdhaya ityucyante / te eva-pUrvamudAhRtA dhUmAdihetava eva / iti vidhisAdhakavidhihetuSaTprakAropavarNanam / atha pratiSedhasAdhakavidhisvarUpahetUn nirUpayati dvitIyastu niSedhasAdhako viruddhopalabdhinAmA / sa ca svabhAvaviruddhatavyApyAdyupalabdhibhedAt saptadhA / yathA-nA'styeva sarvathA ekAntaH-anekAntasyopalambhAt / nA'styasya tattvanizcayaH-tatra sandehAt / nA'styasya krodhopazAntiHvadanavikArAdeH / nA'styasyA'satyaM vacaH-rAgAdyakalaGkitajJAnakalitatvAt / nodgamiSyanti muhUrtAnte puSyatArA-rohiNyudgamAt / nodagAd muhUrtAt pUrvaM mRgazira:pUrvaphalgunyudayAt / nA'styasya mithyAjJAna-samyagdarzanAditi / dvitIyaH-pratiSedhasAdhakavidhisvarUpahetuH / prathamasyA'viruddhopalabdhisaMjJakatve nigamite dvitIyasya viruddhopalabdhisaMjJakatvamAgatameva, tathApi spaSTapratipattaye uktaM-viruddhopalabdhIti / pratiSedhasAdhakavidhisvarUpahetuprakArAnupadarzayati-sa ceti / viruddhopalabdhinAmako niSedhasAdhako vidhisvarUpahetuzcetyarthaH / svabhAveti / 1. niSedhyasvabhAvaviruddhopalabdhiH 2. niSedhyaviruddhavyApyopalabdhiH 3. niSedhyaviruddhakAryopalabdhiH 4. niSedhyaviruddhakAraNopalabdhiH 5. niSedhyaviruddhapUrvacaropalabdhiH 6. niSedhyaviruddhottaracaropalabdhiH 7. niSedhyaviruddhasahacaropalabdhiH-ityevaM saptaprakAro niSedhasAdhako viruddhopalabdhinAmako vidhisvarUpo heturityarthaH /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetuprakArAH krameNa tAnudAharaNato bhAvayati yatheti / nA'styeva sarvathA ekAntaH-anekAntasyopalambhAdityatra anekAntalakSaNo hetuH prathamaH / nA'styasya tattvanizcayaH-tatra sandehAdityatra tattvaviSayakasandehalakSaNo hetudvitIyaH / nA'styasya krodhopazAntiHvadanavikArAderityatra vadanavikAralakSaNo hetuH tRtIyaH / nA'styasyA'satyaM vacaHrAgAdyakalaGkitajJAnakalitatvAdityatra rAgAdyakalaGkitajJAnakalitatvarUpo hetuH caturthaH / nodgamiSyanti muhUrtAnte puSyatArA-rohiNyudgamAdityatra rohiNyudgamAtmako hetuH paJcamaH / nodagAt muhUrtAt pUrvaM mRgazira:-pUrvaphalgunyudayAdityatra pUrvaphalgunyudayAtmA hetuH SaSThaH / nA'styasya mithyAjJAna-samyagdarzanAdityatra samyagjJAnasvarUpo hetuH saptamaH / ante iti zabdaH viruddhopalabdhihetuprakAropadarzanaparisamAptau / ___ krameNopadarzitAnAM viruddhopalabdhihetuprabhedAnAM saptAnAmapi hetUnAM krameNa pratiSedhasvabhAvaviruddhAdirUpatAM bhAvayati __ atrA'nekAntaH pratiSedhyasyaikAntasya svabhAvato viruddhaH / tattvasandehazca pratiSedhyatattvanizcayaviruddhatadanizcayavyApyaH / vadanavikArAdizca krodhopshmviruddhtdnupshmkaarym| rAgAdyakalaGkitajJAnakalitatvaM cA'satyaviruddhasatyakAraNam / rohiNyudgamazca puSyatArodgamaviruddhamRgazIrSodayapUrvacaraH / pUrvaphalgunyudayazca mRgazIrSodayaviruddhamaghodayottaracaraH / samyagdarzanaM ca mithyAjJAnaviruddhasamyagjJAnasahacaramiti / tadanizcaya-tattvAnizcaya / tadanupazama:-krodhAnupazamaH / anyat sarvaM spaSTam / iti pratiSedhasAdhakaviruddhopalabdhividhisvarUpahetunirUpaNam / pratiSedhasvarUpahetuprakAramupadarzayatipratiSedharUpo'pi heturdvividhaH-vidhisAdhakaH pratiSedhasAdhakazceti / vidhisAdhakasya pratiSedhasvarUpahetoH prakArAnupadarzayati Adyo viruddhAnupalabdhinAmA vidheyaviruddhakAryakAraNasvabhAvavyApakasahacarAnupalambhabhedAt paJcadhA / pratiSedharUpahetoH prathamo bhedo vidhisAdhakapratiSedharUpahetuH / yathA vidhisvarUpahetoH prathamabhedo vidhisAdhako'viruddhopalabdhinAmA, tasyaiva dvitIyabhedaH pratiSedhasAdhako viruddhopalabdhinAmA; tathA pratiSedharUpahetorapi prathamabhedo vidhisAdhako viruddhAnupalabdhinAmA, tasyaiva dvitIyabhedaH prtissedhsaadhko'viruddhaanuplbdhinaametybhisndhaanenoktm-viruddhaanuplbdhinaameti|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM vidheyaviruddheti / 1. vidheyaviruddhakAryAnupalambhaH 2. vidheyaviruddhakAraNAnupalambhaH 3. vidheyaviruddhasvabhAvAnupalambhaH 4 vidheyaviruddhavyApakAnupalambha: 5. vidheyaviruddhasahacarAnupalambhaH-ityevaM bhedAd vidhisAdhakaH pratiSedhalakSaNo viruddhAnupalabdhisaMjJako hetuH paJcaprakAra ityarthaH / 168 krameNaiSAmudAharaNAnyupadarzayati--- yathA - astyatra rogAtizayaH - nIrogavyApArAnupalabdheH / vidyate'tra kaSTam - iSTasaMyogAbhAvAt / vastujAtamanekAntAtmakam-ekAntasvabhAvAnupalambhAt / astyatracchAyA - auSNyAnupalabdheH / astyasya mithyAjJAnaM - samyagdarzanAnupalabdheriti / astyatra rogAtizayo - nIrogavyApArAnupalabdherityatra vidheyaH = sAdhyo rogAtizayaH, tasya viruddhaM nairujyam, tasya kAryaM nIrogapuruSakartRkasotsAhagamanAgamanAdikriyAlakSaNavyApAraH, tasyA'nupalabdhiH=tadabhAvo heturatra bhavati vidheyaviruddhakAryAnupalambhAtmA prathamaH / vidyate'tra kaSTam - iSTasaMyogAbhAvAdityatra vidheyaM kaSTaM = du:kham, tadviruddhaM sukham, tasya kAraNamiSTasya priyamitrAdeH saMyogaH, tasyA'nupalabdhiH = abhAvo heturbhavati vidheyaviruddhakAraNAnupalambhAtmA dvitIyaH / vastujAtamanekAntAtmakam - ekAntasvabhAvAnupalambhAdityatra vidheyam anekAntAtmakatvam, tadviruddhasvabhAvaH = ekAntasvabhAvaH, tasyA'nupalambho'bhAvo bhavati vidheyaviruddhasvabhAvAnupalambhAtmA tRtIyaH / astyatracchAyA - auSNyAnupalabdherityatra vidheyIbhUtA chAyA, tadviruddha AtapaH, tadvyApakamauSNyam, tasyA'nupalambho'bhAvo bhavati vidheyaviruddhavyApakAnupalambhAtmA caturthaH / astyasya mithyAjJAnaM - samyagdarzanAnupalabdherityatra vidheyaM mithyAjJAnam, tasya viruddhaM samyagajJAnam, tatsahacaraM samyagdarzanam, tasyA'nupalambho'bhAvo bhavati vidheyaviruddhasahacarAnupalambhAtmA paJcamaH / iti vidhisAdhakaviruddhAnupalabdhisaMjJakapratiSedharUpahetunirUpaNam / pratiSedhasAdhakAviruddhAnupalabdhisaMjJakapratiSedharUpahetuprakArAnupadarzayati dvitIyo'viruddhAnupalabdhinAmA pratiSedhyAviruddhasvabhAvavyApakakAryakAraNapUrvacarottaracarasahacarAnupalabdhibhedAt saptadhA / 1. pratiSedhyAviruddhasvabhAvAnupalabdhiH 2. pratiSedhyAviruddhavyApakAnupalabdhiH 3. pratiSedhyAviruddhakAryAnupalabdhiH 4. pratiSedhyAviruddhakAraNAnupalabdhiH 5. pratiSedhyAviruddhapUrvacarAnupalabdhiH 6. pratiSedhyAviruddhottaracarAnupalabdhiH 7. pratiSedhyAviruddhasahacarAnupalabdhiHityevaMbhedAt saptaprakArako'viruddhAnupalabdhisaMjJakaH pratiSedhasAdhakaH pratiSedharUpo heturityarthaH /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetuprakArAH 169 uktAn prakArAn krameNodAharati yathA-nA'styatra bhUtale kumbhaH-upalabdhilakSaNaprAptasya tatsvabhAvasyA'nupalambhAt / nA'styatra panasaH-pAdapAnupalabdheH / nA'styatrA'pratihatazaktikaM bIjamaGkurAnavalokanAt / na santyasya prazamaprabhRtayo bhAvA:-tattvArthazraddhAnAbhAvAt / nodgamiSyati muhUrtAnte svAti:-citrodayAdarzanAt / nodagamat pUrvabhadrapadA muhUrtAt pUrvamuttarabhadrapadodgamAnavagamAt / nA'styatra samyagjJAnaM-samyagdarzanAnupalabdheriti / nA'styatra kumbhaH-upalabdhilakSaNaprAptasya tatsvabhAvasyA'nupalabdherityatra bhUtalAdipurovartideze ghaTo niSidhyate arthAd ghaTAbhAvaH sAdhyate iti pratiSedhyo ghaTaH, tasyA'viruddhaH upalabdhilakSaNaprApto'rthAt taccAkSuSapratyakSajanakaghaTatadvyApyetarA(?)lokAdisamavadhAne satipratyakSayogyatApanaH tatsvabhAva:=pRthubudhnAdyAkAraviziSTaghaTasvarUpam, tasyA'nupalambho viSayatayA tadupalabdhyabhAvo bhavati pratiSedhyAviruddhasvabhAvAnupalabdhilakSaNaH prathamaH / nA'styatra panasaH-pAdapAnupalabdherityatra panasAbhAvasya sAdhyatvena, pratiSedhyaH panaso vRkSavizeSaH, tasyA'viruddho vyApako vRkSaH, sAmAnyasya vizeSavyApakatA supratItaiva, tasyA'nupalambhAdupalabdhyabhAvo bhavatyeva pratiSedhyAviruddhavyApakAnupalambhAtmA dvitIyaH / nA'styatrA'pratihatazaktikaM bIjam-aGkarAnupalabdherityatra apratihatasAmarthya kAraNe sati kAryamavazyameva bhavatIti pratisandhAya, aGkaralakSaNakAryAnupalabdhyA kSetravizeSe'pratihatasAmarthyakaM bIjaM niSidhyate, tasyA'viruddha kAryamaGkaram, tadanupalabdhirbhavati pratiSedhyAviruddhakAryAnupalabdhirUpatRtIyaH / na santyasya prazamaprabhRtayo bhAvAH-tattvArthazraddhAnAbhAvAdityatra rathyApuruSasamakakSe puruSavizeSe samyagdarzanakAryANAM prazamaprabhRtInAmabhAvaH sAdhyate iti prazamaprabhRtayo bhAvAH pratiSedhyAH, teSAmaviruddhaM kAraNaM tattvArthazraddhAnalakSaNasamyagdarzanam, tadanupalambhaH tadabhAvo bhavati pratiSedhyAviruddhakAraNAnupalabdhyAtmA turIyaH / nodgamiSyati muhUrtAnte svAti:citrodayAdarzanAdityatra citrodayAdarzanahetunA muhUrttAnantaraM bhaviSyatsvAtinakSatrodayAbhAvaH sAdhyate iti pratiSedhyaH tAdRzasvAtinakSatrodayaH, tasyA'viruddhaH pUrvacara: citrAnakSatrodayaH, tadadarzanaM= tadabhAvo bhavati pratiSedhyAviruddhapUrvacarAnupalabdhyAtmA paJcamaH / nodagamat pUrvabhadrapadA muhUrtAt pUrvam-uttarabhadrapadodgamAnavagamAdityatra uttarabhadrapadodgamAnavagamena muhUrtAt pUrvabhUtapUrvacarodgamasyA'bhAvaH sAdhyate iti pratiSedhyaH tAdRzapUrvabhadrapadodgamaH, tasyA'viruddha uttaracaraH uttarabhadrapadodgamaH, tadanavagamaH tadabhAvo bhavati pratiSedhyAviruddhottaracarAnupalabdhyAtmA SaSThaH / nA'styatra samyagjJAnaM-samyagdarzanAnupalabdherityatra samyagdarzanAbhAvena hetunA puruSavizeSe samyagjJAnAbhAvaH sAdhyate, tatpratiyogitvAt pratiSedhyaM samyagjJAnam, tasyA'viruddhaM sahacaraM
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM samyagdarzanam, tadanupalabdhiH - tadabhAvo bhavati pratiSedhyAviruddhasahacarAnupalabdhyAtmA saptamaH / iti pratiSedhasAdhakAviruddhAnupalabdhisaMjJakapratiSedhahetunirUpaNe vRttaM hetunirUpaNam / hetunirUpaNamupasaMharan tadbhinnatvAd hetvAbhAsanirUpaNamapi vidheyamityAhaso'yamanekavidho'nyathAnupapattyekalakSaNo heturukto'to'nyo hetvAbhAsaH / ata: :- hetuta:, anyaH - bhinnaH / hetuvadAbhAsate iti hetvAbhAso, duSTaheturiti yAvat / tallakSaNaM tu anumititatkAraNAnyatarapratibandhakajJAnaviSayatvam / atroktajJAnaviSayatvaM hetudoSasya lakSaNamiti naiyAyikA vadanti / svamate saddhetubhinnahetutvameva duSTahetorlakSaNam / paroktalakSaNasya duSTapakSa- duSTasAdhye'pi sattvenA'tivyAptigrastatvAd ato'nyo hetvAbhAsa ityuktam / hetvAbhAsaM vibhajate 170 sa tredhA - asiddhaviruddhAnaikAntikabhedAt / tatrA'pratIyamAnasvarUpo heturasiddhaH / svarUpApratItizcA'jJAnAt sandehAd viparyayAd vA / sa dvividhaH - ubhayAsiddho'nyatarAsiddhazca / Adyo yathA - zabdaH - pariNAmI - cAkSuSatvAditi / dvitIyo yathA - acetanAH tarava::-vijJAnendriyAyurnirodhalakSaNamaraNarahitatvAd, acetanAH sukhAdaya - utpattimattvAd / asiddhaviruddhAnaikAntikabhedAd hetvAbhAsaH triprakAra ityarthaH / prathamoddiSTamasiddhahetvAbhAsaM nirUpayati tatreti / asiddhaviruddhAnaikAntika hetvAbhAseSu madhye ityarthaH / apratIyamAnasvarUpo heturiti lakSaNam, asiddha iti lakSyam / asiddhatvenA'bhimatasya hetoH svarUpApratItau kAraNAnyupadarzayati-svarUpApratItizceti / vAkAraH kasyacit pramAtuH hetusvarUpApratItiH tadajJAnAd bhavati, kasyacittu hetusvarUpe sandehAt, kasyacit punaH viparyayAditi puruSabhedena kAraNabhedajJApanArtham / sa iti / ubhayAsiddhAnyatarAsiddhabhedenA'siddhalakSaNo hetvAbhAso dviprakAra ityarthaH / yo hetuH vAdiprativAdibhyAmubhAbhyAmapi pakSe dharmiNi naiva siddhaH, api tu tadabhAva eva pakSe vAdiprativAdibhyAmanumataH, sa ubhayAsiddho'siddhasya prathamo bhedaH / tamudAharati- Adyo yatheti / yadi zabda:-pariNAmI - cAkSuSatvAdityanumAnaM jaino naiyAyikaM prati vidadhIta, tadA vAdino jainasya prativAdino naiyAyikasya ca zabde cakSurindriyajanyapratyakSaviSayatvalakSaNaM cAkSuSatvaM na siddham, dvAbhyAmapi tAbhyAM zabde zravaNendriyajanyapratyakSaviSayatvalakSaNazrAvaNatvAbhyupagatyA cAkSuSatvAbhAvasyaivopetatvAdityarthaH / vAdinaH prativAdino vA yo hetuH pakSe na siddhaH, api tu tadabhAva eva vAdiprativAdyanyatarAbhISTaH, sa heturanyatarAsiddhaH / tamudAharati-dvitIyo yatheti / yadi jainaM prati
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetvAbhAsAH 171 bauddhaH taruSu caitanyAbhAvasAdhanAya vijJAnendriyAyunirodhalakSaNamaraNarahitatvaM hetuM prayuJjIta, so'sya hetuH tarUNAM vijJAnendriyAyurnirodhalakSaNamaraNamabhyupagacchataH prativAdino jainasya na siddha iti prativAdyasiddho'yamacetanAH taravaH-vijJAnendriyAyunirodhalakSaNamaraNarahitatvAdityatropAtto heturityarthaH / acetanAH-sukhAdaya-utpattimattvAdityevaM jainaM prati sAGkhyo yadyanumAnaprayogaM racayet, tadA sAGkhyasyaikAntasatkAryavAdinaH utpattimattvaM kvacidapi na siddhamiti sukhAdiSu dharmiSvapi tat tasyA'siddhameveti vAdyasiddhatvAdanyatarAsiddho'yaM heturityarthaH / anyatarAsiddhasya hetvAbhAsatvamasahamAnaH kazcit praznayati nanvanyatarAsiddho hetvAbhAsa eva nA'sti / tathAhi-pareNA'siddha ityudbhAvite yadi vAdI na tatsAdhakaM pramANamAcakSIta, tadA pramANAbhAvAdubhayorapyasiddhaH / athA''cakSIta tadA pramANasyA'pakSapAtitvAdubhayorapi siddhaH / anyatarAsiddhasya hetvAbhAsatvAbhAvaM bhAvayati-tathAhIti / pareNa prativAdinA, asiddha ityudbhAvite tvayA prayukto'yaM heturna pramANena prakRtadharmiNi siddha-ityevamabhihite sati, yadi vAdI na tatsAdhakaM pramANamAcakSIta anumAnaprayoktA prakRtarmiNi svaprayuktahetusAdhakaM kimapi pramANaM na brUyAt, tadA pramANAbhAvAdubhayorapyasiddhaH prativAdI tatra pramANamapazyan evA'siddha ityabhihitavAniti prativAdinaH pramANAbhAvAdevA'siddhaH, kathAyAM prayuktameva pramANaM pramANatAM bhajate, na tvaprayuktamiti sadapi pramANamaprayuktatvAd na tatra pramANamiti vAdino'pi pramANAbhAva iti pramANAbhAvAd vAdiprativAdinorubhayorapyasiddho, na tvekasyaiveti / athA''cakSIta-prativAdinA 'tavA'yamasiddho hetu'rityudbhAvite yadi vAdI svopanyastahetau pramANaM brUyAt / evaM sati-yat pramANaM tat sarvasyA'pi pramANaM bhavatyeva, na tvekasya tat pramANamanyasya tu na pramANam, na hi pramANasya prAmANyAprAmANye ApekSike sambhavataH-iti yad vAdinoktaM pramANam, tat prativAdino'pi pramANameveti tatsiddhamubhayasiddhameveti naivamapyatrA'nyatarAsiddhatvasyA'vakAza ityAha-tadeti / pramANopadarzanAnantaraM bhavatUbhayasiddham, tataH prAk pramANenA'prasAdhitaM tad na prativAdino'bhyupagamaviSaya ityetAvatA taM pratyasiddhatvAd anyatarAsiddhaH tadAtmako heturucyate 'nanvanyatarAsiddhaH'-prameyakamalamArtaNDe [pR0 191] syAdvAdaratnAkare [pR0 1018] ca anyatarAsiddhAkhyahetvAbhAsasya nAstitvAzaGkAyAH-"nanvevamapi asya asiddhatvaM gauNameva syAditi ced, evametat, pramANato hi siddherabhAvAt asiddho'sau na tu svarUpataH" ityAdinA yat samAdhAnaM kRtaM tadapi atra pUrvapakSatayA upanyasya samAdhAnAntaraM dIyate granthakRtA /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 saTIkajainatarkabhASAyAM ityAzaGkate atha yAvad na paraM prati pramANena prasAdhyate, tAvat taM pratyasiddha iti cet; paraM-prativAdinam, taM prati prativAdinaM prati / samAdhatte gauNaM tahasiddhatvam, na hi ratnAdipadArthaH tattvato'pratIyamAnaH tAvantamapi kAlaM mukhyatayA tadAbhAsaH / kiJca, anyatarAsiddho yadA hetvAbhAsaH tadA vAdI nigRhItaH syAt, na ca nigRhItasya pazcAdanigraha iti yuktam / nA'pi hetusamarthanaM pazcAd yuktamnigrahAntatvAd vAdasyeti / tarhi gauNamasiddhatvamityanvayaH / gauNatvameva nidarzanopanyAsena draDhayati-na hIti / asya tadAbhAsa ityanenA'nvayaH / yathA tattvato yadA ratnAdirna pratIyate-tatparIkSakAbhAvAt, tadAnImapi paramArthato ratnAbhAsaH sa na bhavati, kintu tadAnIM parIkSA'vidagdhaiH vastuto ratnarUpo'pi san ratnAbhAsa iti vyavahiyate, evaM gauNameva tasya ratnAbhAsatvam; tathA vastutaH pramANaviSayasya pramANopanyAsAt pUrva prativAdinaH pramANaviSayatvenA'pratibhAsamAnasyA'pi hetoH, asiddho'yaM heturityevaM vyavahAreNa gauNamevA'siddhatvam, tadbalAd na mukhyo hetvAbhAso'yaM bhavitumarhatItyarthaH / kiJca pratijJAvirodha-pratijJAsaMnyAsa-pratijJAntarAdinigrahasthAnAnAM madhye hetvAbhAsasyA'pi parigaNanAdanyatarAsiddharUpahetvAbhAsalakSaNanigrahasthAnAvAptito vAdI nigRhItaH [san] na tatparihArArthaM tatra pramANopanyAsaM kartumarhati-nigrahAntatvAd vAdasya, anyathA parAparavicAradhArApravRttito'navasthAnAt kathAntaM na ko'pi gacchediti jayaparAjayavyavasthaivocchidyatetyAhakiJceti / na cetyasya yuktamityanenA'nvayaH / nA'pi ityasya yuktamityanenA'nvayaH / anyat spaSTam / ____ atrocyate yadA vAdI samyagghetutvaM pratipadyamAno'pi tatsamarthananyAyavismaraNAdinimittena prativAdinaM prAznikAn vA pratibodhayituM na zaknoti, asiddhatAmapi nA'numanyate, tadA'nyatarAsiddhatvenaiva nigRhyate / ___atrocyate iti / uktAnyatarAsiddhahetvAbhAsAnupapattizaGkAyAM pratividhAnamabhidhIyate ityarthaH / samyagdhetutvaM-svopanyastahetoH saddhetutvaM, pratipadyamAno'pi-jAnannapi / etAvatA na tasya vAdyasiddhatvamiti AviSkRtam / tarhi yena pramANena svayaM taM svIkaroti, tatpramANopadarzanena paramapi taM svIkArayiSyatIti prativAdisiddho'pyayamata Aha-tatsamarthaneti /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetvAbhAsAH 173 tatsAdhakanyAyaH pUrvamanubhavapathamAsIdeva, paramidAnIM sabhAkSobhAdinA na smRtipathamupaiti, sannapi saMskAro nodbodhamupayAtItyataH tatsamarthananyAyavismaraNAdilakSaNakAraNenetyarthaH / prativAdinaMsvapakSaviruddhapakSasthApakatayA svapratimallam / prAznikAn-vAdiprativAdisiddhAntarahasyajJAn madhyasthAn vA / pratibodhayitum idaM maddhetusiddhisamarthaM pramANamiti jJApayitum / na zaknotina zaktimAbibharti / evaM sati svahetorasiddhatAmeva svIkaroti, kathamevaM syAt ? svahetoH saddhetutAM jAnan ayamapratibhAmAtreNa pratipannasya tasyA'siddhatAM kathaM nAma svIkarotvitiasiddhatAmapi nA'numanyate / evaJca vAdisiddhatvAd na vAdyasiddho'yam, prativAdI tu svayaM svapakSapratipakSasAdhakaM taM na svIkarotyeva, vAdinA'pi tatsAdhakapramANAnupanyAsAd na tathA pratibodhita iti vAdI svopanyastahetoH tadAnImanyatarAsiddhatvenaiva, nigRhyate-nigrahasthAnamApannatvAd nigRhIto bhavati / prakArAntareNA'pi anyatarAsiddhatvamupapAdayati tathA, svayamanabhyupagato'pi parasya siddha ityetAvataivopanyasto heturanyatarAsiddho nigrahAdhikaraNam / yathA-sAGkhyasya jainaM prati acetanAH sukhAdaya-utpattimattvAd ghaTavaditi / svayamanabhyupagato'pi-svAbhyupagamAviSayo'pi / etAvatA vAdyasiddhatA prakaTIkRtA / tahi kathamitthaM jAnan apyasiddhenaiva hetunA paraM prati sAdhyaM sAdhayituM pravRtta ityAkAGkSAyAmAhaparasyeti / bhavatu mamA'siddho'yam, parastu yadi svasiddhatvato'smatsiddhatvamevA'jJAnAd dhArayet, tatazcA'siddhiM nodbhAvayet tarhi siddhaM naH samIhitamiti parasya siddho'yamityetAvanmAtreNa vAdinopanyasto heturanyatarAsiddho nigrahAdhikaraNaM-nigrahasthAnam, bhavatIti zeSaH / etadudAharati-yatheti / sukhAdayo'cetanA-utpattimattvAdityatra utpattimattvalakSaNo hetuH prativAdino jainasya siddha eva-sukhAdInAmutpattimattvasya jainenA'bhyupagamAt, kintu satkAryamabhyupagacchato vAdinaH kutrApyutpattimattvaM na siddham, dRSTAnte'pi ghaTe tadasiddhameveti bhavati tad anyatarAsiddhamiti / -...-... viruddhaM lakSayati sAdhyaviparItavyApto viruddhaH / yathA-apariNAmI zabdaH-kRtakatvAditi / kRtakatvaM hyapariNAmitvaviruddhena pariNAmitvena vyAptamiti / atra viruddha iti lakSyam, sAdhyaviparItavyApta iti lakSaNam / sAdhyAbhAvavyApyo hetuviruddha ityarthaH / udAharati-yatheti / zabdo dharmI, apariNAmitvaM sAdhyam, kRtakatvaM hetuH /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 saTIkajainatarkabhASAyAM tatra viruddhalakSaNaM saGgamayati-kRtakatvamiti / apariNAmitvaM pariNAmitvAbhAvaH, tasya svapratiyoginA pariNAmitvena samaM parasparAbhAvarUpatvalakSaNapratiSedhyapratiSedhakabhAvo virodhaH, 1abhAvAbhAvasya pratiyogirUpatvenA'pariNAmitvAbhAvasya pariNAmitvasya vyAptatvAt kRtakatvaM viruddhamityarthaH / anaikAntikahetvAbhAsaM nirUpayatiyasyA'nyathAnupapattiH sandihyate so'naikAntikaH / anaikAntika iti lakSyam, yasyAdi lakSaNam / anirNItasAdhyAnyathAnupapattiko heturanaikAntika ityarthaH / asyaiva savyabhicAra iti nAmAntaram / yasmin hetau sAdhyAbhAvavadvRttitvaM sandihyate, tadAnIM tatra sAdhyaM vinA'nupapattinirNayo na vidyate-sAdhyAnyathAnupapatterhetau nirNaye sAdhyAbhAvavadvRttitvAbhAvarUpAvyabhicAranirNayarUpapratibandhakasattvAt sAdhyAbhAvavavRttitvasandehAsambhavAt / yatra ca hetau sAdhyAbhAvavadvRttitvasya nirNayo yadA vidyate, tadAnIM tadrUpapratibandhakasattvAt sAdhyAbhAvavadavRttitvAtmakAvyabhicAralakSaNAnyathAnupapattenirNayAsambhavAdubhayatredaM lakSaNaM samanugatamiti / sa dvedhA-nirNItavipakSavRttikaH sandigdhavipakSavRttikazca / / anaikAntikahetvAbhAso nirNItavipakSavRttika-sandigdhavipakSavRttikabhedAbhyAM dviprakAra ityarthaH / yasya hetoH vipakSe-sAdhyAbhAvavati dharmiNi vRttinirNItA sa nirNItavipakSavRttikaH / yasya tu sAdhyAbhAvavati vipakSe vRttiH sandigdhA sa sandigdhavipakSavRttikaH / tatra prathamamudAharati Adyo yathA-nityaH zabdaH-prameyatvAt / atra hi prameyatvasya vRttinitye vyomAdau sapakSe iva vipakSe'nitye ghaTAdAvapi nizcitA / zabde dharmiNi prameyatvena hetunA nityatvasAdhyasya sAdhane prameyatvahetunirNItavipakSavRttika ityarthaH / lakSaNaM saGgamayati-atreti / nityaH zabdaH-prameyatvAditi sthale ityarthaH / nizcitasAdhyavAn dharmI sapakSa iti vyomni nityatvalakSaNasAdhyasya nizcayAt, sapakSe prameyasya vRttiryathA 1. hetoH pariNAmivyApyatve'pariNAmitvAbhAvavyApyatvaM kathaM ? tad darzayati-abhAvAbhAvasyeti / 2. yadi hetau sAdhyAbhAvavadvRttitvarUpavyabhicArasya saMzayo nirNayo vA bhavet tarhi tatra sAdhyAnyathAnupapattinirNayo nA'styeva, yataH 'ayaM sthANuH' iti nizcaye 'ayaM puruSo na ve'ti saMzayo yathA na bhavati, tathaivA'vyabhicAranirNaye sati 'ayaM vyabhicArI na ve'ti saMzaya eva na syAt, vyabhicAranirNayakAle tu sAdhyAnyathAnupapattinirNayasyaivA'sambhavaH / 'sandihyate' ityasya 'nirNayo nA'stI'tyevA'rthaH karaNIyaH /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 hetvAbhAsAH nizcitA, tathA nizcitasAdhyAbhAvavAn dharmI vipakSa iti ghaTAdau dharmiNi nityatvAtmakasAdhyAbhAvarUpAnityatvanirNayAd vipakSe prameyatvasya vRttinirNIteti bhavati prameyatvahetunirNItavipakSavRttikAnaikAntika ityarthaH / sandigdhavipakSavRttikAnaikAntikamudAharati dvitIyo yathA-abhimataH-sarvajJo na bhavati-vaktRtvAditi / atra hi vaktRtvaM vipakSe sarvajJe sandigdhavRttikam-sarvajJaH kiM vaktA''hosvinneti sandehAt / evaM sa zyAmo-mitrAputratvAdityAdyapyudAhAryam / jainena sarvajJatvena rUpeNA'bhimate puruSadhaureye mahAvIre vaktRtvena hetunA sarvajJatvAbhAvalakSaNasAdhyasya mImAMsakena sAdhane vaktRtvahetuH sandigdhavipakSavRttikAnaikAntika ityarthaH / tatra lakSaNaM saGgamayati-atreti / abhimata:-sarvajJo na bhavati-vaktRtvAdityanumAne ityarthaH / yazca naiyAyikasya sopAdhikatvena vyApyatvAsiddhatayA'bhimato hetuH, so'pi sandigdhavipakSavRttikAnaikAntika evA'ntarbhavatItyAzayenA''ha-evamiti / __dharmabhUSaNena aprayojakAparanAmA'kiJcitkaro hetuH siddhasAdhana-bAdhitaviSayAbhyAM dviprakAro hetvAbhAso'dhika urarIkRtaH / tanmataM pratikSipati akiJcitkarAkhyaH caturtho'pi hetvAbhAsabhedo dharmabhUSaNenodAhRto na zraddheyaHsiddhasAdhano bAdhitaviSayazceti dvividhasyA'pyaprayojakAhvasya tasya pratIta-nirAkRtAkhyapakSAbhAsabhedAnatiriktatvAt / na ca yatra pakSadoSaH, tatrA'vazyaM hetudoSo'pi vAcyaHdRSTAntAdidoSasyA'pyavazyaMvAcyatvApatteH / tasya-akiJcitkarasya / pratIteti / siddhasAdhanarUpAkiJcitkarasya pratItAkhyapakSAbhAsAbhinnatvAd, bAdhitaviSayarUpAkiJcitkarasya ca nirAkRtAkhyapakSAbhAsAbhinnatvAd hetudoSa evA'yaM na bhavati, kutaH tamAdAya hetvAbhAsasya caturvidhatvamityarthaH / / pakSadoSasyA'pyasya 'yatra pakSadoSaH tatrA'vazyaM hetudoSa' iti niyamamurarIkRtya hetvAbhAsatvAbhyupagame sAdhyavikala-hetuvikala-sAdhyasAdhanobhayavikala-dRSTAntalakSaNasAdharmyadRSTAntadoSANAM sAdhyAbhAvavikala-sAdhanAbhAvavikala-sAdhyAbhAvasAdhanAbhAvobhayavikaladRSTAntalakSaNavaidharmyadRSTAntadoSANAM cA'pi sadbhAvena 'yatra dRSTAntadoSaH, tatrA'vazyaM hetudoSa' iti niyamamurarIkRtya tAdRzadoSANAmapi hetvAbhAsatayA'bhidhAnaM karttavyaM syAdityAha-na ceti / asya __'dharmabhUSaNena'-"aprayojako heturakiJcitkaraH / sa dvividhaH siddhasAdhano bAdhitaviSayazca / " nyAyadI0 pR0 35 /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 saTIkajainatarkabhASAyAM vAcya ityanantaraM sambandhaH / akiJcitkarAkhyadoSasya hetvAbhAsatvakhaNDanena naiyAyikAbhimatasya kAlAtyayApadiSTAkhyahetvAbhAsasya hetvAbhAsatvamapahastitaM bhavatItyAha etena kAlAtyayApadiSTo'pi pratyukto veditavyaH / etenetyasya pratyukta ityanenA'nvayaH / pratyuktaH-nirastaH / pakSe sAdhyasandehakAla eva sAdhyasAdhanakAlaH, tadatyayaH tadatikramaH pakSe sAdhyAbhAvapramAkAle sAdhyasAdhanam, tasmin kAle bAdhitasAdhyasAdhanAyA'padiSTaH prayukto hetuH kAlAtyayApadiSTa ityanena bAdhitaviSaya eva ukto bhavati, tasya nirAkRtapakSAbhAsAbhinnatvena hetvAbhAsatvAsambhavAdityarthaH / / prakaraNasamAparanAmakasapratipakSasyA'pi asiddhAnaikAntikaviruddhabAdhitabhinnatayA hetvAbhAsapaJcamabhedatvaM naiyAyikA abhyupagacchanti / tadapi na samyak-tatrApi sAdhyasAdhanayoranyathAnupapattilakSaNAvinAbhAvAnizcayenA'siddhatvasyaiva sambhavAdityAha prakaraNasamo'pi nA'tiricyate-tulyabala-sAdhyatadviparyaya-sAdhakahetudvayarUpe satyasmin prakRtasAdhyasAdhanayoranyathAnupapattyanizcaye'siddhe evA'ntarbhAvAditi saGkSapaH / nA'tiricyate-uktatrividhahetvAbhAsAd na bhidyate / atraiva hetumAha-tulyabaleti / yadyapi parasparaviruddhasAdhakayoH sthApanA-pratisthApanAhetvorekasyA'vazyameva parAbhimatavyAptipakSadharmatAvattvalakSaNasyA'bhAvaH, tathApi tatkAle vAdiprativAdibhyAM-'svapakSapratipakSahetau tad na jAnAti, tajjJAne tameva nodbhAvaye'diti-vastutaH tulyabalatvAbhAve'pi tulyabalatayA jJAtetyarthaH / tadviparyayeti / svasAdhyaviruddhasAdhyAbhAvalakSaNasAdhyetyarthaH / asminprkrnnsme| ___ AgamapramANanirUpaNam AgamapramANaM nirUpayatiAptavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH / atra Agama iti lakSyanirdezaH, AptetyAdi lakSaNanirdezaH / naiyAyikaiH zabdalakSaNAgamasya prAmANyaM parikalpitam, taccA'yuktaM-jaDasya tasya jJAnatvAbhAvena jJAnavizeSatvAtmakapramANatvasyA'pyayogAditi lakSaNe'rthasaMvedanamityuktam / "agnyAdizabdoccAraNe mukhadAhaprasaGgAd na zabdArthayoH tAdAtmyalakSaNasambandhaH / suvarNadravyAdizabdoccAraNamAtrata eva suvarNAdidhanalAbhasiddheH, na ko'pi jagati daridraH syAd na
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamapramANam 177 vA tatprAptaye rAjasevAvANijyAdyAyAsenA''tmAnamAyAsayediti na tadutpattilakSaNo'pi tayoH sambandhaH / tadubhayabhinnastu sambandho nA'rthapratibandhanibandhanam / tata eva na saGketAtmA sambandho naiyAyikaparikalpito yuktaH / tasya sambandhatve-yathA'yaM zabdo'muma) bodhayatviti saGketakaraNAt zabdo'rthasya vAcakaH, zabdavAcyastvarthaH, tathA'yamartho'muM zabdaM bodhayatviti saGketakaraNasyA'pi sambhavenA'rthaH zabdasya vAcakaH, zabdo'rthasya vAcya iti-vAcyavAcakaparivartanamapi bhavet / evaM zabdArthakSaNayoH kSaNabhaGgaratvAt tatsantAnayo'zcA'vAstavikatvAd yaH zabdo yadotpannaH tadanantarameva vinazyati, nA'rthakAlamanudhAvati, artho'pi svotpattyanantarameva vinazyati, na zabdotpattikAlaM yAvat tiSThatIti vibhinnakAlInayoH tayoH na saGketaH kartuM zakyaH / samAnakAlInayorapi 'na tatsvarUpamavijJAyaiva tatra saGketakaraNa miti tatsvarUpajJAnAvazyakatve, jJAnakAle tadubhayorapi vinAzAd, nirAdhArasaGketakaraNAsambhavAd na saGketaH kartuM zakyaH / sarvasyA'rthakriyAkAritvalakSaNasattvataH kSaNikatayaiva vyavasthiteH, nityAnugataikasvarUpasAmAnyasyA'bhAvAdeva tatra saGketakaraNAsambhava iti zabdArthayoH sambandhAbhAvAd na zabdo'rthabodhaM janayati, kintu vikalpAt svayaM jAyate vikalpaM cotpAdayati / yaduktaM vikalpayonayaH zabdA, vikalpAH zabdayonayaH / kAryakAraNatA teSAM, nA'tha zabdAH spRzantyapi // " iti bauddhamatApakaraNAyoktamarthasaMvedana (vacanAdAvirbhUta)miti / arthakriyAkAritvalakSaNasattvasyaikAntakSaNike tathaikAntanitye cA'sambhavAt kathaJcit kSaNikAkSaNikarUpa eva zabdo'rthazca / tayoruktayuktyA tAdAtmyatadutpattyorasambhave'pi, vAcyavAcakabhAvalakSaNaH, tAbhyAM kathaJcidabhinnaH, prathamaM vAcyotpattau vAcyakAle'zenotpadya vAcakotpattikAleM'zenotpadyamAnasvabhAvaH, prathamaM vAcakotpattau tatkAleM'zenotpadya vAcyakAleM'zenotpadyamAnasvabhAvaH, sakalazabdArthasAdhAraNo'pi pratiniyatazabdArthasaGketAbhivyajyamAnasambandho'styeva / tabalena zabdAdarthasaMvedanaM sambhavatyeveti na vikalpayonitvaM zabdAnAM, vikalpAnAM vA na zabdayonitvamityAzayaH / nanu zabdasyaiva loke AgamatayA prasiddhaH kathamasyA''gamatvamityata uktam AptavacanAdAvirbhUtamiti / AptavacanasyA''gamatvAt tata utpanne'rthasaMvedane kArye kAraNopacAramAzrityA''gamoktiraviruddhA / ata evA'rthasaMvedanasya pramANatvAt tatkAraNe zabde kAryopacAramAzrityA'trA'ptavacanaM pramANamiti vyavahAra upapadyate iti bodhyam / vipratArakAdyanAptavacanasambhUtArthasaMvedanasyA''gamaprAmANyaM mA prasAGkSIdityetadartha
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 saTIkajainatarkabhASAyAM mApteti vizeSaNam / anena ca vizeSaNena 'puruSANAM bhramapramAdavipralipsAkaraNApATavAdidoSasyA'vazyambhAvAd vedasya puruSapraNItatve kAraNadoSanibandhanadoSasambhavataH prAmANyaM na syAdityapauruSeyo vedaH pramANa miti mImAMsakamatasya nirAsaH kRtaH-apagatAzeSarAgAdidoSasya tIrthakarAdeH puruSavizeSasyA''ptasya sambhavena, tadvacanasya nirduSTasya yathArthasaMvedanakAraNasya sambhavAt / pratiniyatatAlvAdisthAnakasya paudgalikasyA'kArAdivarNasyaivA'nityatvena tadAnupUrvIvizeSavatAM padAnAM tatsamudAyAtmakavAkyasandarbhavizeSarUpasya vedasyA'nityatvasyaiva prApterapauruSeyatvAsambhavaH / 'utpanno varNo vinaSTo varNa' ityAdipratItibAdhAt 'so'ya'mityAdi pratyabhijJA naikAntAbhedalambanA, kintu sAjAtyAvalambanaiveti / nanu "ete padArthA-mithaH saMsargavantaH-AkAGkSAdimatpadasmAritatvAd-'daNDena gAmabhyAjete'tivAkyopasthApitapadArthakadambakava"diti "etAni padAni-tAtparyaviSayapadArthasaMsargajJAnapUrvakAni AkAGkSAdimatpadakadambakatvAd-'gAmAnaye'tyAdipadakadambava"diti vA'numAnasyA'tra sambhava ityanumAnapramANe evA'ntarbhAva AgamapramANasyeti vaizeSikamatamAzaGgya pratikSipati na ca vyAptigrahaNabalenA'rthapratipAdakatvAd dhUmavadasyA'numAne'ntarbhAvaHkUTAkUTakArSApaNanirUpaNapravaNapratyakSavadabhyAsadazAyAM vyAptigrahanairapekSyeNaivA'syA'rthabodhakatvAt / asya-Agamasya / anabhyAsadazAyAM niruktasAdhyasAdhanAdikalpanAtaH tadavinAbhAvagrAhitarkapramANato'trA'numAnAvatArasambhave'pyabhyAsadazAyAM niruktasAdhyasAdhanAvinAbhAvapratisandhAnaM vinA'pi zabdAd viziSTArthabodhanasya vAcyavAcakabhAvalakSaNasambandhagrahaNabalAdarthopasthitidvArA jAyamAnatvenA'numAnAdasya pArthakyAditi pratikSepahetumupanyasyati-kUTeti / kUTaM mithyA, tadbhinnamakUTaM satyam / kArSApaNaM=SoDazapaNamUlyakarAjatamudrAvizeSaH / pUrvamidaM satyaM kArSApaNamidaM mithyAkArSApaNa miti tadarzanamAtrAd na pratyakSato'vadhArayati puruSaH, tadAnIM tajjJAnaM liGgavizeSeNa kArSApaNAvinAbhUtena yadyapi tasya bhavati, paramabhyAsadazAyA'midaM satyamidaM mithyAkArSApaNa miti pratyakSAtmakajJAnamavinAbhUtaliGgavizeSagrahaNamantareNaiva jAyate, tadvat zabdAdapyarthabodho'bhyAsadazAyAM jAyate iti vyAptigrahanairapekSyeNaivA'rthabodhakatvAdAgamasyA'numAnAt pArthakyamityarthaH / AptaH kaH, tadvacanaM kimityapekSAyAmAhayathAsthitArthaparijJAnapUrvakahitopadezapravINa AptaH / varNapadavAkyAtmakaM
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamapramANam 179 tadvacanam / varNo'kArAdiH paudgalikaH / padaM saGketavat / anyonyApekSANAM padAnAM I samudAyo vAkyam / yo'rtho yadrUpeNa vyavasthitaH, tamarthaM tadrUpeNaiva jJAtvA ya upadizati, tathopadeze pravINaH samarthaH sa Apta ityarthaH / tadvacanam=Aptavacanam / = varNasyA''kAzaguNatvaM naiyAyika Aha / nityavyApakadravyarUpatvaM mImAMsakaH svIkaroti / AhaGkArikatvaM sAGkhyo vakti / tadetadvibhinnavAdimatanirAsAyA''havarNo'kArAdiH paulikaH / pratihanyamAnatva - vAyunIyamAnatvadvArato'numAnAdinA paudgalikatvaM varNAnAM suvyavasthitam / ekasyA'pyakArokAramakArAderviSNuzaGkarabrahmAdau saGketitatvena, tattadarthavAcakatvena yad asya sambandhAd, ekasmin AnupUrvIvizeSAbhAvAd, AnupUrvIvizeSamadvarNatvasya padalakSaNatvaM parityajya saGketavattvaM padatvamityeva svIkarttavyamityAzayenA''ha - padaM saGkettavaditi / 'asmAt padAdayamartho boddhavya' iti 'idaM padamamumarthaM bodhayatviti vecchA saGketaH / natvIzvarIyatvamapi tatra nivezanIyaM-gauravAt, IzvarAnaGgIkartRmate'pi padasya saGketasambhavAt, AdhunikasaGketitatve'pi padatvavyavahArAcceti bodhyam / sAkAGkSapadasamudAyasyaiva vAkyatvam, na tu nirAkAGkSapadasamUhasya viziSTArthAnavabodhakasya vAkyatvaM yuktamityAzayena vAkyalakSaNamupadarzayati-anyonyeti / kriyApadaM karmabodhakapadamAkAGkSati - Anayetyukte kimityAkAGkSaNAt / tathA karmapadaM kriyAvizeSabodhamAkAGkSati - gAmityukte 'kimAnaya kiM vA naye'ti kriyAvizeSakAGkSAdarzanAdityevaM sarvatra jJeyam / tathA ca viziSTArthabodhe janayitavye padAnAM parasparamapekSA'styeva, anyathaikasmAdapi padAd viziSTArthabodha utpadyeteti bodhyam / Agamasya saptabhaGgyanugame satyeva prAmANyaM - tathA satyeva paripUrNArthajJApakatvAt, anyathA paripUrNArthaprApakatvAbhAve tAttvikaprAmANyAsambhavAdityAha tadidamAgamapramANaM sarvatra vidhipratiSedhAbhyAM svArthamabhidadhAnaM saptabhaGgImanugacchati tathaiva paripUrNArthaprApakatvalakSaNatAttvikaprAmANyanirvAhAt / sarvatra=sattvAdidharmamAtropadarzane / vidhipratiSedhAbhyAmiti / bhAvo vidhiH, abhAvaH pratiSedhaH, yasya yatra vidhAnaM tasyaiva tatrA'bhAvaH pratiSedhaH, yathA 'ayaM san' iti purovartini sattvasya vidhAnam, tatra purovarttini 'nA'yaM san' iti sattvasyaivA'bhAvaH, evaM nityatvAderapi, tAbhyAmityarthaH / svArthaM svapratipAdyam, abhidadhAnam - pratipAdayat sat, AgamapramANamiti
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 saTIkajainatarkabhASAyAM sambadhyate / saptabhaGgI-saptAnAM bhaGgAnAM samAhAraH-saptabhaGgI, tAm / bhaGgAzca sapta agre pradarzayiSyante / anugacchati-anusarati, saptabhaGgIrUpatAmAtmasAtkurvat sad AgamapramANaM svArtha pratipAdayatItyarthaH / puruSavizeSa pratipAdyamAzritya yatra 'syAdastyeva ghaTa' ityAdyekabhaGgopanyAsaH, tatra pratipAdyavyutpannamatiH syAdvAdasaMskAramAhAtmyAt svayameva bhaGgAntarANyanusmRtyoktenaikabhaGgena sahAnusmRtAnAM bhaGgAntarANAmekavAkyatAmabhinIya saptabhaGgIsvarUpatApannamahAvAkyata eva paripUrNamarthamavagacchatItyAha kvacidekabhaGgadarzane'pi vyutpannamatInAmitarabhaGgAkSepadhrauvyAt / taduktaM mahAvAdinA sammatau "purisajAtaM tu paDucca, jANao pannavejja annayaraM / parikammaNAnimittaM, ThAehi so visesaM pi // " (1.54) asyA gAthAyA ayamarthaH-puruSajAtaM-pratipannadravyaparyAyAnyatarasvarUpaM zrotAraM pratItyaAzritya, jJaka:(prajJApakaH) syAdvAdavid, prajJApayed anyataradajJAtam, parikarmanimittam= ajJAtAMzasaMskArapATavArtham, tataH parikarmitamataye sthApayiSyatyasau syAdvAdavizeSamapi parasparAvinirbhAgarUpamiti / ___ yadyapi nayAnadhikRtyeyaM gAthA darzitA, tathApyartheSvapi tadviSayeSu yojayituM zakyaiva / yasya pratipAdyasya syAdvAdasaMskAro nA'sti, tasyaikabhaGgopadarzanena parikarmitamatyAdhAnataH syAdvAdasaMskAro bhavati, taM pratyuttarakAlaM jJakena bhaGgAntaropadarzane'pi, yasya prathamata eva parikarmitamatitA, tasya tata udbuddhasyAdvAdasaMskArabalAt svayameva bhaGgAntarANAmUhanamiti vizeSa iti bodhyam / yatra vAkye saptabhaGgIsaMsparzo'pi nA'sti, tatra laukikavAkye lokApekSayaiva prAmANyam, na tu vastuta ityAha yatra tu 'ghaTo'stI'tyAdi laukikavAkye saptabhaGgIsaMsparzazUnyatA, tatrA'rthaprApakatvamAtreNa lokApekSayA prAmANye'pi tattvato na prAmANyamiti draSTavyam / __ arthaprApakatvaM vAkye paramparayA tajjanyatadviSayakajJAnAt tadviSayakapravRttau tadarthAvAptiH / 'atra gRhe ghaTo'stI'ti laukikavAkyAdapi gRhavRttitayA ghaTaviSayakajJAne jAte ghaTagocarapravRttI satyAM ghaTarUpArthaprAptirbhavatItyarthaprApakatvam, tAvatA lokApekSayA prAmANyamasya, lokaiH tatra 'idaM pramANa miti vyavahArasya pravartanAt / na ca tatrApi paripUrNArthaprAptireva bhavatIti tadvAkyasyA'pi
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI 181 paripUrNArthaprApakatvameveti vAstavikaprAmANyameveti sAmpratam-kAkatAlIyanyAyena paripUrNArthaprAptAvapi tasya paripUrNArthaprApakatvAbhAvAt / nahi vAkyaM puruSaM haste gRhItvA'rthaM prApayati, kintu jJAnajananAd arthaM tUpadarzayat pravartakatvato'rthaprApakaM bhavati / laukikavAkyaM tu aparipUrNamevA'rthaM jJApayatItyaparipUrNArthaprApakatvameva tasya / arthastvanantadharmAtmako naikadharmavAneva labhya ityato'rthabalAt paripUrNArthalAbho, na tu laukikavAkyaprabhavajJAnAditi hRdayam / nanu vayaM saptabhaGgImeva nA'vagacchAmaH, kathamAgamapramANasya tadanusAritvaM jAnIma ityAzayena pRcchati keyaM saptabhaGgIti ceducyate-ekatra vastuni ekaikadharmaparyanuyogavazAd avirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAkprayogaH sptbhnggii| iyam-AgamapramANAnugamyatayA'nantaram / ekatretyAdi lakSaNam, saptabhaGgIti lakSyam / lakSaNagamanaM tvevaM-ghaTarUpe ekasmin dharmiNyanantadharmAtmake ekaikadharmasya astitvAdipratyekadharmasya, yaH paryanuyogaH-prazna: 'ghaTaH kimastI'tyAdisvarUpaH, tadvazAd-uttarAhe prazne sati taduttaramavazyameva deyamiti praznottarayoH pUrvAparabhAvaniyamavizeSalakSaNAGgAGgibhAvabalAt / avirodhena-svadravyakSetrakAlabhAvApekSayA'stitvam, paradravyakSetrakAlabhAvApekSayA nAstitvamityevaM virodhaparihAreNa, avacchedakabhedeneti yAvat / vyastayoH anyonyAsaGghaTitayoH, pRthagbhUtayoriti yAvat, samastayozca-anyonyasaGghaTitamUrtikayozca, vizeSaNavizeSyabhAvenaikaviziSTadharmarUpatAM prAptayoriti yAvat / vidhiniSedhayo:=bhAvAbhAvayorastitvanAstitvayoH, kalpanayA avamarzena, syAtkArAGkitaH syAdityevaMsvarUpapadaghaTitaH, saptadhA-saptaprakAraH, vAkyaprayogaH vAkyAbhilApaH, saptabhaGgI-saptabhaGgasamAhAraH / evakArAGkitatvamapi jJeyam / tathA ca 1. syAdastyeva ghaTaH 2. syAnnAstyeva ghaTaH 3. syAdastyeva syAnnAstyeva ca ghaTaH 4. syAdavaktavya eva ghaTaH 5. syAdastyeva syAdavaktavya eva ca ghaTaH 6. syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ca ghaTaH 7. syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ca ghaTaH-iti saptabhaGgasamudAyAtmakamahAvAkyasvarUpA saptabhaGgItyarthaH / kathaM saptabhaGgyeva bhavati, nA'STabhaGgInavabhaGgyAdikamityapekSAyAmAha iyaM ca saptabhaGgI vastuni pratiparyAyaM saptavidhadharmANAM sambhavAt saptavidhasaMzayosthApitasaptavidhajijJAsAmUlasaptavidhapraznAnurodhAdupapadyate / vastuni anantadharmAtmake ghaTAdisvarUpaikaikavastuni, pratiparyAyam astitvAdyekaika
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 saTIkajainatarkabhASAyAM dharmamAzritya, saptavidhadharmANAM-saptasaGkhyakadharmANAm / yathA ghaTe'stitvarUpadharmamAzritya kathaJcidastitva-kathaJcinnAstitva-kramArpitakathaJcidastitvakathaJcinnAstitva-yugapadarpitakathaJcidastitvakathaJcinnAstitvAtmakAvaktavyatva-kathaJcidastitve sati kathaJcidavaktavyatvakathaJcinnAstitve sati kathaJcidavaktavyatva-kathaJcidastitve sati kathaJcinnAstitve sati kathaJcidavaktavyatvetyevaMrUpANAM saptavidhadharmANAM sambhavAt / etAvataikadharmamAzritya niruktasaptavidhadharmavyatiriktadharmAsambhavAd aSTavidhasaMzayajijJAsApraznAdyasambhavena nA'STabhaGgyAdisambhava ityAveditam / saptavidhasaMzayotthApiteti / pradarzitadharmarUpaviSayANAM saptavidhatvAt tadviSayakANAM saMzayAnAmapi saptavidhatvam, teSAM saptavidhatvAt tatkAraNikAnAM jijJAsAnAM saptavidhatvam, tAsAM saptavidhatvAt tanmUlakAnAM saptaviSayakapraznAnAM saptavidhatvam, teSAM saptavidhatve taduttararUpANAM bhaGgAnAmapi saptavidhatvamityupapadyatetarAM saptabhaGgItyarthaH / tatra prathamabhaGgamupadarzayati- tatra syAdatsyeva sarvamiti prAdhAnyena vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH / syAtkathaJcit svadravyakSetrakAlabhAvApekSayetyarthaH / asti hi ghaTAdikaM-dravyataH pArthivAditvena, na jalAditvena, kSetrataH pATaliputrakAditvena, na kAnyakubjAditvena, kAlataH zaizirAditvena, na vAsantikAditvena, bhAvataH zyAmAditvena, na raktAditveneti / tatra-teSu saptadhA vAkprayogeSu / sarvatvena sarvaM dharmIkRtyA'stitvarUpamekaM dharmamAzritya bhaGgapradarzane kRte, pratyekaM ghaTatvAdidharmeNa ghaTadau dharmiNyastitvAdipratipAdakabhaGgaprayogAvagamo'nAyAsenaiva pratipAdyAnAM sambhavatItyabhiprAyeNa sarvaM dharmIkRtyA''dyabhaGgAkAramullikhatisyAdastyeveti / tadghaTaka 'syAt padArthaM darzayati-syAditi / AkhyAtapratirUpakamanekAntapratipAdakamavyayam', tena tadarthaH-kathaJciditi / etadapi sAmAnyoktaM nA'virodha (na virodha ?) bhaJjakAvacchedakabhedapretipattimAdhAtumalamityabhisandhAyA''ha-svadravyeti / sarvAtmakadharmyantaragate ghaTadidharmiNyastitvaM svadravyAdyapekSayA saGgamayati-astIti / hi-yataH / ghaTAdikaM dravyato yad asti, tat pArthivAdidravyamAzritya / ghaTasya mRdvikAratayA pArthivatvenaivA'stitvam, karakAderjalavikAratayA jalatvenaivA'stitvam, evamanyeSAmapi svopAdAnabhUtadravyarUpeNaivA'stitvam, na tu ghaTasya jalAtmanA, karakAdermudAtmanA paradravya 1. 'syAd'iti nA''khyAtam, kintu tatpratirUpakamavyayam, kathanasyA''pekSikatvaM tena sUcyate / 2. ekasminneva vastuni sattvAsattvayovirodha ekAvacchedenaiva, na tvavacchedakabhedena /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI 183 rUpeNA'stitvaM-tathA sati ghaTasyA'pi jalIyatvam, karakAderapi pArthivatvamiti sarvasya sarvAtmakatvaM prasajyetetyAzayaH / pATaliputrakAdigrAmasthitasya ghaTAdeH tattatkSetreNa sahA''dhArAdheyabhAvAnurodhAt kathaJcit tattatkSetreNa saha tAdAtmyamabhyupeyaM-kathaJcittAdAtmyasya kathaJcitsarvasambandhavyApakatvAt / yato viziSTabuddhiniyAmakatvaM sambandhatvam / yena ca viziSTabuddhirna bhavati sa sambandha eva na bhavati / viziSTabuddhizca viziSTAtmakaviSaye satyeva bhavitumarhati / viziSTazca viSayo vizeSaNavizeSyAbhyAM kathaJcidabhinna eva-atiriktatve daNDaviziSTapuruSa-kSetraviziSTapuruSAdInAM viziSTarUpANAM vizeSaNavizeSyAbhyAM bhinnatvAvizeSAd, anyasya vizeSakasyA'bhAvAt parasparavailakSaNyaM na bhavediti / tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamena vizeSaNAbhinnaviziSTasvarUpAbhinnasya vizeSyasya vizeSaNAbhinnatvamiti bhavati sambandhamAtravyApakaM kathaJcittAdAtmyam / tathA ca pATaliputragrAmasthitasya ghaTAderAdhArAdheyabhAvalakSaNasambandhabalAt kathaJcidabhede vyavasthite, kSetrataH pATaliputrakAditvena ghaTAderastitvam / evaM tattadgrAmadezAdisthitasya tattadgrAmadezAditvenA'stitvam / svAnAdhArakSetrakAnyakubjAditvena tu astitvaM na sambhavati-tena rUpeNA'pyastitve ghaTAdInAM sarveSAM sarvadezavyApitvaM prasajyeteti pratiniyatakSetrAdhAratA bhajyeteti / yasmin kAle yad bhavati tasya tatkAlena saha 'janyajanakabhAvalakSaNasambandhavizeSalAbhAd viziSTabuddhyAdhAnakSamAt kathaJcittAdAtmyamiti zaizirAdikAlasamudbhUtasya ghaTAdeH zaizirAditvenA'stitvam, na tu vAsantikAditvena-tena rUpeNA'pyastitve sarvasya ghaTAdeH sarvakAlAtmanA bhAvAt sadAtanatvaM prasajyeteti pratiniyatakAlanibandhanakAdAcitkatvaM bhajyeteti / padArtho ghaTAdiH zyAmAdibhAvamApannaH, tadAnIM tasya zyAmAdibhAvena saha sambandhavizeSabalAt kathaJcittAdAtmyamiti zyAmAditvena ghaTAderastitvam, na tu raktAditvenatadrUpeNA'pyastitve sarvasya ghaTAdeH sarvasvabhAvatApattiriti pratiniyatasvabhAvabhaGgAt pratiniyatasvabhAvanimittakavividhapratiniyatasvabhAvavyavahArasya bhaGgaH syAditi / dvitIyabhaGgaM nirUpayatievaM 'syAnnAstyeva sarva miti prAdhAnyena niSedhakalpanayA dvitIyaH / prathamabhaGge'stitvAdividhirUpadharmasya prAdhAnyavivakSA, tena nAstitvAdirUpaniSedhadharmasya gauNatayaiva tatra pratibhAsanam / na tu prathamabhaGgajanyabodhe niSedhasya sarvathA'pratibhAsanamek-tathA satyekadharmaikAntAvabodhakatvena durnayavAkyatvaM prasajyetetyevaM sati tatsamudAyasvabhAva1. vastuto'tra kSetravadAdhArAdheyabhAvalakSaNasambandha eva grAhyaH /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 saTIkajainatarkabhASAyAM mahAvAkyalakSaNasaptabhaGgyA api pramANavAkyatvaM na syAd andhasamUhasyA'ndhatvavat / iyAMstu vizeSaH-pratyekaM bhaGgeSu pratiniyataikaikadharmaprAdhAnyAvabodhakatvena dvitIyadharmAdyAkAGkSAsadbhAvAd na nirAkAGkSArthAvabodhakatvam / saptabhaGgyAstu sattvAdyekadharmamAzritya saptavidhadharmANAmeva sambhavena saptavidhadharmANAmapi prAdhAnyato'vabodhakatvena nirAkAGkSArthAvabodhakatvam, ityetAvatA mahAvAkyatvaM tasyA iti / paripUrNArthAvabodhakatvaM tasyA yathA sakalAdezamahimnA, tathA pratyekabhaGgAnAmapi-anyArthasambandhiparyAyANAmapi paraparyAyavidhayA ekaikArthaparyAyatvena, svagatAzeSasvaparyAyAtmakadharmANAM ca svaparyAyavidhayA tathAtvena, sarvAzeSadharmapratibhAsanamantareNa paripUrNArthAvabodhAsambhavAt / tad Azrityaivocyate 'ya ekaM jAnAti sa sarvaM jAnAti, yaH sarvaM jAnAti sa ekaM jAnAti / ' iti, 'eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH, sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA, eko bhAvastattvatastena dRSTaH // ' ityapi, tathA-'syAdvAda-kevalajJAne sakalArthavibhAsane' iti ca / evaM ca dvitIyabhaGge'pi gauNatayA'stitvAdipratibhAsakatvamasti / paraM prAdhAnyena niSedhavivakSayaiva 'syAnnAstyeva sarva'miti dvitIyabhaGgaH / asya prAdhAnyena ghaTAdivizeSyakanAstitvAdyAtmakaniSedhadharmamAtraprakArakabodhajanakavAkyatvaM lakSaNam / prathamasya tu prAdhAnyena ghaTAdivizeSyakAstitvAdyAtmakavidhidharmamAtraprakArakabodhajanakavAkyatvam / vidhiniSedhau ca syAdarthakathaJcidAliGgitAveva tatra praviSTau / atra kathaJcidarthaH paradravyakSetrakAlabhAvApekSayeti, bhAvanA tu pUrvavadeva / atrA'sattvaM kAlpanikamiti viSayAbhAvAd na dvitIyabhaGgasambhava iti bauddhamatamAzaGkya pratikSipati na cA'sattvaM kAlpanikaM-sattvavat tasya svAtantryeNA'nubhavAt / anyathA vipakSAsattvasya tAttvikasyA'bhAvena hetoH trairUpyavyAghAtaprasaGgAt / yathA sattvaM svAtantryeNA'nubhUyate tathA'sattvamapIti nA'sattvasyA'pi kAlpanikatvam / tasya kAlpanikatve vA vipakSAsattvasya kalpanAt, pakSasattvasapakSasattvaitadrUpameva heturUpaM bhavediti vipakSAsattvarUpamAdAya hetoH trairUpyAbhidhAnaM bauddhasya vyAhataM syAditi pratikSepahetumupanyasyati-sattvavaditi / tasya-asattvasya, anyathA asattvasya kAlpanikatvAbhyupagame / 1. hetoH pakSavRttitva-sapakSasattva-vipakSAsattvalakSaNatrairUpyAbhidhAnam /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI 185 tRtIyabhaGgaM nirUpayati syAdastyeva syAnnAstyeveti prAdhAnyena kramikavidhiniSedhakalpanayA tRtIyaH / kramikapradhAnabhAvena vidhiniSedhobhayavivakSayA 'syAdastyeva syAnnAstyeva sarva' miti tRtIyo bhaGga ityarthaH / ayamasya niSkarSa: yadA ghaTasya svadravyakSetrakAlabhAvApekSayA'stitvaM paradravyakSetrakAlabhAvApekSayA nAstitvaM ca kramikapradhAnabhAvakalpanAspadaM bhavati, tadA kramikapradhAnabhAvApannakathaJcidastitvakathaJcinnAstitvoM bhayaprakArakaghaTavizeSyakabodhajanakavAkyAtmA tRtIyo bhaGgaH / tasya niruktabodhajanakavAkyatvaM lakSaNam / prathamabhaGgadvitIyabhaGgAbhyAM kevalakathaJcidastitvaprakArakabodhasya kevalakathaJcinnAstitvaprakArakabodhasya ca jananam, tRtIyena 'ekatra dvaya ' miti nyAyena / yathA 'caitro daNDI kuNDalI ce'tyatra daNDakuNDalobhayaprakAraka - caitravizeSyakabodha eka upajAyate tathA prakRte'pi / parasparavizeSaNavizeSyabhAvApannatayA tu vidhiniSedhayoratra vivakSaiva nA'sti, yena - prathamadvitIyabhaGgAbhyAmaviziSTayovidhiniSedhayorbodhaH, anena tu parasparavizeSaNavizeSyabhAvApannavidhiniSedhabodha - iti vailakSaNyamabhidhAtuM zakyeta / tathAvivakSAyAM tu vizeSaNasya gauNatvaM vizeSyasya ca prAdhAnyaM viziSTaniyataM bhaved, na tUbhayaprAdhAnyam / abhimataM tu kramikobhayaprAdhAnyam / idaM tu syAd- evaM kalpanAyAM vastunaH pratiparyAyaM vidhiniSedhau dvAveva dharmoM, bodhastu prakAratAbhedanibandhanaH saptavidha iti tajjanakA bhaGgAH sapteti / na caitad nyAyyam, pratiparyAyaM dharmANAM saptavidhatvena saptavidhasaMzayajijJAsAmUlakasaptavidhottaravAkyarUpabhaGgAnAmiSTeH, uktAbhyupagame tu tadvirodhaH / kintu 'bhAge siMho naro bhAge, yoM'zo bhAgadvayAtmakaH / tamabhAgaM vibhAgena, narasiMhaM pracakSate // ' iti vacanAd narasiMhAtmikA'khaNDavyaktirnarasiMhAbhyAM bhinnA'pi, tAbhyAmeva vibhinnabhAgarUpatayA kalpitAbhyAM nirUpyamANA narasiMhabodhe bhAsate, tathA'stitvanAstitvavilakSaNadharmavizeSo'stitvaparyAyamAzritya - ghaTAdidharmiNi samasti / sa eva dharmaH kramikapradhAnabhAvavivakSitakathaJcidastitvanAstitvAbhyAM nirUpyamANaH tAtparyavazAt tRtIyabhaGgajabodhe bhAsate / tAdRzadharmalakSaNaviSayabhedata' evA''dyadvitIyabhaGgAbhyAM tajjanyabodhAbhyAM ca bhedaH tRtIyabhaGgasya tajjanyabodhasya ca / iyameva nItiH turyAdibhaGgeSvapIti / 1. saptabhirbhaGgaiH pratipAdyamAnA dharmAH sapta / ato viSayabhedanibandhana eva teSAM parasparaM bhedaH / na tu - dvau eva dharmoM, teSAM nirUpaNaM saptadhA sambhavatIti prakArabhedanibandhanA teSAM parasparaM bhinnatA /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 saTIkajainatarkabhASAyAM caturthabhaGgaM nirUpayatisyAdavaktavyameveti yugapatprAdhAnyena vidhiniSedhakalpanayA caturthaH / AdyAH trayaH sakalA, antyAH catvAro vikalAdezA ityupagacchadbhiH sUribhirayaM bhaGgaH tRtIyatayA, etatsthAne ca 'syAdastyeva syAnnAstyeve'ti bhaGgaH prathyate / pUrvatra vidhiniSedhayoH kramikaprAdhAnyakalpanA, atra tu tayoryugapatprAdhAnyakalpanA bIjam / kathaJcidavaktavyatvAkhyadharmamAtraprakArakaghaTAdivizeSyakabodho'nena bhaGgena janyate, tata eva coktabhaGgatrayAdasya bhedaH / niruktabodhajanakavAkyatvaM caturthabhaGgasya lakSaNam / vidhiniSedhayoryugapatprAdhAnyavivakSAyA yugapatpradhAnIbhUtavidhiniSedhobhayapratipAdakasyaikasya kasyacid vacanasyA'vaktavyazabdabhinnasyA'bhAvAt kathaJcidavaktavyatvamupapAdayati ekena padena yugapadubhayorvaktumazakyatvAt / 'zatRzAnacau sa'dityAdau sAGketikapadenA'pi krameNA'rthadvayabodhanAt / anyataratvAdinA kathaJcidubhayabodhane'pi prAtisvikarUpeNaikapadAdubhayabodhasya brahmaNA'pi durupapAdatvAt / ubhayo:-vidhineSadhayoH / zatRzAnac-saGketita-'sat'padAd yathA zatRzAnacoH pratItiH, tathaikena vidhiniSedhobhayasaGketitena tadubhayapratItirbhaviSyatIti kazcid brUyAt, tatrA''hazatRzAnacAviti / yadyapi tadubhayasaGketitaM 'sat' padam, tathApi tena taddvayabodhastu krameNaiva, na tu yugapadeva / vidhiniSedhobhayasaGketitaikapadavizeSAdapi kramikatadubhayabodha eva bhavedityarthaH / vidhineSadhAnyataratvena rUpeNa tadubhayasaGketitapadAd yugapat tadubhayabodhastu na pratyekAsAdhAraNAstitvanAstitvAdirUpeNa / tAdRzarUpeNaiva tu yugapatpradhAnatayA vivakSitau vidhiniSedhAvityAhaanyataratvAdineti / AdipadAd ubhayatvaprameyatvajJeyatvavAcyatvAderupagrahaH / anyat sugamam / atra samAsavacanaM tatpratipAdakaM na sambhavati-samAseSu bahuvrIheranyapadArthapradhAnatvAd, atra tUbhayaprAdhAnyavivakSaNAt, avyayIbhAvastu naitAdRze'rthe pravartate, dvandvastu dravyavRttirnA'tropayujyate, guNavRttirapi dravyAzritaguNapratipAdako na prAdhAnyena guNapratipAdanapragalbhaH / uttarapadArthapradhAnatatpuruSasyA'pi nA'trA'vakAzaH / saGkhyAvAcipUrvapadakasya dvigostu nedRzo'rtho viSayaH / karmadhArayo'pi guNAdhAradravyaviSayo nA'tra kramate / samAsAntaraM tu nA'styeva / vRttyasambhinnArthakasya vAkyasyA'pi kasyacid na tathAbhUtadharmadvayapratipAdakatvamityA 'zatRzAnacau'-"tau saditi zatRzAnayoH saGketitasacchabdavat dvandvavRttipadaM tayoH sakRdabhidhAyakam ityanenApAstam, sadasattve ityAdipadasya krameNa dharmadvayapratyAyanasamarthatvAt / " tattvArthazlokavA0 pR0 140 /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI dikamavaktavyatvopodbalakaM bodhyam / paJcamabhaGgaM nirUpayati syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca paJcamaH / 187 caturthabhaGgapratipAdyasyA'vaktavyatvasya prathamabhaGgapratipAdyAstitvena sahaikadharmiNi bodhanecchayA, svadravyAdinA'stitvalakSaNavidheH pRthak kalpanayA, svadravyAdinA'stitvalakSaNavidheH paradravyAdinA nAstitvalakSaNaniSedhasya ca prAdhAnyato yugapatkalpanayA cA'yaM bhaGgaH pravarttate / asya kathaJcidastitvAdiprakAraka- kathaJcidavaktavyatvaprakAraka - ghaTAdyekadharmivizeSyakabodhajanakavAkyatvaM lakSaNam / saptamabhaGge'tivyAptivAraNAya kathaJcidastitvAdiprakAraketyasya pRthakkathaJcidastitvAdividhimAtraprakAraketyevaMparatA vivakSaNIyA / saptamabhaGgajanyabodhe ca pRthakkathaJcinnAstitvAdiniSedhaH prakAro bhavatIti tadvAraNam / etAvataiva saptabhaGgyAtmakamahAvAkye'pi nA'tivyAptiH - tajjanyamahAvAkyArthabodhe pRthakkathaJcinnAstitvAdiniSedhasyA'pi prakAratvAt / sUkSmavicAraNAyAM ca kathaJcidastitvasaMvalitakathaJcidavaktavyatvoktyA paJcamaM dharmAntarameva bodhyate / taccetthamevollikhituM zakyate, nA'nyatheti tatpratipAdakaH 'syAdastyeva syAdavaktavyameve'ti bhaGgaH / tathA ca tathAvidhavilakSaNadharmamAtraprakArakabodhajanakavAkyatvaM lakSaNaM paryavasyatIti / SaSThaH / SaSThaM bhaGgaM nirUpayati syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca caturthadvitIyadharmasammelanopasthApitaSaSThadharmapratipAdakatayA'yaM bhaGgaH pravarttate / asya pRthakkathaJcinnAstitvAdiniSedhamAtraprakAraka- kathaJcidavaktavyatvaprakAraka - ghaTAdidharmivizeSyakabodhajanakavAkyatvaM tathAvidhavilakSaNadharmamAtraprakAraka - ghaTAdivizeSyakabodhajanakavAkyatvaM vA lakSaNam / anyat sarvaM paJcamabhaGgavat, kevalaM vidhikalpanAsthAne niSedhakalpanA pRthagbhAve pravizatIti / saptamabhaGgaM nirUpayati syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca saptama iti /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 saTIkajainatarkabhASAyAM tRtIyacaturthabhaGgasaMyojanayA prathamadvitIyacaturthabhaGgasaMyojanayA vA'yaM bhaGgaH / saptamo dharmo'tirikto'trA'pi viSayaH, tAdRzadharmaprakArakaghaTAdivizeSyakabodhajanakavAkyamasya niSkRSTalakSaNam / anyat sarvaM pUrvadarzitadizA'vaseyam / . nanu syAdvAdakevalajJAnayoH sarvArthAvabhAsakatvaM syAdvAdinAmanumatam, tanna yujyate / syAdvAde sarvatra saptabhaGgIvAkyameva mahAvAkyatayA sampUrNArthavibodhakamanumatam / paramuktadizA pratiparyAyaM saptavidhadharmaparyAptaprakArakaghaTAdivizeSyakabodhajanakatvaM-pratyekaM tattaddharmaniSThaprakAratAsaptakanirUpitaghaTAdiniSThavizeSyatAnirUpakabodhajanakatvamevA'syAH prasiddhipaddhatimaJcati, na tvetajjanyabodhe'nantadharmAvabhAsaH, tadantareNA'nantadharmAtmakavastvavabhAsanamapi naiva, tathA ca pramANavAkyatvamapyasya na yujyate / zrutapramANena yadyanantadharmAtmakaM vastu paricchidyeta, bhavet tadA tadekadezAvabodhakanayAtmakajJAnajanakatvena nayavAkyatvamapi-pramANApekSayA nayatvavyavasthiteH / yadA cA'nantadharmAtmakavastuparicchedaH zrutapramANAd na bhavati, tadA parimitAnAmekavyAdidharmANAmekadezatvamapi na vyavasthApayituM zakyamiti nayavAkyatvamapi kathamasya yuktiyuktaM syAditi cet ? ekadharmabodhanadvArA tadAtmanA sakaladharmAvabodhakatvalakSaNasakalAdezasvabhAvabalAt saptabhaGgyA anantadharmAtmakavastvavabhAsipramANAtmakajJAnajanakatvena pramANavAkyatvam, tajjanyabodhaviSayAnantadharmAtmakavastvekadeza-ekadvyAdikatipayadharmatadAtmakadharmyavagAhino jJAnasya nayAtmakasya viSayIbhUtadharmakramapratipAdakatvalakSaNavikalAdezasvabhAvabalAdekadvyAdidharmatadAtmakadharmyavabhAsinayAtmakajJAnajanakatvena nayavAkyatvaM copapadyate ityAzayena sakalAdezavikalAdezasvabhAvAbhyAM saptabhaGgI vibhajate seyaM saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca / tatra pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAd vA yogapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH / nayaviSayIkRtasya vastudharmasya bhedavRttiprAdhAnyAd bhedopacArAd vA krameNA'bhidhAyakaM vAkyaM vikalAdezaH / seyamiti / anantaropadarzitA mAnasapratyakSasthetyarthaH / tRtIyasthAne 'syAdavaktavyameve'ti bhaGgamurarIkRtya, AdyAH trayaH sakalAdezasvabhAvA antyAH catvAro vikalAdezasvabhAvA iti zrIsiddhasenAdayo manyante / devasUrayastu saptAnAmapi bhaGgAnAM pratyekaM sakalAdezasvabhAvatvaM vikalAdezasvabhAvatvaM ca pratipannAH, tanmataM pratigRhmaiva pratibhaGgamityuktam / / 1. saptabhaGgyAH pramANavAkyatvaM nayavAkyatvaM vA na sambhavatIti zaGkAkarturabhiprAyaH /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakalAdeza-vikalAdezI 189 tatra sakalAdezaM lakSayati-tatreti / sakalAdezasvabhAvavikalAdezasvabhAvayormadhye ityarthaH / pramANapratipanneti / zrutapramANaparicchinnetyarthaH / vastuna ityasya pratipAdakamityetadghaTakapratipattAvanvayaH / tatraikaikadharmeNa dharmipratipAdake ekaikasmin bhaGge yaugapadyenA'nantadharmAtmakavastuviSayakapratItijanakatvaM kathaM nAma syAdityAkAGkSAnivRttaye kAlAdibhirityAdihetuvacanam / kAlAdibhirityasyA'bhedopacArAdityatrA'pyanvayaH / kAlAdayo'STAvagre nirUpayiSyante / evamabhedavRttiprAdhAnyAbhedopacArAvapi / anantadharmAtmakaghaTarUpavastugatollikhyamAnaikAstitvAdidharmeNa saha, kAlAdibhiraSTabhirdravyArthikanayAdezAt sarveSAmeva ghaTagatAnAM nAstitvAdidharmANAmabhedavRttiprAdhAnyataH, paryAyArthikanayAdezAd vastuto'nyonyabhinnAnAM teSAmabhedavRtterasambhave'bhedopacArato vA, yaugapadyenaikAstitvAdipratipAdanadvArA tadabhinnAzeSadharmapratipAdakatvenA'nantadharmAtmakavastunaH pratipAdakaM yad vacanaM tat sakalAdeza ityarthaH / vikalAdezaM prarUpayati-nayeti / nayena saGgrahAdinayena viSayIkRtasya viSayatAkakSIkRtasya, nayaviSayasyeti yAvat / vastudharmasya anantadhAtmakaghaTAdigataikAstitvAdidharmasya, kAlAdibhiraSTabhiH paryAthikanayAdezAd ghaTAdigatAnAmanyeSAM nAstitvAdidharmANAM bhedavRttiprAdhAnyam, dravyArthikanayAdezAd bhedopacAraM vA''zritya krameNa pratipAdakaM yasya dharmasyollikhyamAnatvaM tasya dharmasya pratipAdanamAtreNa tadAtmanA ghaTadipratipAdakaM yad vacanaM tad vikalAdeza ityarthaH / kramayogapadye svarUpato'jAnan paraH pRcchatinanu kaH kramaH ? kiM vA yaugapadyam ? vivicya kramayogapadyasvarUpopadarzanenottarayati ucyate-yadA'stitvAdidharmANAM kAlAdibhirbhedavivakSA tadaikazabdasyA'nekArthapratyAyane zaktyabhAvAt kramaH / yadA tu teSAmeva dharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpamucyate, tadaikenA'pi zabdenaikadharmapratyAyanamukhena tadAtmakatAmApannasyA'nekAzeSarUpasya vastunaH pratipAdanasambhavAd yaugapadyam / ... prathamaM kramasvarUpaM nirvakti-yadeti / ekazabdasya='astI'tyAdi-astitvAdyekadharmapratipAdakazabdasya / yaugapadyaM nirUpayati-yadA tviti / tadAtmakatAm-ullikhyamAnapratiniyatAstitvAdyekadharmAbhinnatAm, Apannasya prAptasya / anyat spaSTam / kAlAdInAM svarUpamupadarzayituM tatra parajijJAsAmutthApayatike punaH kAlAdayaH?
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 saTIkajainatarkabhASAyAM uttarayatiucyate-kAla AtmarUpamarthaH sambandha upakAraH guNidezaH saMsargaH zabda ityaSTau / kAla ekaH, dvitIyamAtmarUpam, arthaH tRtIyaH, sambandhaH caturthaH, upakAraH paJcamaH, guNidezaH SaSThaH, saMsargaH saptamaH, zabdo'STamaH-ityevamaSTasaGkhyakAH kAlAdaya ityarthaH / taduktaM 'kAlAtmarUpasambandhAH, saMsargopakriye tathA / guNidezArthazabdAzcetyaSTau kAlAdayaH smRtAH // ' iti / tatrAstitvAdyekadharmasya nAstitvAdibhiranyairdharmaH samaM kAlAdinA'bhedavRttimupapAdayati tatra-syAd jIvAdivastvastyevetyatra yatkAlamastitvaM tatkAlAH zeSAnantadharmA vastunyekaDeti teSAM kAlenA'bhedavRttiH, yadeva cA'stitvasya tadguNatvamAtmarUpaM tadevA'nyAnantaguNAnAmapItyAtmarUpeNA'bhedavRttiH, ya eva cA'dhAro'rtho dravyAkhyo'stitvasya sa evA'nyaparyAyANAmityarthenA'bhedavRttiH, ya eva cA'viSvagbhAvaH sambandho'stitvasya sa evA'nyeSAmiti sambandhenA'bhedavRttiH, ya eva copakAro'stitvena svAnuraktatvakaraNaM sa evA'nyairapItyupakAreNA'bhedavRttiH, ya eva guNinaH sambandhI dezaH kSetralakSaNo'stitvasya sa evA'nyeSAmiti guNidezenA'bhedavRttiH, ya eva caikavastvAtmanA'stitvasya saMsargaH sa evA'nyeSAmiti saMsargeNA'bhedavRttiH, guNIbhUtabhedAdabhedapradhAnAt sambandhAd viparyayeNa saMsargasya bhedaH, ya eva cA'stIti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH sa evA'zeSAnantadharmAtmakasyA'pIti zabdenA'bhedavRttiH, paryAyArthikanayaguNabhAvena dravyAthikanayaprAdhAnyAdupapadyate / tatra-kAlAdiSu madhye / teSAM dharmANAm / kAlenA'bhedavRttiriti / 'kAlAvacchedena vastuni ghaTAdAvastitvAdidharmasya pratIteH vastunirUpita-astitvaniSThavRttitAyAM kAlasyA'vacchedakatvam / tatsambandhina eva tanniSThadharmAvacchedakatvamiti niyamena kAlasyA'stitvAdidharmasambandhitvamAvazyakam / kAlena saha dharmasyA'stitvAdeH sambandhaH kAlikaH / so'pi sarvasambandhavyApakakathaJcittAdAtmyavyApya iti kathaJcittAdAtmyamapi kAle'stitvAdeH sambandhaH / evaJca tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamena kathaJcidastitvAbhinnakAlAbhinnakathaJcinnAstitvAdidharmANAM kathaJcidastitvAbhinnatvamityevaM kAlenA'bhedavRttiH / anayaiva dizA''tmarUpAdinA'bhedavRttirapi bodhyetyAzayaH / / AtmarUpeNA'bhedavRtti darzayati-tadguNatvaM ghaTAdidharmiguNatvam / tadeva-ghaTAdi1. 'idAnIM ghaTa' ityAdau vartamAnAdikAlAvacchedena ghaTadyastitvapratItiH /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlAdibhirguNAnAM bhedAbhedavRttI 191 guNatvameva, AtmarUpamiti sambadhyate / arthenA'bhedavRtti darzayati-ya eva cA'dhAra iti / sa eva-dravyAkhya eva AdhAraH / sambandhenA'bhedavRttimupadarzayati-ya eva cA'viSvagbhAva iti / aviSvagbhAvaH kathaJcittAdAtmyam / sa eva-aviSvagbhAva eva sambandhaH / upakArAtmanA'bhedavRttiM nirUpayati-ya eva copakAra iti / sa eva-svAnuraktatvakaraNalakSaNa evopakAraH / guNidezarUpeNA'bhedavRtti darzayati-ya eva guNina iti / sa eva-kSetralakSaNa eva guNinaH sambandhI dezaH / saMsargeNA'bhedavRttiM nirUpayati-ya eva caikavastvAtmaneti / sa eva-tAdRgUpa eva saMsargaH / sambandhasaMsargayoH kaH prativizeSa iti jijJAsAyAmAha-guNIbhUteti / yadyapyaviSvagbhAva eva sambandhaH, sa eva ca saMsargaH, tathApi tatra bhedasya gauNatve'bhedasya prAdhAnye Asthite sati sambandhatvam, tatrA'bhedasya gauNatve bhedasya prAdhAnye vivakSite sati saMsargatvamityanayorbheda ityAzayaH / zabdenA'bhedavRttiM bhAvayati-ya eva caiketi / sa eva-astIti zabda eva / sarve sarvArthavAcakA iti niyamAdekasyA'pi zabdasya sarvairathaiH saha vAcyavAcakabhAvasambandho'sti, tasya vyApakaH kathaJcittAdAtmyalakSaNasambandha ityevaMdizA'pi zabdenA'bhedavRttirupapadyate eveti bodhyam / -- sambandhasaMsargayoH pratiyogyanuyogibhyAmasambaddhayorna sambandhatvasaMsargatve iti tayoH pratiyogyanuyogibhyAM kasyacit sambandhasyA''vazyakatve tadvyApakasyA'pi kathaJcittAdAtmyasambandhasya tatrA''vazyakatvam, niruktasambandhasaMsargau cA'vizeSitau sakaladharmarmigatau-ityeSA digapi taddvArakAbhedavRttau bhAvanIyA / asyAM prakriyAyAM paryAyanayasya guNabhAve dravyArthikanayasya sarvatrA'bhedamAdizataH prAdhAnyamiti tadavalambanena kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdityupadizyate ityaah-pryaayaarthiketi| yadA ca paryAyArthikanayasyaiva prAdhAnyaM dravyArthikanayasya ca guNabhAvamavalambya kAlAdibhirekadharmeNa saha tadanyAzeSadharmANAM bhedadvArA sakalAdezatvaM vivakSyate tadA paryAyArthikanaye nA'styabhedaprAdhAnyamiti tadupacArata eva yaugapadyenA'nantadharmAtmakavastupratipAdakatvataH sakalAdezatvasambhava ityupavarNayitum, kathaM na tatra kAlAdibhirabhedasambhava ityAkAGkSAnivartanAyA''ha- . dravyArthikaguNabhAvena paryAyArthikaprAdhAnye tu na guNAnAmabhedavRttiH sambhavatisamakAlamekatra nAnAguNAnAmasambhavAt, sambhave vA tadAzrayasya bhedaprasaGgAt; nAnAguNAnAM 1. upari sambandhasaMsargayoH kathaJcittAdAtmyarUpatAM svIkRtyA'bhedavRttirdazitA / atra tu tayoryatkiJci drUpatve'pyabhedaH prdrshitH|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 saTIkajainatarkabhASAyAM sambandhina AtmarUpasya ca bhinnatvAt, anyathA teSAM bhedavirodhAt; svAzrayasyA'rthasyA'pi nAnAtvAt, anyathA nAnAguNazrayatvavirodhAt; sambandhasya ca sambandhibhedena bhedadarzanAd, nAnAsambandhibhirekatraikasambandhAghaTanAt; taiH kriyamANasyopakArasya ca pratiniyatarUpasyA'nekatvAt, anekairupakAribhiH kriyamANasyopakArasyaikasya virodhAtaH guNidezasya ca pratiguNaM bhedAt, tadabhede bhinnArthaguNAnAmapi guNidezAbhedaprasaGgAt; saMsargasya ca pratisaMsargi bhedAt, tadabhede saMsargibhedavirodhAt; zabdasya prativiSayaM nAnAtvAt, sarvaguNAnAmekazabdavAcyatAyAM sarvArthAnAmekazabdavAcyatApatteriti kAlAdibhirbhinnAtmanAmabhedopacAraH kriyate / tatra kAlenA'bhedavRtterna sambhava ityAha-sameti / sambhave-samakAlamekatra nAnAguNAnAM sambhave, tadAzrayasya-nAnAguNAdhArasya dharmiNaH / paryAyanaye guNAnAM bhinnatve vibhinnaguNAzrayasya bhinnatvameva / viruddhadharmAdhyAsasya bhedakatvakalpanApekSayA vibhinnadharmAdhyAsasya bhedakatvamiti kalpanaiva lAghavAd yukteti guNAnAM bhede tadAdhArasya tatsamAnakAlInasya bhedaprasaGgAdityarthaH / paryAyanaye AtmarUpeNA'bhedavRttyasambhavamupapAdayati-nAnAguNAnAmiti / anyathA nAnAguNAnAM sambandhina AtmarUpasya tadguNatvalakSaNasyA'bhinnatve, teSAM-guNAnAm / tadguNatvasya sarvatrA'viziSTatvAd bhinnatvaM na syAdityanantadharmANAmabhAve'nantadharmAtmakatvamapi vastuno vaktuM na zakya tetyarthaH / / guNAnAM bhinnAnAmAdhAro'pi vibhinna evetyAdhAralakSaNArthenA'bhedavRttirapi nA'tra ghaTate ityAha-svAzrayasyeti / svAzrayasya-guNAzrayasya / anyathA-guNAzrayasya bhinnatvAbhAve / ekasmin Azraye eka eva guNa iti tatra niyamena nAnAguNAzrayatvaM bhedamantareNa na syAdityarthaH / sambandhenA'bhedavRttyasambhavaM paryAyanaye darzayati-sambandhasya ceti / pratiyogyanuyogibhedena sambandhabhedo'nyatra dRzyate / nahi bhUtalaghaTayoryaH saMyogaH sa eva parvatavaqyorapi / tathA'bhyupagame ghaTabhUtalasaMyogotpattau vahniparvatasaMyogo'pyutpadyeta, tadvinAze so'pi nazyediti prasaGgo durnivAraH syAt / evaM nAnAdharmaiH samaM ghaTAdidharmiNo'pi naikaH sambandhaH, kintu tattaddharmapratiyogiko ghaTAdyanuyogiko bhinna eva sambandha iti tathAdarzanataH kalpyate ityarthaH / nAnAsambandhibhiH astitvanAstitvAdinAnAdharmaiH samam, ekatra-ghaTAdyAtmakaikarmiNi, ekasambandhAghaTanAt-bhedaviziSTAbhedAtmakAviSvagbhAvarUpasambandhAsambhavAt / paryAyanaye upakAreNA'bhedavRttyasambhavaM kathayati-taiH kriyamANasyeti / taiH astitvAdiguNaiH, pratiniyatarUpasya-svasvAnurUpAnuraktatvakaraNAtmakasya, astitvaprabhava upakAra
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlAdibhirguNAnAM bhedAbhedavRttI 193 'asti ghaTa' ityevaMrUpeNa ghaTasyA'nuraJjanaM tadAtmatayA'bhivyApanamityevaM pratiniyatasyeti yAvat, anekatvAt vibhinnatvAt / anekairiti / nAnArUpairastitvAdiguNalakSaNopakArakairjAyamAnasya svAnuraktatvakaraNopakArasyA'bhinnatvavirodhAd / nahi bhavati daNDasya vizeSaNatve[jAyamAnA] daNDItiviziSTasvarUpatAniSpattireva kuNDalAderapi vizeSaNatve, tadAnIM kuNDalItyevameva viziSTasvarUpaniSpatterityarthaH / ____ tatra guNidezenA'bhedavRttyasambhavamupapAdayati-guNidezasya ceti / pratiguNamastitvAdipratyekadharmamAzritya / tadabhede-guNAnAM bhede'pi guNidezasyaikasyaiva bhAve / bhinnArtheti / yathA ghaTastitvAdiguNAnAM bhinnAnAmapi ghaTAtmakaguNino dezo'bhinna eva, tathA sa eva paTAdigatAstitvAdiguNAnAmapi syAdityarthaH / saMsargeNA'bhedavRttiM tatrA'pAkaroti-saMsargasya ceti / saMsargasya abhedasahiSNubhedalakSaNAviSvagbhAvasya / pratisaMsargibhedAditi / anyatra saMsargibhedena saMsargabhedadarzanAdatrA'pi tathaiva yuktatvAditi bhAvaH / tadabhede-saMsargAbhede / bhAvanA sambandhadarzitA'vaseyA / tatra zabdenA'bhedavRtti nirAkaroti-zabdasyeti / zabdasya-astitvAdiguNavAcakAstitvAdizabdasya, prativiSayam astitvAdiguNalakSaNavAcyamAzritya / vAcyabhede'pi vAcakazabdAbhedAbhyupagame'niSTamApAdayati-sarvaguNAnAmiti / uktadizA paryAyArthanayAdezAt kAlAdibhirabhedavRttyasambhave ekaguNena saha tadanyaguNAnAmabhedopacAraH kriyate / upacArazca gardabhAdito bhinne'pi viziSTajJAnavikalamanuSyAdau gardabhAdyabhedasya dRzyate evetyupasaMharati-kAlAdibhiriti / ___ vikalAdezanirvacane uktaM bhedavRttiprAdhAnyAd bhedopacArAdveti / tatrApi kAlAdibhiraSTabhirguNAnAM bhedavRttiH paryAyanayaprAdhAnyAt / taiH punaH dravyArthanayAdezAd bhedavRttyasambhAvAd bhedopacAraH kriyate / tatra paryAyanayAdeze guNAdibhirabhedavRttyasambhave upadarzitA yuktaya eva bhedavRttiprAdhAnye yojanIyAH / dravyArthikanayAdeze guNAdibhirabhedavRttyupapAdikA nItireva bhedavRttyasambhavato bhedopacAre saGghaTanIyetyatidizati evaM bhedavRttitadupacArAvapi vAcyAviti / ye ca syAdastyeva 1 syAnnAstyeva 2 syAdavaktavyameveti 3 trayANAM sakalAdezatvam, syAdastyeva syAnnAstyeva cetyAdicaturNAM vikalAdezatvamAmananti, teSAM mate niravayavArthapratipAdakamakhaNDArthapratipAdakalakSaNaM sakalAdezatvam, sAvayavArthapratipAdakaM sakhaNDArthapratipAdakalakSaNaM vikalAdezatvamiti /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 saTIkajainatarkabhASAyAM pratibhaGgaM saptabhaGgyAH sakalAdezatve pratibhaGgaM pramANavAkyarUpA saptabhaGgI, tasyAH pratibhaGgaM vikalAdezatve pratibhaGgaM nayavAkyarUpA / matAntare AdyAH trayo bhaGgAH sakalAdezatvAt pramANavAkyAni, tadavacchedena saptabhaGgyA api sakalAdezatvAt pramANavAkyatvam, antyAH catvAro bhaGgA vikalAdezatvAd nayavAkyAni, tadavacchedena saptabhaGgyA api tathA / tatra prathamabhaGgaH saMgrahanayAt pravartate / dvitIyabhaGgo vyavahArAt / tRtIyabhaGgaH tAbhyAm / caturthabhaGga RjusUtrAd-yugapatsattvAsattvayorAdeze saGgrahavyavahArayoH tadaviSayakatvAdasAmarthyAd, RjusUtrasya tu tadaviSayakatve'pi saMvRtyaiva tathApratipattisAmarthyasambhavAt / paJcamabhaGgasya saGgraharjusUtrAbhyAM pravRttiH / SaSThabhaGgasya vyavahArarjusUtrAbhyAM pravRttiH / saptamabhaGgasya tu saGgrahavyavahArarjusUtrarityevaM saptabhaGgyA nayayojanA jJeyA / iti saptabhaGgInirUpaNe AgamapramANanirUpaNaM paripUrNam / parokSapramANanirUpaNamupasaMharatiparyavasitaM prokssm| paryavasitaM-sampannam, paripUrNamiti yAvat / pramANanirUpaNamupasaMharatitatazca nirUpitaH pramANapadArthaH / pratyakSaparokSAbhyAM dvividhaM pramANamiti pratijJAtam, pratyakSaparokSayozca saprabhedayoH krameNa nirUpaNe vRtte pramANapadArtho'pi nirUpita eveti /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayaparicchedaH pramANanayanikSepairityanena pramANanayanikSepANAM trayANAmuddiSTatve'pi prathamaM pramANasyoddezAt, tajjijJAsAyA eva prathamamutthitatvAt, tataH prathamaM pramANe nirUpite tajjijJAsArUpapratibandhakopazAntaH, tadanantaramuddiSTatvena nikSepanirUpaNataH prAk nayajijJAsAyA evollAsaH / tataH pramANanirUpaNAnantaramavazyavaktavyatvalakSaNAvasarasaGgatyA nayanirUpaNamityAzayamAviSkurvan zrImAn yazovijayopAdhyAyo nayanirUpaNaM pratijAnIte pramANAnyuktAni / atha nayA ucyante / pramANAnyuktAnItyanena pramANanirUpaNasya vRttatvakathanena svaviSayasiddhinivAyAH pramANajijJAsAyA nayanirUpaNapratibandhikAyA nivRttirAveditA / atha-pramANanirUpaNAnantaram, anena cA'vasarasaGgatyA nirUpaNam / nayA ityanena nirUpaNaviSayasyA''viSkAraH / ucyante ityanena tadviSayakapratipattyanukUlavyApAralakSaNapratijJA'pyAveditA / nayAn lakSayati pramANaparicchinnasyA'nantadharmAtmakasya vastuna ekadezagrAhiNaH taditarAMzApratikSepiNo'dhyavasAyavizeSA 'nayAH / nayA iti lakSyavacanam, pramANetyAdi lakSaNavacanam / nayA iti bahuvacanato '2yAvanto vacanavAdAH, tAvanto nayA' iti vacanAd vizeSato nayAnAmAnantyamiti saMsUcanam / pramANaparicchinnasyeti / anyatra 3zrutapramANaparicchinnasyeti nirdiSTatve'pi, atra pramANasAmAnyAbhidhAnaM syAdvAdasaMskAravataH puMsaH tabalAt pratyakSAdipramANe'pi syAdvAdArthagatirastyeveti tathAvidhapratyakSAdipramANaparicchinnatvamapyanantadharmAtmakavastuna ityAvedanAya / ata eva saprapaJcapratyakSaparokSasvarUpatayA pramANanirUpaNamapi saGgacchate, anyathA kevalajJAnasakalAdezAtmakavacanayoreva pramANatayA'bhidhAnaM nyAyyaM bhavediti bodhyam / ekadezagrAhiNa iti / pradhAnatayA'nantadharmAtmakavastunaH zarIrasanniviSTatvenaikadezasyA'vayavarUpasyA'stitvAditattaddharmasya grAhakAH / pradhAnatayeti pUraNAd gauNatayA tadanyadezagrAhiNa ityapi labhyate / ata eva ca yAvatAmeva vastudharmANAM pradhAnatayA'vagAhakAt pramANAdasya bhedaH / 1. sarva vastvanantadharmAtmakatayA saGkIrNasvabhAvamiti tatparicchedakena pramANenA'pi tathaiva bhavitavyamiti asaGkIrNapratiniyatadharmaprakArakavyavahArasiddhaye nayAnAM sAmarthyam / 2. "jAvaiyA vayaNapahA, tAvaiyA ceva hu~ti nayavAyA // "- sammatitarka (3.47) / ayamatrA'bhiprAya: vastvekadharmapratipAdanaparANAM pramAtrabhiprAyANAM nayatvAbhidhAnAd, vastunazcA'nantadharmavattvAdanantA nayAH sambhavanti / tathApi prAktanAcAryaiH sarvAbhiprAyasaGgrAhakasaptAbhiprAyakalpanayA saptanayA: pratipAditAH / 3. nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasya0 // pramANanayatattvAlokaH 7.1 /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 saTIkajainatarkabhASAyAM anyathA samagragrAhiNaH pramANasya tadantaHsanniviSTaikadezagrAhitvamastyeveti pramANe'pyetallakSaNamativyAptaM syAt / yadyapi ekadezamAtragrAhiNa ityuktyA'pi pramANe'tivyAptervAraNasambhavaH, tathApi yathAzrutasya na kutrA'pi sannaye sattvaM-sannayasya gauNatayA'bhimatagrAyaikadezabhinnadezagrAhitvasyA'pi bhAvAdityasambhavaH syAditi tadvAraNArthaM pradhAnatayetyasyA'vazyamupAdeyatvam / durnayA apyekadezagrAhiNa iti teSvativyAptivAraNAya-itarAMzApratikSepiNa iti / durnayAzcA'nyonyapratipakSAH itarAMzAn pratikSipantyeveti na teSvativyAptiH / nayAstu svaviSayAtiriktaviSaye gajanimIlikAmevA'valambante iti bhavanti itarAMzApratikSepiNaH / . adhyavasAyavizeSAH-pramAturabhiprAyabhedAH / etena-ye ekadezaM gRhNanti itarAMzaM ca na pratikSipanti, te svarUpAnupalambhAd na santyevetyAzaGkA vyudastA-IdRzAnAM saGgrahAdisvarUpANAmabhiprAyabhedAnAM svasaMvedanasiddhatvenA'nupalambhAbhAvAdityAzayaH / nayA eva ca matazabdenocyante, yataH kvacid mate iti vaktavye naye iti vyapadizyate, yathA-evaM nyAyanayajJairiti / 'prAmANyaM gautame mate' ityatra 'gautame naye' ityapi vaktuM zakyate / ekaikasmin api darzane yAni vibhinnAni matAni- idaM prAcAM matam, idaM navyAnAM matam, svatantrANAM cedaM matam, jagadIzamatam, gadAdharamatamiti-dRzyante, tAni sarvANi nayasvarUpANyevopalabhyante, paramitarAMzapratikSepitvAt sunayA na bhavanti / prAcAM matamiti vaktavye prAcAmiSTamityevamapyupalambhata eva abhiprAyazcecchAvizeSa eveti nayasyA'bhiprAyarUpatA'pi nA'nupalabdhibAdhitA / icchA ca jainamate jJAnavizeSa eva, na tu naiyAyikamata iva jJAnAbhinno guNa ityabhiprAyavizeSarUpANAM nayAnAmadhyavasAyavizeSatvaM susaGgatameveti nirupadravamidaM lakSaNamiti bodhyam / nanu yadyevaM nayA uktadizA jJAnavizeSA eva, tadA svaparasaMvedanarUpatvAt pramANatvamapyeSAM sambhavedeveti pramANabhinnatayaiSAM mananamasaGgatamityAzaGkAzaGkasamuddharaNAyA''ha pramANaikadezatvAt teSAM tato bhedaH / yathA hi samudraikadezo na samudro nA'pyasamudraH, tathA nayA api na pramANaM na vA'pramANamiti / pramANaikadezatvAditi / yataH pratyekamastitvAdayo dharmA nayaviSayA anantadharmAtmakavastvekadezA eva tataH, pramANaikadezatvAcca, teSAM nayAnAm, tataH pramANAd, bhedaH pRthagbhAvaH / samuditasvarUpAdekadezasya pRthagbhAvamanuguNadRSTAntena draDhayati-yatheti / anena dRSTAntopadarzanena-'parasparavirodhe hi na prakArAntarasthiti'riti nyAyAd nayAnAM pramANatve pRthagupanyAso vyarthaH, pramANabhinnatve'pramANatvAd na tato vastvaMzasiddhiriti na vastusAdhanAGgatvamiti1. darzanAntare'pi kasyacid jJAnasya pramANApramANobhayakoTibahirbhAvo'bhyupeyate, yathA-"na pramA nA'pi bhramaH syAnnirvikalpakam"-kArikAvalI 135 /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayanirUpaNam 197 zaGkA'pi vyudastA / samudraikadezasya na samudratvamiti samudrabhinnatve'pi nA'samudratvam, kintu samudrAMzatvameva / tathA nayAnAM pramANabhinnatve'pi nA'pramANatvam, kintu pramANaikadezatvameva / taduktaM 'nA'pramANaM pramANaM vA, nayo jJAnAtmako mataH / syAt pramANaikadezastu, sarvathA'pyavirodhataH // 1 // nA'yaM vastu na cA'vastu, vastvaMzaH kathyate budhaiH / nA'samudraH samudro vA, samudrAMzo yathaiva hi // 2 // ' iti / atha nayAn vibhajate te ca dvidhA-dravyArthikaparyAyArthikabhedAt / tatra prAdhAnyena dravyamAtragrAhI dravyArthikaH / prAdhAnyena paryAyamAtragrAhI paryAyArthikaH / te ca-nayAzca / dravyArthiko nayaH, paryAyArthiko nayaH-ityevaM nayA dvividhA ityarthaH / dravyArthikanayaM lakSayati-tatreti / tatra-dravyArthikaparyAyArthikayormadhye / prAdhAnyena dravyamAtragrAhIti lakSaNam, dravyArthika iti lakSyam / prAdhAnyenetyupAdAnAd gauNatayA paryAyagrAhitvamapi labhyate, tena paryAyApratikSepitvAvagatito dravyArthikabhAsAtivyAptivyudAsaH / mAtrapadopAdAnAcca pramANAtivyAptinirAsaH / gauNatayA paryAyagrAhiNi sAmAnyato dravyamAtragrAhitvaM na syAdevetyasambhavaH, tadvAraNAya prAdhAnyeneti / ___paryAyArthikanayaM lakSayati-prAdhAnyeneti / prAdhAnyena paryAyamAtragrAhIti lakSaNanirdezaH, paryAyArthika iti lakSyanirdezaH / atrA'pyasambhavavArakaM prAdhAnyeneti, pramANe'tivyAptivArakaM mAtreti / prAdhAnyeneti vizeSaNamahimnA nayasAmAnyalakSaNAnugamanamahimnA vA labdhAditarAMzApratikSepitvAt paryAyabhAsAtivyAptivAraNam / dravyArthikanayaM vibhajatetatra dravyArthikaH tridhA-naigamasaGgrahavyavahArabhedAt / tatra-dravyArthikaparyAyArthikayormadhye / naigamaH, saGgrahaH, vyavahAravetyevaM bhedAt triprakAro dravyArthika ityarthaH / paryAyArthikanayaM vibhajate1. nayAnAM vastvekAMzabAhitvAt pramANaikadezatvam / 2. vastuni dravyaparyAyayoH samAnarUpeNaivA'vasthAnam / kevalaM jJaptikAle pratipAdanakAle vA''pekSika: ___ prAdhAnyagauNabhAvaH / 3. prakRtavatsvaMzagrAhi-taditarAMzApratikSepitvAdi /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 saTIkajainatarkabhASAyAM paryAyArthikaH caturdhA - RjusUtrazabdasamabhirUDhaivambhUtabhedAt / RjusUtraH, zabdaH, samabhirUDhaH, evambhUtaH - ityevaM bhedAt catuH prakAraH paryAyArthika ityarthaH / ubhayasaGkalane nayAH sapteti phalitam / RjusUtrasya paryAyArthavizeSatayA'bhidhAnaM siddhasenAdimatamAzritya / pUjya zrIjinabhadragaNikSamAzramaNamate tasya dravyArthikatvameva / tanmate dravyArthikA naigamasaGgrahavyavahArjusUtrAH catvAro nayAH, paryAyArthikAH zabdasamabhirUDhaivambhUtAH trayo nayAH / naigamasya siddhasenamate sAmAnyagrAhiNaH saGgrahe, vizeSagrAhiNaH vyavahAre'ntarbhAvaH - ityevaM vizeSA bahavaH santi, tathApi anyAn vizeSAn granthagauravabhayAdupekSya RjusUtrasya dravyArthikatvamananaM yat pUjyapAdAnAM tadevopadarzayati RjusUtro dravyArthikasyaiva bheda iti tu jinabhadragaNikSamAzramaNAH / nayavizeSanirUpaNam dravyArthikasya prathamoddiSTatvAt prathamaM vibhajanAcca tasyA''dyaM prakAraM naigamaM lakSayatitatra sAmAnyavizeSAdyanekadharmopanayanaparo'dhyavasAyo naigamaH, yathA paryAyayodravyayoH paryAyadravyayozca mukhyAmukhyarUpatayA vivakSaNaparaH / tatra-naigamasaGgrahavyavahAreSu dravyArthikabhedeSu madhye / sAmAnyetyAdi lakSaNam, naigama iti lakSyam / dravyatvamanugatatvAt sAmAnyam, sahabhAvI paryAyo guNaH kramabhAvI paryAyazca - tAvubhau vyAvRttatvAd vizeSaH / AdipadAd nityatvAnityatvabhedAbhedAdergrahaNam / tathAvidhAnekadharmANAM dharmiNyupanayane paraH-pravaNaH adhyavasAyaH - abhiprAyo naigamanaya ityarthaH / amumevA'rthaM spaSTayati-yatheti / paryAyayorekaparyAyasya mukhyarUpatayA'paraparyAyasyAS mukhyarUpatayA = gauNatayA vivakSaNaparaH = pratipAdanasamartha eko naigamaH / dravyayorekadravyasya mukhyarUpatayA, paradravyasyA'mukhyarUpatayA pratipAdanapravaNo dvitIyo naigamaH / paryAyadravyayorekatarasya paryAyasya dravyasya vA mukhyatayA'parasya dravyasya paryAyasya vA'mukhyarUpatayA jJApanapravINaH tRtIyo naigama ityarthaH / tatra paryAyayormukhyAmukhyatayA vivakSaNaparaM naigamamudAharati atra saccaitanyamAtmanIti paryAyayormukhyAmukhyatayA vivakSaNam / atra caitanyAkhyasya vyaJjanaparyAyasya vizeSyatvena mukhyatvAt, sattvAkhyasya tu vizeSaNatvenA'mukhyatvAt / 'jinabhadra 0 ' - vizeSA0 bR0 gA0 75 vizeSA0 gA0 77, 2262 | 1. dRzyatAm pRSTha 243 Ti. 2 /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayavizeSanirUpaNam 199 atra-upadarzitaprakAratrayamadhye / atra AtmarmiNi dravye sattvacaitanyayoH taddharmatvAt tatparyAyabhUtayoH 'saccaitanya'mityevaM vivakSaNe, sattvasya vizeSaNatvena gauNatvam, caitanyasya tadvizeSyatvena mukhyatvamityevaM paryAyayormukhyAmukhyatayA vivakSaNamityeva spaSTayati-atreti / atra-saccaitanyamAtmanItyasmin / vyaJjanaparyAyasya-caitanyamupayogasvarUpamAtmanaH pratikSaNaM vibhinnasukhaduHkhaharSavismayAdyarthaparyAyabhAve'pyanugAmitvAd vyaJjanaparyAyaH, tasya / vizeSyatveneti / saccaitanyamityatra caitanyaM vizeSyaM sattvaM ca vizeSaNamityato vizeSyatvena / sattvAkhyasya tvityatrA'pi vyaJjanaparyAyasyeti sambaddhyate-yathA kAlatrayAnugAmi caitanyaM tathA prativiziSTasattvamapIti / vyaJjanaparyAyaH ka ityapekSAyAmAhapravRttinivRttinibandhanArthakriyAkAritvopalakSito vyaJjanaparyAyaH / yaddharmasambandhAt cetanAdizabdasyA'rthavizeSe pravRttiH, yaddharmAsambandhAcca tasyA'rthavizeSe nivRttiH, tannibandhanA yA'rthakriyA 'ayaM cetano'yamacetana' ityAdivyavahRtilakSaNA, tatkAritvopalakSitaH tatsvarUpayogyatvavAn / na hi caitanyAdisattve uktA'rthakriyA sarvadA bhavatyeva-vyavahArakarturabhAve vA vyavahatIcchAdyabhAve vA vyavahRterabhAvAd / ato niruktArthakriyAkAritvaM cetanAdervyaJjanaparyAyatAsampAdakaM vizeSaNaM na bhavati, tathA sati tathAvyavahatijananAbhAvadazAyAM caitanyAdervyaJjanaparyAyatvAbhAvaprasaGgAt / arthakriyAsvarUpayogyatA tu sahakAryantaravirahAt kAryAjanane'pi na vyAvarttate ityabhisandhAnenA'rthakriyAkAritvaviziSTa ityanuktvA arthakriyAkAritvopalakSita ityuktam / evambhUto yaH paryAyaH sa vyaJjanaparyAya ityarthaH / ____ tat kimanyo'pi paryAyo'sti yena vyaJjanaparyAya iti viziSyocyate iti cedastyevA'rthaparyAyaH / tarhi sa kIgrUpa ityapekSAyAmAha bhUtabhaviSyatvasaMsparzarahitaM vartamAnakAlAvacchinaM vastusvarUpaM cA'rthaparyAyaH / yaH paryAyo'tItakAle'nAgatakAle ca dharmiNi na sattAmanubhavati, kintu vartamAnakAlAvacchedenaiva tatra varttate, evambhUto yo vastusvarUpaparyAyo pratikSaNamanyonyasvarUpabhavanalakSaNaH so'rthaparyAya ityarthaH / dravyayormukhyAmukhyatayA vivakSaNaparaM naigamamudAharati vastu paryAyavadvyamiti dravyayormukhyAmukhyatayA vivakSaNam, paryAyavadravyAkhyasya dharmiNo vizeSyatvena prAdhAnyAd, vastvAkhyasya vizeSaNatvena gauNatvAt /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 saTIkajainatarkabhASAyAM . atra vizeSaNIbhUtaM vastu api dravyam, vizeSyIbhUtaM paryAyavadravyamityapi dravyam / tatra vizeSaNatvAdekasyA'prAdhAnyaM dvitIyasya tu prAdhAnyamiti tathaiva vivakSaNamiti spaSTayatiparyAyavadravyAkhyasyeti / paryAyadravyayormukhyAmukhyarUpatayA vivakSaNaparaM naigamamudAharati kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti paryAyadravyayormukhyAmukhyatayA vivakSaNam, atra viSayAsaktajIvAkhyasya dharmiNo vizeSyatvena mukhyatvAt, sukhalakSaNasya tu dharmasya tadvizeSaNatvenA'mukhyatvAt / . viSayAsaktajIvalakSaNadravyasya vizeSyatayA prAdhAnyam, sukhasya tu paryAyasya vizeSaNatvAdaprAdhAnyam / tathaiva ca vivakSeti saGgamayati-atreti / atra-niruktodAharaNasthale / nanu vastvaMzagrAhyeva nayo'bhimataH, udAhatanaigamastu dravyaparyAyobhayaviSayakatvena vastuviSayakatvAt pramANaM syAdityAzaGkya pratikSipati na caivaM dravyaparyAyobhayAvagAhitvena naigamasya prAmANyaprasaGgaH-prAdhAnyena tadubhayAvagAhina eva jJAnasya pramANatvAt / evam udAhRtanaigamasya dravyaparyAyobhayaviSayakatvAbhyupagame / vastuni dravyaparyAyayoH prAdhAnyenaiva svarUpatA-tathAsatyeva tadAtmakatvamekasya vastunaH / na hyekamevaM pradhAnamapradhAnaM ca sambhavati / yasyA'prAdhAnyaM tad upacaritameva, na hyupacaritaM vasturUpam, na hi siMhatvenopacarito mANavakaH siMho bhavati / itthaM codAhRtasya naigamasya pradhAnatayA dravyaviSayakatvAd gauNatayA paryAyaviSayakatvAt prAdhAnyenobhayAvagAhitvAbhAvAdubhayAtmakavastvagAhitvAbhAvena na prAmANyamityAha-prAdhAnyeneti / tadubhayAvagAhina eva-tadubhayaviSayakasyaiva / saGgrahaM nirUpayatisAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saGgrahaH / sAmAnyamAtragrAhI parAmarza iti lakSaNam, saGgraha iti lakSyam / parAmarzaH nizcayaH, adhyavasAyavizeSa iti yAvat / sAmAnyAtmanA'vAntarAzeSavizeSaviSayakameva, na tu vizeSAtmanA vizeSaviSayakam, etAdRzaM yad jJAnaM tat saGgrahanaya ityarthaH / taM vibhajatesa dvedhA-paro'parazca / parasaGgraho'parasaGgrahazcetyevaM dviprakAraH saGgraha ityarthaH /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 nayavizeSanirUpaNam parasaGgrahaM lakSayati tatrA'zeSavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH paraH saGgrahaH, yathA-vizvamekaM sadavizeSAditi / tatra-parAparasaGgrahayormadhye / azeSAdi lakSaNam, paraH saGgraha iti lakSyam / azeSeSu dravyatvAdyavAntarasAmAnya-tadAdhAravyaktivizeSeSu gajanimIlikAmavalambamAnaH sattAlakSaNamahAsAmAnyasvarUpaM paryAyAmizritadravyameva yo viSayIkaroti, evambhUto bodhavizeSaH parasaGgraha ityarthaH / udAharati-yatheti / sarvaM hi vastu 'sat, sad' ityevaM bhAti, tato vastumAtraM sadeva bhavati / 'ghaTaH, paTa' ityAdikaM tu vyAvRttatvAd na vasturUpam-'AdAvante ca yad nA'sti, vartamAne'pi tat tathe'ti' sattvameva vastunaH pAramArthika rUpam, taccaikamiti tadAtmakaM vizvamapyekaM-sadavizeSAt-sadrUpasya sarvatra sAdhAraNatvAt / rUpAntarasya tvananugAmitayA kalpitatvena tato vizvasya bhedA'sambhavAdityarthaH / aparasaGgrahaM lakSayati dravyatvAdInyavAntarasAmAnyAni manvAnaH, tadbhedeSu gajanimIlikAmavalambamAnaH punaraparasaGgrahaH / .. aparasaGgraha iti lakSyanirdezaH, dravyatvAdInItyAdilakSaNanirdezaH / avAntarasAmAnyAni-mahAsAmAnyasattAvyApyajAtIH / dravyatvAdInItyatrAdipadAd guNatvaparyAyatvAderupagrahaH / manvAnaH-svIkurvANaH / tadbhedeSu-dravyabhedeSu jIvapudgaladharmAdharmAstikAyAdiSu dravyatvAvAntarasAmAnyaliGgiteSu, gajanimIlikAm audAsInyam / anyat spaSTam / asyodAharaNaM 'jIvAdikamekameva dravyavizeSA'dityAyUhanIyam / vyavahAranayaM lakSayati- - saGgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenA'bhisandhinA kriyate sa vyavahAra:2 / yathA-yat sat tad dravyaM paryAyo vA, yad dravyaM tad jIvAdi SaDvidham, yaH paryAyaH sa dvividhaH-kramabhAvI sahabhAvI cetyAdi / saGgraheNetyAdi setyantaM lakSaNam, vyavahAra iti lakSyam / sAmAnyagrAhiNA saGgrahanayena sAmAnyAtmanA viSayIkRtAnAM vizeSAtmanAmarthAnAM vidhipUrvakaM-svasAdhAraNarUpAbhidhAna1. mRttikAkAle khaNDaghaTakAle ca ghaTasyA'bhAvAd vartamAne'pi ghaTasyA'bhAvaH-yad nA'nugAmi, na tad vAstavikamitIhA''zayaH / 2. vyavahAranayo mukhyavRttyA lokavyavahAranibandhanaH, tadubhayorapi prAyo vizeSavizrAntatvAt /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 saTIkajainatarkabhASAyAM pUrvakam , mahAsAmAnyasya yad vyApyaM tadrUpeNa prathamamabhidhAya tasya yad vyApyaM tadrUpeNa tadAliGgitasya dharmiNo'bhidhAnamityevaMkrameNa, na tu prathamata eva yasyA'vAntaravizeSo nA'sti tadrUpeNaivA'bhidhAnamiti vibhajanakramaniyamalakSaNavidhipurassaramiti yAvat / avaharaNaM vibhajanam, yenA'bhisandhinA-yenA'dhyavasAyavizeSeNa kriyate so'bhiprAyavizeSo vyavahAranaya ityarthaH / udAharati-yatheti / jIvAdIti / jIvAstikAyaH pudgalAstikAyo dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzAstikAyaH kAlazcetyevaM SaTprakArakaM dravyamityarthaH / kramabhAvI dravyotpattyanantaraM yo yadAkadAcid bhavati saMyogAdirutkSepaNAdiH raktataratvAdirvA sa paryAyaH / sahabhAvI yo dravyeNA''dhAreNa sahaivotpadyate rUparasagandhasparzAdirguNaH sa sahabhAvI paryAyo bodhyaH / RjusUtranayaM lakSayatiRju-vartamAnakSaNasthAyiparyAyamAtraM prAdhAnyataH sUcayan abhiprAya RjusUtraH / abhiprAya ityantaM lakSaNam, RjusUtra iti lakSyam / anvayArthopadarzanena lakSaNe'smin Rjvityasya vartamAnakSaNasthAyiparyAyamAtramityarthakathanam, evaJca bhUtakAlavRttitve [bhaviSyatkAlavRttitve ca] kauTilyamityabhisandhAnam, kuTilatArUpatvaM ca tayorarthe'sambhavAditi / sUtrayati-sUcayatIti sUtramiti vyutpattimavalambya, 2AbhAsatAvyavacchedAya prAdhAnyata ityupAdAya ca sUtramityasya prAdhAnyataH sUcayan ityarthakathanam / nayatvAdevA'bhiprAyatvaM prAptamityAzayenA'bhiprAya iti / udAharati yathA sukhavivartaH sampratyasti / atra hi kSaNasthAyi sukhAkhyaM paryAyamAtraM prAdhAnyena pradarzyate, tadadhikaraNabhUtaM punarAtmadravyaM gauNatayA nA'rNyate iti / sukhavivartaH sukhAkhyaparyAyaH, samprati-vartamAnakAle, asti-vartate / udAhRtasya RjusUtralakSaNayogaM bhAvayati-atreti / atra-sukhavivarttaH sampratyastItyasmin, hi-yataH / vartamAnakAlaH kSaNamAtrarUpa evA'smin naye iSTa ityataH kSaNasthAyItyuktam / sukhasya tadAdhArasyA''tmanazcare sattve'pi sukhasattvasambhavAt tadavagAhane na niruktalakSaNasamanvaya ityata 1. 'RjusUtra' ityasmAd nAmata eva kathaM tallakSaNaM prakaTIbhavati tat pradarzyate / 2. RjusUtrAbhAse'tivyAptivAraNAya / 3. 'sampratyAtmani sukhavivarto'stI'tyatra sukhasyA''tmanazca sattvAt, sukhAkhyaparyAyAvagAhanAdidamapi RjusUtra dRSTAntaM bhavediti, dRSTAnte lakSaNasamanvayAbhAvAd virodhaH syAdityato 'mAtra padam /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 nayavizeSanirUpaNam uktaM paryAyamAtramiti / paryAyamAtrapradarzanaM tadAbhAse'pi samastItyataH prAdhAnyeneti / pradhAnatayA paryAyamAtrasya pradarzanaM tadaiva bhavet, tadAdhArasyA''tmadravyasya gauNatayA'vagAhanalakSaNamarpitatvaM bhavedataH tadupadarzayati-tadadhikaraNabhUtamiti / paryAyArthikasya prathamabhedamRjusUtraM lakSayitvA dvitIyabhedaM zabdanayaM lakSayatikAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH / kSaNamAtrasthAyitvamarthasya paryAyArthikanayabhedacatuSTaye'pi sAdhAraNam, RjusUtrAt paraM zabdanaye kAlAdibhedena zabdasya bhinnArthatvaM vizeSaH, RjusUtranayo hi kAlAdibhede'pi zabdasya vAcyabhedaM necchatIti / dhvaneH-zabdasya, arthabhedaM-vAcyabhedam, pratipadyamAnaH svIkurvANaH, abhiprAya iti dRzyam-etAvad lakSaNam, zabda:=zabdanaya iti lakSyam / ___ kAlAdibhedenetyuktam, tatra ke kAlAdaya iti jijJAsAyAmAha kAlakArakaliGgasaGkhyApuruSopasargAH kAlAdayaH / tatra babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityatrA'tItAdikAlabhedena sumerorbhedapratipattiH, karoti kriyate kumbha' ityAdau kArakabhedena, taTa: taTI taTamityAdau liGgabhedena, dArAH kalatramityAdau saGkhyAbhedena, yAsyasi tvaM yAsyati bhavAnityAdau puruSabhedena, santiSThate avatiSThate ityAdAvupasargabhedena / tatra-kAlAdibhedeSu madhye / kAlabhedenA'rthabhedamudAharati-babhUveti / kArakabhedenA'rthabhedamudAharati-karotIti / kArakabhedenetyanantaraM kumbhasya bhedapratipattiriti dRzyam / liGgabhedena dhvanerarthabhedamudAharati-taTa iti / liGgabhedenetyanantaraM taTasya bhedapratipattiriti dRzyam / saGkhyAbhedena dhvanerarthabhedamudAharati-dArA iti / saGkhyAbhedenetyanantaraM strIrUpArthasya bhedapratipattiriti dRzyam / puruSabhedenA'rthabhedamudAharati-yAsyasIti / yAsyasIti sambodhye madhyamapuruSe prayujyate, yAsyatIti anyapuruSe svasambodhyabhinne uttamamadhyamabhinne tRtIyapuruSe prayujyate iti puruSabhedaH / puruSabhedenetyanantaramekasyA'pi. bhaviSyatkAlInaprayANakarturarthasya bhedapratipattiriti dRzyam / upasargabhedamudAharati-santiSThate iti / upasargabhedenetyanantaramekadhAtvarthasyA'pi bhedapratipattiriti dRzyam / --- -------- RjusUtrAbhimatasya kSaNikasyaikasyA'rthasya kAlakArakaliGgAdyavAptabhedakazabdabhedenA'rthabhedamurarIkurvANaM zabdanayaM lakSayitvA paryAyArthikasya tRtIyabhedaM samabhirUDhanayaM lakSayati paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamarthaM samabhirohan samabhirUDhaH / 1. karoti kumbhaH (jaladhAraNAdi), kriyate kumbhaH (kumbhakAreNa) ityevamatra vAkyadvayam /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM samabhirohan ityantaM lakSaNam, samabhirUDha iti lakSyam / ekapravRttikA vibhinnAnupUrvIsaGghaTitavarNasamudAyalakSaNAH zabdAH paryAyazabdAH yathA ghaTakuTakumbhakalasAdayaH / teSu niruktibhedena= ghaTate=ceSTate iti ghaTaH, kuTati = kauTilyamanubhavatIti kuTa:, ku: - pRthivI, tAM bhAsayatIti kumbha; kaM=jalaM lasati yatra sa kalasa ityevaM vyutpattibhedena / bhinnaM pRthag, arthaM=vAcyam, samabhirohan - pratipAdayan adhyavasAyavizeSaH samabhirUDhanaya ityarthaH / = zabdanayAt pUrvamabhihitAt sampratyetya (? sAmpratetya) parAbhidhAnAt samabhirUDhasya bhedaM 204 spaSTayati zabdayo hi paryAyabhede'pyarthAbhedamabhipraiti, samabhirUDhastu paryAyabhede bhinnAnarthAnabhimanyate, abhedaM tvarthagataM paryAyazabdAnAmupekSate iti / hi-yataH, zabdanayaH=sAmpratanayaH, paryAyabhede'pi = ekasya ghaTarUpArthasya ghaTakuTakumbhAdinAmabhede'pi, arthAbhedaM = ghaTarUpArthasyaikyam, abhipraiti = icchati / samabhirUDhastu = samabhirUDhAkhyanayaH punaH, paryAyabhede = nAmnAM bhede, arthAn -saMjJinaH, bhinnAn ghaTavAcyAt kuTavAcyo bhinnaH, kuTavAcyAt kumbhavAcyo bhinna- ityevaM nAnAbhUtAn, abhimanyate = svIkurute / samabhirUDhAbhAsAd vyavacchittaye Aha- abhedamiti / paryAyazabdAnAmarthagatAbhedaM tUpekSate / na pratikSipati, kintu tatra gajanimIlikAmavalambate ityupekSate ityasyArthaH / udAharati yathA indanAdindraH, zakanAt zakraH, pUrvAraNAt purandara ityAdi / indanAt-devAdhipatyAdilakSaNaizvaryAt, zakanAt = vRtrAdizatrUNAM mAraNe sAmarthyAt, pUrdAraNAt zatrupurAdividhvaMsanAt / paryAyanayasya turIyabhedamevambhUtanayaM lakSayati zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyAviSTamarthaM vAcyatvenA'bhyupagacchan evambhUtaH / yathendanamanubhavan indraH / etanmate sarveSAM zabdAnAM kriyAzabdatvAd vyutpattinimittakriyaiva pravRttinimittamityabhisandhAya svapravRttinimittabhUtetyuktam / atra svapravRttinimittabhUtetyAdi lakSaNam, 1. samAnaM pravRttinimittaM yeSAM te ekapravRttikAH / ghaTazabdasya pRthubudhnodarAdimatpadArthe pravRtternimittaM ghaTatvam, kuTasya kuTatvam, kalasasya kalasatvam / evaM sati teSAM pravRttinimittAnAmaikyaM katham ? idamatra vicAraNIyam-vastutastu tatra pravRttinimittaM pRthubudhnodarakambugrIvAdimattvarUpasvarUpameva / tacca kathaM nirdezyam ? zabdAntarAbhAvAd ghaTatvAdizabdaireva tad nirdezyaM bhavati / taccaikameveti /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayavizeSanirUpaNam 205 evambhUta iti lakSyam / abhyupagacchannityanantaram abhiprAyavizeSa iti dRzyam / udAharatiyatheti / indanam-aizvaryam / samabhirUDhanayo'pi vyutpattibhedanimittakasaMjJAbhedato'rthabhedamabhyupagacchati, evambhUto'pi tatheti kiMkRto'nayorbheda ityapekSAyAmAha - samabhirUDhanayo hIndanAdikriyAyAM satyAmasatyAM ca vAsavAderarthasyendrAdivyapadezamabhipraiti-kriyopalakSitasAmAnyasyaiva pravRttinimittatvAt - pazuvizeSasya gamanakriyAyAM satyAmasatyAM ca govyapadezavat, tathArUDheH sadbhAvAt / evambhUtaH punarindanAdikriyApariNatamarthaM tatkriyAkAle indrAdivyapadezabhAjamabhimanyate / samabhirUDhanayo hIti / yadaizvaryAdyanubhavati vAsavAdiryadA ca nA'nubhavati, ubhayakAle'pi tatrendAdizabdavyapadezyatvaM samabhirUDhanayo yataH svIkarotItyarthaH / indanAdikriyA'bhAvakAle vyutpattinimittabhUtAyA indanAdikriyAyA abhAvAt kathaM tatrendrAdizabdapravRttirityapekSAyAmAha -kriyopalakSiteti / yadA kadAcidindanAdikriyAyA adhikaraNe varttamAnaM yad vAsavatvAdilakSaNaM sAmAnyam, tasyaiva indrAdizabdapravRttau nimittatvena tasyendanAdikriyAzUnyakAle'pi vAsavAdau sattvena tadbalAdindrAdivyapadezasya sambhavAdityarthaH / dRzyate ca vyutpattinimittakriyAyA abhAvadazAyAmapi tatsamAnAdhikaraNasAmAnyavizeSalakSaNapravRttinimittabalAt ' zabdavyapadezyatvamiti nA'dRSTacarIyaM kalpanetyAha-pazviti / pazuvizeSasya - gavAtmakapazoH / kathaM tatrApi gamanakriyAvirahakAle gozabdavyapadeza ityAkAGkSAyAmAha - tathArUDheriti / gozabdasya gotvAvacchinne zaktireva rUDhiH, avayavazaktiryogaH, samudAyazaktI rUDhiH, tasyAH sadbhAvAdityarthaH / itthaM samabhirUDhAbhimatamupadarzya tattvArthe evambhUtAbhimantavyamupadarzayati- evambhUta iti / tatkriyAkAle-aizvaryAdyanubhavakAle eva / abhimanyate - svIkaroti / yadaiva yannAmavyutpattinimittakriyA yatra vartate tadaiva tatra tannAmnA vyapadezo, nA'nyadA'pItyevamevambhUtanayaH svIkarotItyarthaH / nanvevaM vyutpattinimittakriyAyA eva pravRttinimittatvAbhyupagame jAtizabda-guNazabdakriyAzabda- yAhagicchikazabda- dravyazabda ityevaM paJcaprakAratvaM nAmnAM bhajyeta sarveSAM kriyAzabdatvasyaiva prApteriti ced: atreSTApattirevA'smAkamityAha na hi kazcidakriyAzabdo 'syA'sti / gaurazva ityAdijAtizabdAbhimatAnAmapi I 1. gacchatIti gauritivyutpattinimittasamAnAdhikaraNakaM pravRttinimittaM sAmAnyavizeSAtmakaM gotvam /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 saTIkajainatarkabhASAyAM kriyAzabdatvAt-gacchatIti gauH, AzugAmitvAdazva iti / zuklo nIla iti guNazabdAbhimatA api kriyAzabdA eva-zucIbhavanAt zuklo, nIlanAd nIla iti / devadatto, yajJadatta iti yadRcchAzabdAbhimatA api kriyAzabdA eva-deva enaM deyAt, yajJa enaM deyAditi / saMyogidravyazabdAH samavAyidravyazabdAzcA'bhimatAH kriyAzabdA evadaNDo'syA'stIti daNDI, viSANamasyA'stIti viSANItyastikriyApradhAnatvAt / paJcatayI tu zabdAnAM vyavahAramAtrAt, na tu nizcayAdityayaM nayaH svIkurute / akriyAzabdaH kriyAbhinnazabdaH / asya evambhUtanayasya, mate iti zeSaH / tatra gotvAzvatvAdijAtipravRttinimittakatvena jAtizabdatayA'bhimatAnAM gavAdizabdAnAM kriyApravRttinimittakatvena kriyAzabdatvaM vyavasthApayati-gaurava ityAdi / guNapravRttinimittakatvena guNazabdatvenA'bhimatAnAM zuklAdizabdAnAM kriyApravRttinimittakatvopadarzanena kriyAzabdatvamupadarzayati-zuklo nIla iti / __pratiniyatatattacchabdavAcyatAlakSaNopAdhiviziSTavAcyakatvena puruSavizeSasaGketitatvena vAcyatAzabdena (sambandhena) devadattAdizabdaviziSTe devadattAdizabdAnAM zaktiriti tattacchabda[vAcyatA] lakSaNopAdhipravRttinimittakatayA yahacchAzabdatayA'bhimatAnAM devadattAdizabdAnAM vyutpattinimittakriyApravRttinimittakatvopadarzanena kriyAzabdatvaM saGgamayati-devadatto yajJadatta iti| saMyogasambandhena dravyavizeSaviziSTavAcakatayA'bhimataH saMyogidravyazabdaH / samavAyasambandhena dravyavizeSaviziSTavAcakatayA'bhimataH samavAyidravyazabda:-ityevamubhayavidhasyA'pi dravyazabdasya kriyAvizeSapravRttinimittakatvena kriyAzabdatvamupapAdayati-saMyogIti / 'daNDin'zabdaH-saMyogidravyazabdaH-daNDapuruSayordravyayoH saMyogasambandhasya bhAvAt / 'viSANin' zabda:samavAyidravyazabda:-viSANasyA'vayavatvena gavAdecA'vayavitvenA'vayavAvayavinoH samavAyasambandhasya bhAvAt / yadyapyavayavI avayave varttate, na tvavayavo'vayavini, evaM ca viSANe samavAyena gavAdeH sattvam, na tu gavAdau viSANasya, tathApi 'samavAyenA''dheyatvamapi samavAya evetyabhiprAyaH / jAtizabdAdibhedena zabde paJcavidhatvamananaM ca vyavahAranayamAzritya, tatazca tat kalpitameva, na tu vAstavikamatenA''daraNIyamityAha-paJcatayI tviti / pravRttiriti dRzyam / 1. samavAyasambandhAvacchinna-AdheyatAsambandho'pi samavAya ityucyate / ato viSANasya samavAyasambandhA vacchinnAdheyatAsambandhena gavi sattve, samavAyena viSANI gaurityapi vaktuM zakyate eva /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayavizeSanirUpaNam 207 paJcatayI-paJcaprakArA jAtyAdipravRttinimittamAzritya zabdAnAM pravRttiH vyavahAramAtramAzritya, yathA-panthA gacchati, kuNDikA sravati, ayo dahatItyupacArata 'eva, na tu vastusthitimanurudhya, tatheyamapIti / yadi yathAvasthitavastusvarUpagrAhinizcayanayAdiyaM syAt, tadA'bhyupagamapathaM gacchedapi, na caivamityAha-na tu nizcayAditIti / ayaM nayaH evambhUtanayaH / arthanaya-zabdanayabhedena nayavibhAgamupadizati eteSvAdyAH catvAraH prAdhAnyenA'rthagocaratvAdarthanayAH, antyAstu trayaH prAdhAnyena zabdagocaratvAt zabdanayAH / AdyAH catvAra:=naigamasaGgrahavyavahArarjusUtrAH / prAdhAnyeneti / prAdhAnyena sAmAnyena sAmAnyaM vizeSaM vA'rthamAzrityaiva vastusvarUpaM paricchindanto nayavizeSasvarUpatAM pratipadyante / sAmAnyamAtraviSayakatvAt saGgrahaH, vibhinnasAmAnyavizeSobhayaviSayakatvAd naigamaH, uttarottaravizeSaviSayakatvAd vyavahAraH, kSaNikavizeSarUpArthaviSayakatvAd RjusUtra iti sAmAnyavizeSobhayAtmakasyA'rthasyaiva sAmAnyAMzaM vizeSAMzaM vA prAdhAnyena gocarayantyete nayA ityarthanayA ucyante ityarthaH / antyAstu trayaH-zabdasamabhirUdaivambhUtAkhyAH trayo nayAH / prAdhAnyeneti / ete nayAH zabdasya vailakSaNyenA'rthavailakSaNyamuzanti arthAn zabdavaze sthApayanti, yataH kAlakArakaliGgAdibhedaH zabdagata eva, vyutpattibhedo'pi zabdasyaiva, tato'rthabhedamurarIkurvantaH zabdAdyAH trayo nayAH pradhAnabhAvena zabdaviSayakatvAt zabdanayA ityarthaH / arpitanayAnarpitanayAbhyAM nayasya dvaividhyamupadarzayatitathA vizeSagrAhiNo'rpitanayAH, sAmAnyagrAhiNaH cA'narpitanayAH / vizeSagrAhiNa iti / ayaMte-vizeSyate ityarpito vizeSaH, tadgrAhiNaH / sAmAnyavizeSAtmakavastuni ukteSu nayeSu ye vizeSagrAhiNa te'rpitanayAH kathyante ityarthaH / sAmAnya 'tathA vizeSagrAhiNa:'-"arpyate vizeSyate ityarpito vizeSaH tadvAdI nayaH arpitanayaH samayaprasiddho jJeyaH / tanmataM vizeSa evAsti na sAmAnyam / anarpitamavizeSitaM sAmAnyamucyate tadvAdI nayaH anarpitanayaH / so'pi samayaprasiddha eva boddhavyaH / tanmataM tu sAmAnyamevAsti na vizeSaH |"-vishessaa0 bR0 gA0 3588 / 1. azeSANAM sAMvyavahArikapratyakSANAM manaHsAhAyyotpannatve'pi yathA vyavahArataH kiJciccAkSuSam, kiJcitspArzanamityAdi pRthagvyapadezamaznute, tathaivA'zeSANAM zabdAnAM kriyApravRttinimittakatve'pi vyavahArato jAtipravRttinimitakatvAdivyapadezaH /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 saTIkajainatarkabhASAyAM grAhiNa iti / anarpitavizeSitaM sAmAnyam, tadgrAhiNaH / ye punaH sAmAnyameva prAdhAnyena gRhNanti, te nayA anarpitanayA iti vyapadizyante / etena sAmAnyamAtragrAhI saGgraho'narpitanayaH / naigamazca sAmAnyAMzaM gRhNan anarpitanayaH, vizeSamavagAhamAnaH cA'rpitanayaH, vyavahArAdyAstu vizeSamAtragrAhiNo'rpitanayA eveti / athavA'pitAnarpitanayau samayaprasiddhAvevA'vagantavyAviti vivekH| tadvibhajanaphalamupadarzayati tatrA'narpitanayamate tulyameva rUpaM sarveSAM siddhAnAM bhagavatAm / arpitanayamate tvekadvitryAdisamayasiddhAH svasamAnasamayasiddhaireva tulyA iti / tatra-arpitAnarpitanayayormadhye / tulyameveti / vizeSo yato na gRhNAti nayo'narpitaH, tataH tanmate siddhatvaM sAdhAraNo dharmaH sarveSAmaviziSTamiti tulyarUpatvamityarthaH / vizeSagrAhyarpitanayamate tu yAvanta ekasamayasiddhA bhagavantaH, teSAmekasamayasiddhatvaM yadyapi sAmAnyam, tathApi tad dvisamayAdisiddheSu na vartate iti bhavati vizeSaH / tena tulyataikasamayasiddhAnAmeva bhagavatAm, tadabhAvAdeva dvisamayAdisiddhaiH saha na tulyatA / yAvantazca dvisamayasiddhA bhagavantaH, teSAM dvisamayasiddhatvalakSaNenaikasamayAdisiddhavyAvRttena dharmeNa tulyatA, na tu svAsamAnasamayasiddhaiH samaM tulyatvam / evaM trisamayAdisiddheSvapi bodhyam / vyavahAranaya-nizcayanayAbhyAmapi nayasya dvaividhyam / tatra vyavahAranayamupadarzayati tathA, lokaprasiddhArthAnuvAdaparo vyavahAranayaH, yathA-paJcasvapi varNeSu bhramare satsu zyAmo bhramara iti vyapadezaH / vyavahAranayamudAharati-yatheti / bhramare paJcA'pi varNAH zAstre pratipAditAH, tathApi lokA bhramaraM zyAmameva vyapadizanti, tadanusaraNapareNa vyavahAranayenA'pi 'zyAmo bhramara' ityeva vyapadizyate ityarthaH / nizcayanayaM prarUpayati tAttvikArthAbhyupagamaparastu nizcayaH / sa punarmanyate 'paJcavarNo bhramaraH'-bAdaraskandhatvena taccharIrasya paJcavarNapudgalairniSpannatvAt, zuklAdInAM ca nyagbhUtatvenA___tathA lokaprasiddhArthA0'-vizeSA0 gA0 3589 / / 1. cAkSuSAdipratyakSayogyaH sthUlaH pudgalasamUho 'bAdaraskandha' ityucyate / bAdaraskandhe'vazyaM paJca varNA bhavanti iti jainasiddhAntaH /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayavizeSanirUpaNam 'nupalakSaNAt / tAttvikArtheti / zAstre siddhAntita evA'rthaH tAttviko bhavati / tAttvikamarthameva yaH svIkaroti sa nayo nizcayanaya ityarthaH / sa punaH - nizcayaH punaH / punaH zabdo'yaM tvarthe, tena vyavahAranayAdasya vaiziSTyaM pratipAdyate / tadeva vaiziSTyamAha - manyate ityAdinA / paJcavarNo bhramara ityabhyupagacchati nizcayanaya ityarthaH / kathamasya paJcavarNatvaM yena zraddadhImahi tadvyapadezakasya nizcayanayasya tAttvikArthAbhyupagamaparatvamityAkAGkSAyAmAha - bAdareti / taccharIrasya-bhramarazarIrasya / yadi paJcavarNo bhramaraH tarhi zuklarUpAdikamapi zyAmarUpavadetaccharIre upalabhyeta, nopalabhyate caitAvatA zyAmavarNatvameva kimiti na kalpyate ityata Aha- zuklAdInAM ceti / santyeva tatra zuklAdIni, paraM zyAmarUpeNa nyagbhUtAni = tirobhUtAni tAni, etAvatA'nupalakSaNAt-pratyakSe'bhAsanAt / na tvanupalambhamAtreNA'sattvameva teSAM - bAdaraskandhatvena tatra teSAM sadbhAvasya pramitatvAt / tirobhavanaprabhAvitAnupalambhato'pyasattve divA sUryakarAvamarzAbhibhUtatvAd nakSatrANAmapyasattvaM syAdityarthaH / " vyavahAranizcayanayayoH svarUpanirUpaNe prakArAntaramAviSkaroti athavA ekanayamatArthaMgrAhI vyavahAraH, sarvanayamatArthagrAhI ca nizcayaH 1 / athavetyAdinaiva cA'yaM prakAro vizeSAvazyake upadarzitaH / tatpATho yathA - " athavA yatkimapyekaikasya nayasya matam, tad vyavahAraH pratipadyate, nA'nyat / kutaH ? yasmAt sarvathA sarvairapi prakArairviziSTaM sarvanayamatasamUhamayaM vastvasau pratipattuM na zaknoti - sthUladarzitvAditi / vinizcayastu-nizcayanayo yad yathAbhUtaM paramArthato vastu tat tathaiva pratipadyate / (vi0 bR0 gA0 3590) iti / nizcayanayasya sarvamatArthagrAhitve pramANatvaM prasajyetetyAzaGkya pratikSipati na caivaM nizcayasya pramANatvena nayatvavyAghAtaH - sarvanayamatasyA'pi svArthasya tena prAdhAnyAbhyupagamAt / ya eva [sarvanayamato'pi] svAbhimato'pi yadi, tadA taM prAdhAnyenA'yamurarIkaroti, yazca 'athavA ekanaya' - atra ratnaprabhAyAmuddhRtaH 'athavA yat 0' iti bhASyapAThaH samasti / 209 1. itthamapyasya saGgatiH kartuM zakyate - bhAvanikSepasya sakalanayamAnyatvAd, nizcayanayasya ca bhAvamAtragrAhitvAt sakalanayamatArthagrAhitvam / vyavahArasya tu na tathA tasya nAmAderapi grAhakatvAt, zabdanayairnAmAdInAmanabhyupagamAditi /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 saTIkajainatarkabhASAyAM svArtho nA'sya, sa sarvanayamato'pi naitannayAbhyupagamaviSaya iti na pramANatvamasyetyAha-sarveti / svArthasya-svAbhimatArthasya, tena-nizcayanayena / evaM jJAnanaya-kriyAnayabhedenA'pi nayasya dvaividhyAd jJAnanayasvarUpamAhatathA jJAnamAtraprAdhAnyAbhyupagamaparA jnyaannyaaH| . muktau prAdhAnyena jJAnameva kAraNamityabhyupagamaparA abhiprAyavizeSA jJAnanayA ityarthaH / jJAnanayatvenA'bhimatA naigamasaGgrahavyavahArAH traya iti teSAM bahutvAd bahuvacananirdezaH / kriyAnayasya svarUpamAhakriyAmAtraprAdhAnyAbhyupagamaparAzca kriyAnayAH / / mukti prati prAdhAnyena kriyAyA eva kAraNatvamityabhyupagamaparA abhiprAyavizeSAH kriyAnayA ityarthaH / atrApi kriyAnayatvenA'bhimatAnAmRjusUtrazabdasamabhirUdvaivambhUtAnAM caturNA bahutvAd bhuvcnnirdeshH| ye jJAnanayatvenA'bhimatAH teSAM mate kriyAyA api kAraNatvAbhyupagamo'styeva, tathApi prAdhAnyena jJAnasyaiva-'Rte jJAnAd na mukti rityasya prAdhAnyenA'valambanAt / 'na hyekacakro hi rathaH prayAtI'tyataH sahakAritayA vizuddhakriyAcaraNato manaso vizuddhibhAvena tataH samyagjJAnodayAditi pRthagbhAvena (pRthagbhAve na ?) kAraNatvam / ajJAnAd bandha ityajJAnanivRttirUpA muktiH / ye ca kriyApradhAnavAdinaH teSAmapi muktau jJAnaM kAraNam, paraM pradhAnaM kAraNaM kriyaiva / amukasmAd bheSajAdamukavyAdherupazAntiriti jAnato'pi rogiNo vidhita auSadhasyA'sevane roganivRtterabhAvAditi kriyAyA eva pradhAnateti bodhyam / tatrarjusUtrAdayaH catvAro nayAH cAritralakSaNAyAH kriyAyA eva prAdhAnyamabhyupagacchanti-tasyA eva mokSaM pratyavyavahitakAraNatvAt / tatra-jJAnanayakriyAnayayormadhye / RjusUtrAdaya ityatrA''dipadena zabdAdinayAnAM grhnnm| kriyAyAH prAdhAnye nimittamAha-tasyA iti / tasyAH kriyAyAH / naigamasaGgrahavyavahArAstu yadyapi cAritrazrutasamyaktvAnAM trayANAmapi mokSakAraNatvamicchanti, tathApi vyastAnAmeva, na tu samastAnAm / etanmate jJAnAditrayAdeva mokSa 'tathA, jJAnamAtra0'-vizeSA0 bR0 gA0 3592 / nayopadeza kA0 129-138 / 'tatrarjusUtrA0'-vizeSA0 gA0 2621-2632 / 'sthitapakSatvAt'-atrAyaM bhAvaH-sthitapakSaH siddhAntapakSa iti gIyate / tathA ca siddhAnta
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayavizeSanirUpaNam 211 ityaniyamAt, anyathA nayatvahAniprasaGgAt, samudayavAdasya sthitapakSatvAditi draSTavyam / cAritreti / cAritralakSaNakriyAyAH, zrutapadena jJAnasya, samyaktvapadena samyagdarzanasya pratipAdanam / nanu 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga' iti tattvArthasUtrataH samyagjJAnadarzanacAritrANAM trayANAM mokSakAraNatvaM jainarAddhAntAnumatam, tacca naigamAdayo nayA api manyante iti teSAM pramANatvaM bhavet, kuto jJAnanayatvamityapekSAyAmAha-tathApIti / tathApi trayANAM mokSakAraNatvamabhyupagacchanto'pi, vyastAnAmeva-mokSatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakavibhinnadharmAkalitAnAmeva / evaM satyeva jJAnasya prAdhAnyena kAraNatvam, tadanyayozca gauNatayetyupagamaH teSAM yujyate, samuditAnAM kAraNatve tu sarveSAM prAdhAnyameva syAdityAha-na tu 'samastAnAmiti / uktasUtre ca mokSamArga ityekavacanasyaikatvamarthaM vivikSatam-anyathA vizeSaNavAcakapadasya vizeSyavAcakapadottaravibhakti-tAtparyaviSayasaGkhyA-viruddhasaGkhyAvivakSAviSayatvAbhAvavad-vibhaktikatvata:2 samAnavacanatvasyaiva niyamena mokSamArgA iti bahuvacanAntatvaM prasajyeteti mokSamArmatvaM mokSaM prati kAraNatvam, tatra tad ekatvamanveti / evaJca trayANAM mokSaM pratyekakAraNatvaM sUtropadiSTaM tadA syAd, yadi samuditAnAmeva kAraNatvaM bhavediti samuditakAraNatvAbhyupagame satyeva pramANatvam, tacca teSAM nA'stIti / kuto na naigamAdayaH samastAnAM kAraNatvamicchantItyapekSAyAmAha-etanmate iti / pakSe jJAnAditrayAdeva mokSa iti niyamAt jJAnaditrayaparyAptaiva mokSanirUpitakAraNatA zikSA'bhyAsapratibhAtrayaparyAptA kAvyakAraNateva paryavasyati, na tu tRNAraNimaNivat pratyekajJAnAdivizrAntA / naigamAdinayAnAM mate punaH mokSanirUpitakAraNatAyAH pratyekaM jJAnAdiSu, vahnikAraNatAyAH pratyekaM tRNAraNimaNiSviva vizrAntatayA na teSAM sthitapakSatvaM samyagdRSTitvaM vA / ayameva hi nayavAdasiddhAntavAdayorbhedo yannayAH trInapi jJAnAdIn mokSakAraNatvena manyamAnA api pratyekasmin svAtantryeNaiva kAraNatvaM kalpayantastrInapi pRthak pRthak mokSakAraNatvena sthApayanti / tanmate hi jJAnamAtrasevinAm, darzanamAtrasevinAm, cAritramAtrasevinAM ca tulyatayA mokSAdhikArAt / siddhAntavAdastu na kuto'pi jJAnAderekaikasmAt mokSalAbhamicchati kiMtu parasparasahakAribhAvApannAt tattrayAdeva / ata eva vyastakAraNatAvAdI nayaH samastakAraNatAvAdI ca siddhAnta ityapyabhidhAtuM zakyam / atrArthe vizeSA0 2632 gAthA'nusandheyA / 1. mokSatAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakIbhUtaikadharmAkalitAnAmityarthaH / 2. yathA 'nIlo ghaTaH' ityatra vizeSyavAcakapadaM 'ghaTaH', taduttaravibhaktiH 'si', tattAtparyaviSayasaGkhyA 'ekatvam', tadviruddhasaGkhyA 'vyAdi', tadvivakSAviSayatvAbhAvavadvibhaktiH 'si', tatkatvaM 'nIlaH' ityasmin /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 saTIkajainatarkabhASAyAM etanmate-naigamAdimate / evakAreNa jJAnAderekaikasya vyavacchedaH / anyathA 'jJAnAditrayAdeva mokSa' iti niyamAbhyupagame / samudayavAdasya-samuditairjJAnAdibhiH tribhirmuktirna tu vyastairiti vAdasya, sthitapakSatvAt-pramANavAdatvAt / samyagjJAna-samyagdarzana-samyakcAritrarUparatnatrayAdeva mokSa iti siddhAntapakSe jainIye / yathA 'zaktinipuNatA lokakAvyazAstrAdyavekSaNAt / / kAvyajJazikSayA'bhyAsa, iti hetustadudbhave // ' itivacanAd heturityatraikavacanavivakSitahetutvagataikatvataH zaktinipuNatAbhyAsAnAM trayANAM samuditAnAM kAvyaM pratyekameva kAraNatvaM paryAptam, tathoktaratnatrayANAM samuditAnAmekameva mokSaM prati hetutvaM paryAptam / naigamAdinayaprasUtanaiyAyikAdimate tu vahnigatavaijAtyatrayaM prakalpya, vijAtIyavahni prati tRNaM kAraNam, vijAtIyavahni pratyaraNiH kAraNam, vijAtIyavahni prati maNiH kAraNamiti vahni prati tRNAraNimaNInAM kAraNatAtrayam, tathA mokSagatavaijAtyAbhAve'pi samyagjJAnAvyavahitottarajAyamAnamokSaM prati samyagjJAnaM kAraNamityAdirItyA kAraNatrayam / tatra yo'bhiprAyavizeSo naigamAdyabhiprAyAvAntaravailakSaNyavAn jJAnasya mokSaM prati kAraNatvamaGgIkaroti tadapekSayA naigamAdinayAnAM jJAnanayatvamityevaM nayavAdasya sthitapakSAt siddhAntavAdAt pramANamUrdhAbhiSiktAd bheda iti| nayaviSayANAmalpabahutvam nayAnAM madhye yasya nayasya yannayApekSayA bahuviSayatvaM yannayApekSayA cA'lpaviSayatvaM tadupadarzayituM tatra pratipAdyajijJAsAmAha kaH punaratra bahuviSayo nayaH ko vA'lpaviSayaH ? iti ceda, atra=nayAnAM madhye / uttarayati ucyate-sanmAtragocarAt saGgrahAd naigamo tAvad bahuviSayo bhaavaabhaavbhuumiktvaat| sanmAtragocarAd=mahAsAmAnyasanmAtraviSayakAt / tAvaditi vAkyAlaGkAre / bhAvaH1 1. yathA ghaTasya bhAvo ghaTatvam, tathA sato bhAvaH sattetyevaMrUpeNa tasya sattArthavarNanam /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 nayaviSayadarzanam sattA sAmAnyasattApekSayA, abhAva: tadbhinno vizeSaH, yadapi dravyatvAdisAmAnyaM sattApekSayA vizeSo bhavatyeveti / saGgrahasya sanmAtraviSayakatvenA'lpaviSayakatvam, tadapekSayA naigamasya sAmAnyavizeSobhayaviSayakatvena bahuviSayakatvamityarthaH / vyavahArApekSayA saGgrahasya bahuviSayakatvam, tadapekSayA vyavahArasya cA'lpaviSayakatvamiti darzayati sadvizeSaprakAzakAd vyavahArataH saGgrahaH samastasatsamUhopadarzakatvAd bhuvissyH| yadyapi saGgrahaH sanmAtrameva viSayIkaroti, tathApi sanmAtre jagadeva praviSTamiti tasya vyavahArApekSayA bahuviSayakatvamityabhisandhAnenoktam-samastetyAdi / RjusUtrApekSayA vyavahArasya bahuviSayatvam, tadapekSayA ca RjusUtrasyA'lpaviSayatvamiti darzayati vartamAnaviSayAvalambina RjusUtrAt kAlatritayavartyarthajAtAvalambI vyavahAro bahuviSayaH / sAmpratanayApekSayA RjusUtrasya bahuviSayatvam, tadapekSayA sAmpratasyA'lpaviSayatvaM ca darzayati kAlAdibhedena bhinnArthopadezakAd zabdAd tadviparItavedaka RjusUtro bahuviSayaH / tadviparItavedakaH kAlakArakAdibhede'pyabhinnArthapradarzakaH / prakArAntareNA'pi zabdarjusUtrayoralpabahuviSayatve darzayati na kevalaM kAlAdibhedenaiva sUtrAdalpArthatA zabdasya, kintu bhAvaghaTasyA'pi sadbhAvAsadbhAvAdinA'rpitasya 'syAd ghaTaH, syAdaghaTa' ityAdibhaGgaparikaritasya tenA'bhyupagamAt tasyarjusUtrAd vizeSitataratvopadezAt / etatsvarUpaprarUpako vizeSAvazyakagrantho yathA-"athavA pratyutpannaRjusUtrasyA "kiMtu bhAvaghaTasyApi0' atra ratnaprabhAyAmuddhRtaH 'athavA pratyutpannaH' iti bhASyapAThaH samasti / 1. yathA na zukla:-azukla:-zyAmaH, tathaivA'tra na sattA=na bhAva:=abhAva: vizeSaH / 2. zabdo bhAvanikSepamevA'bhyupagacchati, RjusUtrastu sarvanikSepAnityevamapi zabdAd bahuviSayatvaM tasya kSamAzramaNamate / taduktaM-bhAvaM ciya saddaNayA, sesA icchaMti savvaNikkheve //
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 saTIkajainatarkabhASAyAM 'vizeSita eva sAmAnyena kumbho'bhipretaH, zabdanayasya tu sa eva sadbhAvAdibhiH vizeSitataro'bhimataH ityevamanayorbhedaH / tathAhi-svaparyAyaiH paraparyAyairubhayaparyAyaizca sadbhAvenA'dbhAvenobhayena cA''rpito vizeSataH kumbhaH kumbhAkumbhAvaktavyobhayarUpAdibhedo bhavati, saptabhaGgaM pratipadyate ityarthaH / tadevaM syAdvAdadRSTaM saptabhedaM ghaTAdikamarthaM yathAvivakSamekena kenApi bhaGgena vizeSitataramasau zabdanayaH pratipadyate-nayatvAd RjusUtrAd vizeSitataravastugrAhitvAcca / syAdvAdinastu sampUrNasaptabhaGgayAtmakamapi pratipadyante / " (vizeSA0 bR0 gA0 2231-2) iti / ityAdipadAt 'syAddhaTaH syAdaghaTaca, syAdavaktavya' ityAdibhaGgAnAM parigrahaH / tenazabdanayena, tasya-zabdanayasya / upadezAditi / "icchai visesiyataraM, paccuppannanao saddo / " iti niyuktivacanena, "taM ciya rijusuttamayaM, paccuppannaM visesiyataraM so| icchai bhAvaghaDaM ciya jaM na u nAmAdie tinni // " (vi0 gA0 2228) iti bhASyavacanena, "vizeSitataraH zabdo, bhAvamAtrAbhimAnataH / . saptabhaGgayeSaNAliGgabhedAderarthabhedataH // " ityAdivacanena ca zabdanayasya RjusUtrAd vizeSitataratvasya pratipAdanAt / upadarzitavacane 'vizeSitataraH zabda' iti sthAne 'RjusUtrAd vizeSo'sya' ityapi pATha uktArthaka eva / nanvevaM saptabhaGgyupagame sAmpratasya syAdvAditvameva syAd, na tu nayatvaM-sampUrNArthopadarzakatvena tadekadezamAtropadarzakatvAbhAvAdityata Aha yadyapIdRzasampUrNasaptabhaGgaparikaritaM vastu syAdvAdina eva saGgirante , tathApi RjusUtrakRtaitadabhyupagamApekSayA'nyatarabhaGgena vizeSitapratipattiratrA'duSTetyadoSa' iti vadanti / etadabhyupagameti / ghaTAdyabhyupagama ityarthaH / atra-zabdanaye / vadantIti vizeSAvazyakakArAdaya iti dRzyam, tadgranthapAThastu darzita eveti / samabhirUDhApekSayA zabdasya bahuviSayatvam, tadapekSayA zabdasyA'lpaviSayatvaM ca darzayati1. vRkSasamudAyasya vanasvarUpatve pratyekaM vRkSasya vRkSatvaM yathA na nazyati, tathA saptabhaGgasamudAyasya pramANavAkyatve'pi pratyekaM bhaGgasya nayavAkyatvaM na vinazyatIti bhAvaH / pratyekaM bhaGge'pi RjusUtrAbhyupagatArthApekSayA vizeSitataratvamityadoSaH /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayaviSayadarzanam 215 pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsataH samabhirUDhAt zabdaH tadviparyayAnuyAyitvAd bhuvissyH| tadviparyayAnuyAyitvAt=paryAyabhede'pyarthAbhedaviSayakAbhiprAyatvAt / paryAyazabdabhedenA'rthabhedamabhyupagacchataH samabhirUDhanayAt paryAyazabdabhede'pyabhedamabhyupagacchan zabdanayo bahuviSayaka ityarthaH / evambhUtAt samabhirUDhasya bahuviSayatvaM tasmAdevambhUtasyA'lpaviSayatvaM ca darzayati pratikriyaM vibhinnamarthaM pratijAnAnAdevambhUtAt samabhirUDhaH tadanyathArthasthApakatvAd bhuvissyH| yadA yacchabdavyutpattinimittakriyA vartate tadaiva tacchabdavAcyaH so'rthaH, arthAt tatkriyAvirahakAle tacchabdArthaH sa na bhavatItyevamurarIkurvANAdevambhUtanayAd, yadA kadApi vyutpattinimittakriyAbhAve-tAdRzakriyAvirahakAle'pi tAdRzakriyopalakSitasAmAnyavizeSalakSaNapravRttinimittabalAt tacchabdavAcyaH sambhavatyevamabhyupagacchan samabhirUDhanayo bahuviSaya ityarthaH / ___etAvatA naigamAdisaptanayeSu pUrvapUrvanayApekSayottarottaranayasyA'lpaviSayatvamuttarottaranayApekSayA pUrvapUrvanayasya bahuviSayatvamAveditam / pramANavicArAvasare darzitAyAH saptabhaGgyAH pratibhaGgaM sakalAdezatvaM vikalAdezatvaM ca bhAvitameva / tatra sakalAdezasvabhAvAyAH tasyAH sampUrNArthaprarUpakatvAt pramANavAkyatvamiti 'tadidamAgamapramANa'mityAdigranthena (pR0 179) pratipAditameva / paraM vikalAdezasvabhAvA saptabhaGgI na paripUrNArthaprApiketi na pramANavAkyaM bhavitumarhati / tarhi kiM setyapekSAyAmAha nayavAkyamapi svaviSaye pravarttamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM saptabhaGgImanugacchati / vikalAdezatvAt parametadvAkyasya pramANavAkyAd vizeSa iti draSTavyam / apinA-yathA pramANavAkyaM svArthamabhidadhAnaM saptabhaGgImanugacchati tathetyarthasya sUcanam / tarhi nayavAkyamapi saptabhaGgayanugamanataH pramANavAkyameva bhavedityata Aha-vikaleti / paraMkintu, etadvAkyasya-nayavAkyasya, vikalAdezatvAd-saptabhaGgAnugamane'pi vikalAdezatvasyaiva bhAvAt, pramANavAkyAt-saptabhaGgayanugAmipramANavAkyAd, vizeSaH=bhedaH / . 'nayavAkyamapi'-tattvArthazloka0 1. 33. 91-95. syA0 ra0 7. 53. 1. ghaTatvAdi /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAbhAsanirUpaNam nayAbhAsAn nirUpayati atha nayAbhAsAH / tatra dravyamAtragrAhI paryAyapratikSepI dravyArthikAbhAsaH / paryAyamAtragrAhI dravyapratikSepI pryaayaarthikaabhaasH| atheti / nayanirUpaNAnantaraM prasaGgasaGgatyA nayAbhAsA nirUpyante ityarthaH / tatranayAbhAseSu madhye / yathA sannayasya sAmAnyato dravyArthikaparyAyArthikAbhyAM dvaividhyaM tathA nayAbhAsasyA'pi dravyArthikAbhAsa-paryAyArthikAbhAsAbhyAM dvaividhyam / tatra dravyArthikAbhAsaM lakSayati-dravyamAtreti / prAdhAnyena dravyamAtragrAhitvaM sadrvyArthikanaye'pIti tatrA'tivyAptivAraNAya-paryAyapratikSepIti / paryAyArthikAbhAsaM lakSayati-paryAyamAtreti / satparyAyAthike'tivyAptivAraNAya-dravyapratikSepIti / tatra dravyArthikAbhAsaH trividhaH-naigamAbhAsa-saGgrahAbhAsa-vyavahArAbhAsabhedAt / tatra naigamAbhAsaM prarUpayati ___ dhamidharmAdInAmaikAntena pArthakyAbhisandhi gamAbhAsaH, yathA naiyAyikavaizeSikadarzanam / dharmiNorekAntena bhedAvagAhanapravaNo'bhiprAyavizeSaH, dharmayorekAntena bhedAvagrAhyadhyavasAyavizeSaH, dharmadharmiNorekAntena bhedasamarthanaparo'dhyavasAyazca naigamAbhAsa ityarthaH / kuNDalAGgade atyantabhinne iti prathamaH, sAmAnyavizeSau vibhinnAveva dharmoM iti dvitIyaH, avayavAvayavinau, guNaguNinau, kriyAkriyAvantau, jAtivyaktI, nityadravyavizeSAvatyantabhinnau evetyAdyA abhiprAyavizeSAH tRtIya ityarthaH / . naigamAbhAsamudAharati-yatheti / tatra naiyAyikadarzane 'pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM tattvAdhigamAd niHzreyAsAdhigama' itigautamasUtradarzitAH SoDazapadArthAH / vaizeSikadarzane dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAH SaD bhAvA abhAvazceti saptapadArthAH / tatra dravyANi pRthivIjalatejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsi navaiva / guNA rUparasagandhasparzasaGkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmagurutvadravatvasnehasaMskArazabdAH caturviMzatireva / karmANi utkSepaNApakSepaNAkuJcanaprasAraNagamanAni paJcaiva / paramaparaM ceti dvividhaM sAmAnyam / nityadravyavRttayo vizeSAstvanantA eva / samavAyastveka eva / abhAvastu prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAnyonyAbhAvAtyantAbhAvabhedena caturdhA iti sarve'pyete parasparamatyantabhinnA evopagatA
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 nayAbhAsAH iti naiyAyikavaizeSikadarzanaM naigamAbhAsa ityarthaH / zrIsiddhasenasUrimate naigamaH saGgrahavyavahArayorantarbhUta iti tadAbhAso'pi tadAbhAsayorevA'ntarbhUtaH / naike gamA iti naigamA iti vyutpattyAzrayaNAd naigamanayasya bahuvidhatvamiti tadAbhAsasyA'pi bahuvidhatvamiti / tadyathA-kazcid vAdI puruSa evedaM sarvamityupagacchati, kazcit puruSasyA'pi ekatvamanekatvaM cA'bhyupagacchati / evaM kartRtvAkartRtvA-'sarvagatasarvagatatvamUrttatvAdivAdAH puruSamAzritya vibhinno bahavo naigamAbhAsAH / tathA jagadAzritya sezvaratvAnIzvaratva-pradhAnakAraNatva-paramANuprabhavatva-svavRttakarmasApekSatvatadabhAva-svabhAvakRtatvakAlakRtatva-niyatiprabhavatvAH parasparanirapekSanirUpaNapravaNA naigamAbhAsA iti draSTavyam / saGgrahAbhAsaM nirUpayati sattA'dvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAn nirAcakSANaH saGgrahAbhAsaH / yathA'khilAnyadvaitavAdidarzanAni sAGkhyadarzanaM ca / sakalaM vastu sadAtmakameva, vizeSAH ke'pi na santyeva-ityevamabhyupagacchan abhiprAyavizeSaH saGgrahAbhAsa ityarthaH / sattA'dvaitamupalakSaNaM jJAnAdvaitazabdAdvaitAnAmapi / saGgrahAbhAso'pi parasaGgrahAbhAsAparasaGgrahAbhAsabhedena dvividhaH / tayoH krameNodAharaNamAha-yatheti / tatra-saccidAnandasvarUpaM brahmaiva paramArthasata, tadbhinnaM jagad mithyaivetyekAntabrahmAdvaitavAdi vedAntadarzanaM saGgrahAbhAsaH / tanmate'dvitIyaM saccidAnandasvarUpaM brahmaiva vastu / AvidyakaM jagad mithyaiva / avidyA ca ajJAnamiti mAyeti ca gIyate / sattvarajastamoguNAtmikA ca sA jJAnavirodhinI bhAvAtmikA ca / sA punaH brahmAzritA brahmaviSayiNI cetyekaM matam / yaduktaM saMkSepazArIrake "AzrayatvaviSayatvabhAginI, nivibhAgacitireva kevalA / pUrvasiddhatamaso hi pazcimo, nA''zrayo bhavati nA'pi gocaraH // bahu nigadya kimatra vadAmyahaM, zRNuta saGgrahamadvayazAsane / sakalavAGmanasA'timatA citiH, sakalavAGmanasAM vyavahArabhAk // " iti / jIvAzritA brahmaviSayiNI avidyetyaparaM matam / tasyAzcA''varaNazaktirvikSepazaktizceti zaktidvayam / tatrA''varaNazaktidvidhA-asattvApAdakAbhAnApAdakabhedAt / tatra sadapi brahmA''sattvApAdikayA zaktyA'vidyayA''vRtaM sad
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 saTIkajainatarkabhASAyAM 'astI'tyevamapi yad na jJAyate tad AdyakRtam, sA ca zaktiH parokSajJAnena nazyati-brahmaNaH parokSajJAne sati 'asti brahmeti pratibhAsAt / parokSajJAnena jJAyamAnamapi brahma yat spaSTaM na bhAti tad abhAnApAdakazaktikRtyam, yadvazAdanumAnAdinA jJAtaM tu brahma, tat kIdRgiti sphuTaM na pratibhAtIti / vikSepazaktiH sarjanazaktiH, yadvazAdasadapi jagad brahmaNi kalpitaM bhavati / / tatra brahmavivAdhiSThAnamiti brahmavivartta jagad / vivtto nAma viSamasattAkakAryApattiH / brahmaNaH sattA pAramArthikI-trikAlAbAdhyatvAd brahmaNaH / jagatastu sattA vyAvahArikIbrahmasAkSAtkArAt pUrvameva vyavahArakAle tad na bAdhyate iti / tata evaM brahmajJAnAtiriktajJAnAbAdhyatvAd vyAvahArikasya ghaTAdeH pratibhAsakAlAbAdhyatvena prAtibhAsikasataH zuktirajatAderbhedaH-tasya vyavahArakAle eva brahmajJAnAtiriktena 'nedaM rajata miti jJAnena bAdhAt / etena vedAntadarzane trividhA sattA vyAkhyAtA-pAramArthikI, vyAvahArikI, prAtibhAsikI ceti / yad yathA na bhavati, tat tathA'vabhAsate iti vivarttaH paryavasitaH / tena brahmaiva jagadrUpeNA'vabhAsate, na tu tadvyaktiriktaM kimapi vastu samastIti / ___ avidyAyAstu pariNAmarUpaM jagat-pariNAmo nAma kAraNasamasattAkakAryApattiH, avidyAjagatoyorapi vyAvahArikatvAt / ata eva brahmasAkSAtkArAnantaramavidyAlakSaNopAdAnena sahaiva jagato nivRttirityevaM dizA brahmAdvaitavAdaH pallavitaH / / tadetanmataM yathA na sambhavati tathA zrIhemacandrasUriprabhRtibhirdazitam / uktaM ca zrIhemacandrasUribhiH "mAyA satI ced dvayatattvasiddhirathA'satI hanta ! kutaH prapaJcaH ? / mAyaiva cedarthasahA ca tat kiM, mAtA ca vandhyA ca bhavatpareSAm ? // " iti / evamekAntazabdAdvaitajJAnAdvaitAdivAdA api parasaGgrahAbhAsatayA'vaseyAH / sAGkhyadarzane punaH mahadAdivikRtivAtajanakAzeSazaktisamanvitAt pradhAnAdeva mUlaprakRteH kAryabhedA jAyante / sarveSAM ca prakRtilakSaNakAraNAtmakatvamiti prakRtyAtmanA sarveSAM saGgrahAt saGgrahAbhAsatvamasya / prakRtiH sattvarajastamasAM sAmyAvasthA / tato mahattattvaM buddhyaparanAmakamAvirbhavati / satkAryavAdatvAdetaddarzane pUrvamasata AdyakSaNasambandhalakSaNotpattirna kasyA'pi, kintu kAraNAtmanA'vasthitasya sAmagryA AvirbhAva eva / dhvaMso'pyetanmate tirobhAva eva, na tu sarvathA vinAzaH / mahattattvAccA'haGkAraH, tasmAcca paJca zabdasparzarUparasagandhAtmakAni tanmAtrANi, zrotratvakcakSurjihvAghrANAni paJca jJAnendriyANi, vAkpANipAdapAyUpasthAni paJca karmendriyANi,
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAbhAsAH 219 ubhayAtmakaM mana ityevamekAdazendriyANi ca jAyante / paJcabhyaH tanmAtrebhyazca zabdAdAkAzaH, sparzAd vAyuH, rUpAt tejaH, rasAdApaH, gandhAt pRthivItyevaM paJcabhUtAni jAyante / taduktamIzvarakRSNena "prakRtermahAMstato'haGkArastasmAd gaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt, paJcabhyaH paJca bhUtAni // " iti / puruSazca prakRtivikRtibhinnaH / taduktam "mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakastu vikAro, na prakRtirnA'pi vikRtiH puruSaH // " iti / uktapaJcaviMzatitattvajJAnAcca muktiretaddarzane / taduktam "paJcaviMzatitattvajJo, yatra kutrA''zrame rataH / jaTI muNDI zikhI vA'pi, mucyate nA'tra saMzayaH // " iti / asatkAryavAdo nA'nenA'bhyupagataH / "asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryam // " ityanayA kArikayopadarzitAd hetukadambakAt satkAryavyavasthAnamityAdidizA sAGkhyamatasya prakriyA'vaseyA / prakRtivikRtibhAvena tattvAnAM vibhajanAd vyavahAranayAbhAse'pi sAGkhyadarzanasya pravezamabhimanyante sUrayaH / etadmatamapi mithyAtvAdevA''bhAso jJeyaH / mithyAtvaM ca vicArAsahatvAt / mahadAdInAM pradhAnAtmakatve-pradhAnasvarUpaM yathA pradhAnAdavyatiriktaM na pradhAnakArya tathA kAryatvaM na syAt kAryakAraNayobhinnalakSaNatvAt / ata eva sarvathA kAryakAraNayorabhedamabhyupagacchan sAGkhyo'nyenopahasyate "yadeva dadhi tatkSIraM, yatkSIraM tad dadhIti ca / vadatA vindhyavAsitvaM, khyApitaM vindhyavAsinA // " ityevaMdizA vicArAsahatvamasya bhAvanIyam / vyavahArAbhAsaM nirUpayati apAramArthikadravyaparyAyavibhAgAbhiprAyo vyavahArAbhAsaH / 1. yad yasya svarUpaM bhavati, tattasya kArya na bhavati-yathA ghaTasvarUpaM na ghaTakAryam /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 saTIkajainatarkabhASAyAM udAharati yathA cArvAkadarzanam / cArvAko hi pramANapratipannaM jIvadravyaparyAyAdivibhAgaM kalpanAropitatvenA'pahnute, avicAritaramaNIyaM bhUtacatuSTayapravibhAgamAtraM tu sthUlalokavyavahArAnuyAyitayA samarthayate iti / tatrA' [SpAramArthikadravyaparyAyavibhAgAbhiprAyatvamupapAdayati- cArvAko hIti / hi yataH / cArvAkaH=pratyakSaikapramANAbhyupagantA bhUtacaitanyavAdI lokAyatikaH / pramANapratipannaM= pratyakSAdipramANasiddham / 'ahaM sukhI, ahaM duHkhI 'tyAdi pratyakSameva tAvad dehAdivyatiriktAtmadravyalakSaNaviSayamantareNa nopapadyate / andhakArAdau zarIreNa bAhyena sahA''lokAdisApekSacakSurindriyasya svaviSayagrAhakasya sannikarSalakSaNavyApArAbhAve'pi upajAyamAnasya 'ahaM sukhI' tyAdi pratyakSasya cAkSuSatvAsambhavAd, mAnasasya tasya bahirindriyasahakAreNa jAyamAnasya bahirdehAdiviSayakatvAsambhave'ntarvyavasthitAtmaviSayakatvamevA'bhyupagantavyamityevaMdizApratyakSapramANasiddhatvamastyevA''tmanaH / athApi tatra pratyakSapramANaviSayatve vipratipadyate saH, tathApi indriyaM-sakartRkaMkaraNatvAd-vAsyAdivadityAdyanumAnapramANasiddhatvaM bhavatyevA''tmanaH / cetanaM kartA bhavati, zarIraM ca na cetanam, tasya caitanye bAlye vilokitasya sthAvire smaraNaM na syAt "nA'nyadRSTaM smaratyanyo, naikaM bhUtabhavatkramAt / vAsanAsaGkramo nA'sti, na ca gatyantaraM sthire // " iti vacanataH tthaavyvsthaapittvaat| yataH upacayApacayalakSaNaviruddhadharmAdhyAsena na bAlavRddhAdyavasthazarIrayoraikyam / bhede cA'nyadRSTasyA'nyena smaraNaM na bhavatIti niyamena bAlyazarIreNA'nyena dRSTasya sthAvirazarIreNA'nyena smaraNAsambhavaH / bAlyazarIragatasaMskAralakSaNavAsanAguNasya sthavirazarIre gamanamapi vaktumanarhaM - dravyamAtravRtteH karmaNo guNe'bhAvAt / pUrvazarIrasyottarazarIraM prati kAraNatvena kAraNagatavAsanAyAH kArye saGkramAbhyupagame vA mAtRgatavAsanAyA api putre saGkramato mAtranubhUtasyA'pi putreNa smaraNaM syAt / kSaNabhaGgapakSastu na sambhavatyeva, yena zarIrasantAne pUrvapUrvazarIreNA'viralakrameNottarottaraviziSTazarIrotpattito yat smaraNakurvadrUpAtmakaM zarIraM bhavati tena smaraNaM jAyate iti kalpanA'pi syAt / uktadizendriyANAmapi caitanyaM na sambhavati, tatrApi cakSuSA dRSTasya cakSurvinAze yat smaraNaM bhavati, tanna bhavediti bAlAdyavasthAnugatasyA''tmana eva caitanyAt kartRtvam / evaM pravRti prati sAmAnyata eveSTasAdhanatAjJAnasya kAraNatayA sadyojAtasya bAlasya
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAbhAsAH 221 stanapAnapravRttirapISTasAdhanatAjJAnata eva / tadAnIM ca na tasya tadanubhava iti tatsmaraNaM vAcyam / tacca pUrvAnubhavajanitavAsanAprabhavamiti pUrvajanmani tenA'nubhUtaM dugdhapAneSTasAdhanatvamidAnIM smaryate ityevaM janmaparamparAnugatAnAdivAsanApravAhAkalitaikAtmA'numAnapramANasiddhaH / pratyakSe'pi prAmANyasiddhirna svataH, kintu 'idaM pramANaM saMvAdipravRttijanakatvA'dityAdyanumAnata eveti pratyakSapramANamabhyupagacchan cArvAkaH kathamanumAnapramANaM nA'bhyupagacchediti / evaM zabdo'pi pramANaM tena kakSIkaraNIyameva, anyathA - pRthivyAdicatuSTayameva tattvam, pratyakSameva pramANam, svargajanako dharmo narakajanako'dharma ityAdipravAdo mithyaiva, na ko'pi paralokAdAgato yena zraddadhImahi tadvacanAdasti paraloka iti, "yAvajjIvet, sukhaM jIved, RNaM kRtvA ghRtaM pibet / bhasmIbhUtasya dehasya, punarAgamanaM kutaH // etAvAneva loko'yaM, yAvAnindriyagocaraH / bhadre ! vRkapadaM pazya, yad vadantyabahuzrutAH // " ityAdi svasiddhAntodgAro'pi parapratipattyarthaM tasya na bhavet / Agame cA''tmA pratipAdita eveti zabdapramANasiddhatvamapi tasyetyevaM jIvasya pramANapratipannatve tadrUpadravyaparyAyAdivibhAgo'pi pramANapratipanna ityarthaH / jIvadravyeti / upayogalakSaNo jIvo, guNaparyAyavattvAd dravyam, tasya devamanuSyAdayaH paryAyAH, jJAnalakSaNasya copayogasya matijJAnAdayaH paryAyAH / AdipadAd dharmAstikAyo gatilakSaNo dravyam, tasya gatipariNAmatonmukhajIvAdigatyupaSTambhana rUpatayA pariNamanaM paryAya ityAderupagraha iti vAstavikam, pravibhAgaM vibhajanam, kalpanAropitatvena=kalpanA=asadvikalpaH, tatrA''ropitaH tatraiva viSayatayA vyavasthitaH, na tu pramANaviSayo'pIti kalpanAropitaH, tattvena=kalpanAropitatvena kAlpanikatvAbhyupagameneti yAvat, apahnute apalapati / avicAritaramaNIyamiti / yAvad vicArArUDhaM na bhavati, tAvadeva sundaram, samyag - vicAryamANe tu vizIryetaivetIdRzam, bhUtacatuSTayapravibhAgamAtraM = pRthivIjalatejovAyusvarUpameva tattvam / sthUleti / brAhyapratyakSagocaro yo lokAnAM - pAmarAdisAdhAraNalokAnAm, na tu parIkSakANAM, vyavahAraH=mama zarIre sukhaM duHkham, ahaM gauraH zyAmaH kANaH kubja ityAdiH, tadanuyAyitayA=tadanugAmitvena, samarthayate = vyavasthApayatIti / 1. gatisahAyaketyarthaH /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 saTIkajainatarkabhASAyAM _ paryAyArthikabhAsazca RjusUtrAbhAsa-zabdAbhAsa-samabhirUDhAbhAsai-vambhUtAbhAsabhedena caturdhA / tatra RjusUtrAbhAsaM nirUpayati___ vartamAnaparyAyAbhyupagantA sarvathA dravyApalApI RjusUtrAbhAsaH / vartamAnaparyAyAbhyupagantRtvaM sato'pi RjusUtranayasyeti tatrA'tivyAptivAraNAya sarvathA dravyApalApIti / sannayastu dravyaM nA'palapati, kintu tatra gajanimIlikAmavalambate / evamapi prAdhAnyena dravyAnabhyupagamAt tadrUpeNa dravyApalApI so'pi bhavatyevetyata uktaM-sarvatheti / gauNatayA dravyAbhyupagantari tatra sarvaprakAreNa dravyAnabhyupagantRtvalakSaNaM sarvathA dravyApalApitvaM na / kasyeti udAharatiyathA tAthAgataM matam / / tAthAgataM-bauddham / tannaye hi sarva vastu kSaNikam / tatra vartamAnamAtragrAhi pratyakSaM pramANam / pUrvAparakSaNasambandhaM svAviSayatvAdagRhNatA svaviSayaM madhyamakSaNasattvaM gRhNatA ca pratyakSeNa kSaNamAtrasthAyitvameva vastUnAM siddhipaddhatimeti / yadyapi sadRzAparAparakSaNotpattidoSAd antyakSaNAdarzinAm 'idaM kSaNika mitinizcayAtmakasavikalpapratyakSaM na bhavati, tathApi kSaNakSayisvalakSaNAtmakavastuviSayakaM nirvikalpapratyakSaM vastubalasamudbhUtaM kSaNikatAyAM pramANaM syAdeva / tena ca nirvikalpapratyakSeNa-'kSaNiko'yamiti vyavahAraH, 'nA'yaM kSaNika' iti viparyayasya nirAsazca-na bhavatItyuktavyavahRtaye uktaviparyayanirAsAya ca 'yat sat-tat kSaNikaMyathA jaladharaH-sacca zabdAdI'tyanumAnaM pravartate / sattvaM cA'tra liGgamarthakriyAkAritvam, tacca nityAt svavyApakakramayogapadyavyAvRttyA vyAvRttaM kSaNikatvena niyatamiti bhavati sattvAt kSaNikatvAnumAnam / ata eva nityasya dravyarUpasyA'bhAvAt kSaNikAlayavijJAnasantAnamevA''tmasthAne saugatenA'bhyupagamyate / 'aha'miti jJAnamAlayavijJAnam / 'ayaM ghaTo'yaM paTa' ityAdijJAnaM pravRttivijJAnam / suSuptAvapyAlayavijJAnadhArA'nuvartate, tata eva ca suptotthitasya prathamaM pravRttivijJAnaM jAyate, tatazcottarapravRttivijJAnamityevaM krameNa pravRttivijJAnadhArApravRttiH / svaprakAzarUpatvaM ca jJAne cetanatvam / sthirAtmadarzanaM ca tanmate bandhakAraNam, nairAtmyadarzanaM ca muktikAraNam / rAgAdiklezavinirmuktaM cittameva muktiH / taduktam "cittameva hi saMsAro, rAgAdiklezavAsitam / / tadeva tairvinirmuktaM, bhavAntamiti kathyate // " ityevaMdizA pallavitaM tathAgatamatamekAntaparyAyamAtrasya dravyaM vinAkRtasya mithyAtvAt, tatprarUpakatvena bhavati RjusUtrAbhAsa ityarthaH /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAbhAsAH 223 yathA ca naigamAbhAse naiyAyikAdidarzane ekAntanityatayA'bhyupagate vastuni svavyApakakramayogapadyanivRttyA'rthakriyAkAritvalakSaNasattvasya nivRttiH, tathA RjusUtrAbhAse bauddhadarzane'pi ekAntakSaNikatayA'bhimate padArthe svavyApakakramayogapadyanivRttyA nivRttaivA'rthakriyAkAriteti naikAntakSaNikatvena saha sattvasyA'vinAbhAva iti na tata ekAntakSaNikAnumAnasambhava iti nA'numAnaM kSaNikatve pramANam / __'yatraiva janayedenAM, tatraivA'sya pramANate'ti vacanAt svAnurUpavikalpajananadvAraiva nirvikalpapratyakSasya prAmANyaM bauddheneSitavyam, anyathA dAnAdicittagatasvargaprApaNazaktyAderapi svasaMvedananirvikalpapratyakSataH siddhisambhavAt tatsAdhanArthamanumAnapraNayanaM bauddhasya viphalameva prasajyeta / na ca kSaNikatve vikalpAtmakapratyakSamiti tannirvikalpakaM na tatra pramANamiti pratyakSAdapi na kSaNikataikAntasiddhiH / / pratyabhijJA ca saGkalanAtmakajJAnalakSaNaparokSapramANatayA pUrvamupapAditA / pUrvAparakAlInavyaktyaikyAvagAhitvena sthairyasAdhakapratyabhijJA bAdhate caikAntakSaNikatvam / lunapunarjAtakezanakhAdipratyabhijJAnasya dIpakalikaikyAvagAhipratyabhijJAnasya ca bAdhitaviSayakatvenA'prAmANye'pi, na tadRSTAntena pratyabhijJAmAtrasyaivA'prAmANyam, tathA sati kasyacid dvicandrAdipratyakSasyA'prAmANye tajjAtIyatayA pramANatvenA'bhimatapratyakSasyA'pyaprAmANyaM prasajyetetyato'pi na kSaNikatvam / bandhamokSasAmAnAdhikaraNyamapi tanmate nopapadyate / na ca santAnApekSayA taditi yuktam, santAnasyA'pi kSaNikatvAt / akSaNikatve kSaNabhaGgaikAntatyAgasyA''vazyakatvenA''tmaiva bandhamokSAdhikaraNamastu, kiM santAnakalpanayA ? Atmana eva santAna iti nAmakaraNe paryavasitaM vivAdena-sthirAtmadravyasya svahastitatvAt / Atmavyatiriktastu santAnaH tanmate na sambhavatyapiniranvayavinaSTasya pUrvapUrvavijJAnakSaNAderuttarottaravijJAnakSaNaM pratyupAdAnatvAsambhavAt / athaivamapyupAdAnatve caitravijJAnakSaNaM yathA pUrvavarti tathA maitrAdisantAnAntativijJAnakSaNamapi pUrvavartIti pUrvavartitvAvizeSAdanyasya kasyacid vizeSasyopadarzayitumazakyatvAt caitravijJAnasantAnAntarvatipUrvavijJAnamiva maitrAdivijJAnasantAnAntarvativijJAnamapyuttarakSaNe jAyamAnacaitravijJAnaM pratyupAdAnaM syAditi caitramaitrAdivijJAnasantAnAnAM saGkIrNatA syAdityAdidizA vicArapadavImAnItasya bauddhamatasyA'pyanupapadyamAnatvAd nyAyAdidarzanamiva tadarzanamapi mithyaiveti / sAmpratAbhAsAparaparyAyaM zabdAbhAsaM nirUpayati 1. draSTavyo'yaM vAdaH syAdvAdamaJjaryAmanyayogavyavacchedadvAtriMzikAsthapaJcamazlokavivaraNe /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 saTIkajainatarkabhASAyAM kAlAdibhedenA'rthabhedamevA'bhyupagacchan zabdAbhAsaH / yathA-babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdayaH zabdA-bhinnamevA'rthamabhidadhati-bhinnakAlazabdatvAttAksiddhAnyazabdavaditi / ___ arthabhedamevetyevakAreNA'rthAbhedaM sarvathA'nabhyupagacchatItyartho labhyate, tena gauNatayA'rthAbhedamabhyupagacchati sati zabdanaye'tivyApteriNam / yatheti / babhUva sumeruH, bhavati sumeruH, bhaviSyati sumerurityevamanvayo bodhyaH / kAlAdItyatrA''dipadena liGgAdInAM grahaNAdatrApyAdipadena-taTaH taTI, karoti kriyate kumbhaH, dArAH kalatramityAderupagrahaH / zabdA ityantaM pakSanirdezaH, bhinnamevA'rthamabhidadhatIti sAdhyanirdezaH, bhinnakAlazabdatvAditi hetunirdezaH / idaM ca bhinnaliGgazabdatvAderupalakSaNam / tAhasiddheti / bhinnArthatayA bhinnakAlazabdatayobhayasampratipannetyarthaH / samabhirUDhanayAbhAsaM nirUpayati paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANaH samabhirUDhAbhAsaH / yathA-indraH zakraH purandara ityAdayaH zabdA-bhinnAbhidheyA eva-bhinnazabdatvAt-karikuraGgazabdavaditi / abhidheyanAnAtvamevetyevakAropAdAnaprayojanaM satsamabhirUDhanaye'tivyAptivAraNam / udAharati-yatheti / zabdA ityantaM pakSanirdezaH, bhinnAbhidheyA eveti sAdhyam, bhinnazabdatvAditi hetuH, karikuraGgazabdavaditi dRSTAntavacanam / evambhUtanayAbhAsaM nirUpayati kriyAnAviSTaM vastu zabdavAcyatayA pratikSipan evambhUtAbhAsaH / yathAviziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu-na ghaTazabdavAcyaM-ghaTazabdapravRttinimittabhUtakriyAzUnyatvAt-paTavaditi / etAvatA kriyAviSTameva vastu zabdavAcyatayA'bhyubatItyAyAtameva / kriyAnAviSTaMvyutpattinimittakriyAzUnyam / vyutpattinimittakriyaiva cA'tra pravRttinimittamiti sannayanirUpaNAvasare darzitameva / udAharati-yatheti / viziSTetyAdi pakSaH, na ghaTazabdavAcyamiti sAdhyam, ghaTazabdapravRttinimittakriyAzUnyatvAditi hetuH, paTavaditi nidarzanam / yAvantaH santo'rthanayAdayaH pUrvaM nirUpitAH, tAvanto'rthanayAbhAsAdayo'pi bhavanti / teSAM krameNa svarUpANyupadarzayati arthAbhidhAyI zabdapratikSepI arthanayAbhAsaH / zabdAbhidhAyyarthapratikSepI zabda
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 nayAbhAsAH nayAbhAsaH / arpitamabhidadhAno'narpitaM pratikSipan arpitanayAbhAsaH / anarpitamabhidadhadarpitaM pratikSipan anarpitanayAbhAsaH / lokavyavahAramabhyupagamya tattvapratikSepI vyavahArAbhAsaH / tattvamabhyupagamya vyavahArapratikSepI nizcayAbhAsaH / jJAnamabhyupagamya kriyApratikSepI jJAnanayAbhAsaH / kriyAmabhyupagamya jJAnapratikSepI kriyAnayAbhAsa iti / vyaktaM sarvam / iti nayAbhAsanirUpaNam / sannaye nayAbhAse ca nirUpite bhedAntarAbhAvAd nayanirUpaNaM paripUrNam /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepaparicchedaH nayanirUpaNAnantaramavasarasaGgatyA nikSepanirUpaNaM pratijAnItenayA nirUpitAH / atha nikSepA nirUpyante / / pratibandhakavinivRttAvavazyavaktavyatvamavasarasaGgatiH / pramANanayanikSepairityanena pramANanayanikSepA uddiSTAH / tatra pramANAnantaraM naya uddiSTo, nayAnantaraM nikSepa uddiSTa iti 'yathoddezaM nirdeza' iti pramANanirUpaNAnantaraM nayasyaiva jijJAsA samullasati / yAvad nayA na nirUpitA bhavanti tAvad nayajijJAsA na zAmyatIti sA'nyanirUpaNapratibandhikA / naye ca nirUpite tAdRzajijJAsAyA upazAntau tadanantaropadiSTe nikSepe jijJAsopatiSThate iti tadupazAntaye nikSepasyA'vazyavaktavyatvamAyAtIti pratibandhajijJAsAnivRttyavabodhanAyoktaM-nayA nirUpitA iti / ___nivartanIyatayA nikSepanirUpaNAGganikSepajijJAsAsaulabhyAvedanAyoktam-atheti / nayanirUpaNAnantaramiti tadarthaH / etAvatottarakAlInakarttavyatvaprakArakajJAnAnukUlavyApAra[vizeSyaka]lakSaNapratijJAghaTakottarakAlInatvamAveditam / nirUpyante ityatra karmAkhyAtasya kRtiviSayatvalakSaNakarmatvamarthaH / kRtau ca jJAnAnukUlavyApArarUpasya nirUpaNadhAtvarthasyA'nukUlatvasambandhenA'nvayaH / kRtiviSayatvaM ca nikSepeSu na sAkSAt, kintu svaprayojyavyApAraprayojyajJAnaviSayatvadvAraiva / tadidaM viSayatvamuddezyatvAkhyaviSayatvamucyate / tatrApi mukhyamuddezyaM jJAnameva, tadviSayatvAd nikSepeSUddezyatvamiti / vyApAre tu kRtisAdhye vidheyatvAkhyaviSayatvam, tacca 1. nikSepaviSayakajijJAsAyA nivarttanAtha nikSepanirUpaNaM bhavati / ato nikSepajijJAsA nivartanIyatayA nikSepanirUpaNasyA'GgaM bhavati / 2. yathA-'caitreNa taNDulaH pacyate' ityatrA''khyAtasya kRtiviSayatvamarthaH / tacca taNDule'nveti / 'pac' dhAtvartho viklittiH / tasyAmuddezyatAkhyaviSayatA / tAmuddizya vyApAro vidheyaH, ato vyApArastadanukUlatvAt tatprayojaka ucyate / sa caitrAdizarIraniSThavyApAraH caitraniSThakRtisAdhyo bhavatIti kRtau vyApArAnukUlatvam / atha sA viklittistaNDulaniSThoddezyate iti taNDule gauNI uddezyatAkhyaviSayatA / iyameva paramparayA kRtiviSayatA / anvayastu mukhyAM vA gauNIM voddezyatAkhyakRtiviSayatAmadhikRtya vaktuM zakyate / mukhyA (=viklittiniSThA) vivakSyate cet-caitraniSThakRtiprayojyavyApAraprayojyaviklittinirUpitAdheyatAvattaNDulaH / gauNI (-taNDulaniSThA) vivakSyate ced viklittyanukUlavyApArAnukUlacaitraniSThakRtiviSayatAvattaNDulaH / tathaiva 'nikSepA nirUpyante' ityatra uddezyatAkhyakRtiviSayatAdvayaM-mukhyA 'nirUp'dhAtvartha-jJAnAnukUlavyApArasthajJAne, tannirUpitA viSayatA nikSepeSuH gauNI nikSepeSu (svaprayojyavyApAraprayojyajJAnaviSayatArUpaparamparAsambandhena) / anvayo'pi dvidhA 1. kRtiprayojyavyApAraprayojyajJAnaviSayatAvannikSepAH 2. jJAnAnukUlavyApArAnukUlakRtiviSayatAvannikSepAH / etatsarvamevA'tra zabdAntaraiH pradarzyate /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepanirUpaNam 227 sAdhyatAzabdenA'pi gIyate iti kRtau vyApArAnukUlatvapratItau 'tulyavittivedyatayA vyApAre'pi kRtisAdhyatvaM pratIyate eva / athavA kartRpratyayasthale AkhyAtArthasya kRterdhAtvarthavizeSyatayA bhAnam, karmapratyayasthale tu AkhyAtArthasya kRterdhAtvarthavizeSaNatayA bhAnam, 2dhAtvarthasya tu viSayatvalakSaNakarmatve'nvayaH, tasya ca prathamAntanAmArthe'nvaya iti bhavatyuktavAkyaM 'kRtisAdhyatvalakSaNakarttavyatvaprakArakanirUpaNavizeSyakajJAnajanike'tipratijJAsvarUpamityarthaH / nikSepasAmAnyalakSaNamupadarzayati prakaraNAdivazenA'pratipattyAdivyavacchedaka-yathAsthAnaviniyogAya zabdArtharacanAvizeSA nikSepAH / atra zabdArtharacanAvizeSA ityetAvanmAnaM lakSaNam, nikSepA iti lakSyam / nikSipyante arthavizeSasvarUpabodhakatayA sthApyante viracyante iti bhAvavyutpattyA zabdArtharacanAvizeSasyaiva nikSepatvAvagateH / pramIyate prakarSeNa vastu nirNIyate iti bhAvavyutpattyA svaparavyavasitilakSaNapramArUpaphalaM pramANam, karaNavyutpattyA tu svaparavyavasitikaraNaM pramANam / nIyante prApyante iti nayAH, prAptizca vastvaMzAvadhAraNarUpaiva phalam, karaNavyutpattyA ca prApakA nayA:-tAdRzAvadhAraNajanakapramAtRtAtparyavizeSAH, tadAkalitAH zabdavizeSA upacArAd nayAH / ___ anantadharmAtmakavastunirNayasya pramANenaiva jAtatve'pi, yathA parasparaviruddhAnAM dharmANAmekarmiNi samAvezAsambhavAd, dharmadharmabhAvanibandhanatAdAtmyamapyekatra vastuni durghaTamiti zaGkAzaGkasamuddharaNAya virodhabhaJjakAvacchedakabhedAvagataye bhavati tatra nayApekSA, anyathA'nantadharmAtmakavastuni nirNIte tadekadezarUpANAM tattaddharmANAM nayaviSayANAmapi nirNItatvAdaphalameva nayakalpanaM prasajyeta / tathA'nuyogadvAratayA zabdArtharacanAvizeSalakSaNA nikSepA api sAphalyamaJcanti, vyAkhyeyagranthAntargatamaGgalAdipadAd nAmamaGgalAdilakSaNamaGgalAdyAtmakavizeSyavastusvarUpavizeSanirNayasya nikSepAdeva bhAvAt / yathAhi saindhavapadasya lavaNe'zve ca zaktiyutpAditA'sti / tatra 'saindhavamAnaye'tyuktau 1. yayorarthayoranyatarasya jJAnaM yena bhavati tenaiva taditarasyA'pi jJAnamavazyaM bhavati cet tau artho tulyavittivedyau / 2. kRtiH kartRniSThA bhavati, dhAtvarthaH phalaM ca karmaniSThaM bhavati / kartRpratyayasthale yathA kRteH prAdhAnyAd vizeSyatA, tathaiva karmapratyayasthale dhAtvarthasya prAdhAnyAd vizeSyatetyAzayaH / upari darzitaH prathamo'nvaya etadanusArameva / 3. 'nikSepAn nirUpayiSyAmI'tyAdipratijJAbhiruktAkArakaM jJAnaM janyate iti pratijJA jJAnajanikA / pratijJAsvarUpameva 'nikSepA nirUpyante' iti vAkyam / 4. parasparaviruddhAnAM dharmANAmekatra samAveze yadyapi virodhaH, tathApi sa ekAvacchedena samAveze eva, na tvavacchedakabhedena samAveze iti virodhabuddhibhaJjakAvacchedakabhedajJAnArthaM nayAnAmapekSA /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 saTIkajainatarkabhASAyAM bhojanaprakaraNasahakArAd lavaNarUpArthagatiH, yAtrAprakaraNasahakArAdazvavizeSarUpArthagatirbhavati / yadi tatra kozena zaktiryutpAditaiva na bhavet, prakaraNAdayo'pi kiM kuryuH ? santi bhojanopayogino bahavo yAtropayoginazceti apratipattireva tato vAkyAd bhaved, bahUnAM vaimatyaM vipratipattiA, sAdhakabAdhakapramANAbhAve saMzayo vA syAt / kozena viziSyA'rthadvaye zaktau vyutpAditAyAM satyAM tu tatra prakaraNAdinA'pratipattyAdIni nirasyA'rthavizeSAvagatirbhavati / tathA prakRte'pi satsu nAmAdinikSepeSu prakaraNAdivazenA'pratipattyAdIni vyudasya nAmamaGgalasyopayoge maGgalapadena nAmamaGgalasya, evaM sthApanAmaGgalAdyupayoge sthApanAmaGgalAdeH pratipattiriti tadrUpayathAsthAnaviniyogaphalavattvena phalavanto nikSepA ityAzayena prakaraNAdivazenetyAdhuktam / uktAzayasphoraNAyA''hamaGgalAdipadArthanikSepA nAmamaGgalAdiviniyogopapattezca nikSepANAM phalavattvam / uktArthe prAcAM sammatimupadarzayatitaduktam-"aprastutArthApAkaraNAt prastutArthavyAkaraNAcca nikSepaH phalavAn / " aprastutArthanirAkaraNe prastutArthaprakAzane ca nikSepasya prakaraNAdayaH sahakAriNo bhavantIti bodhyam / yadyapi satsaGkhyAdikamapyanuyogAGgam, tathApi vizeSaNavizeSyabhAvena viziSTArthagatau tad nibandhanam / nikSepAstu akhaNDasyaiva vizeSyasvarUpavizeSasyA'vagatau nibandhanam, yato na nAmagho nAmaviziSTo ghaTaH, kintu yasya kasyacid ghaTa iti nAma kriyate, sa vastuvizeSo'khaNDa eva nAmaghaTaH / evaM sthApanAghayadayo'pIti / __ zabdArtharacanA cA'tra karmadhArayasamAsalakSaNaiva / anyatra karmadhArayasya vizeSyapadArthe vizeSaNapadArthAbhedabodhakatvam, prakRtasya tu vizeSaNavizeSyapadAbhyAM sambhUya vizeSyasvarUpavizeSAvabodhakatvam / tathA'tra vizeSaNavAcakapadaM kevalAnvayitAnavacchedakadharmapravRttinimittakameva-nA'to jJeyaghaTa ityAdenikSepatvam, na vA tato vizeSyarUpavizeSasyA'khaNDasya pratIti:jJeyatvaviziSTaghaTadereva vizeSaNavizeSyabhAvena tataH pratIteH / ata eva mRddhaTasuvarNaghaTetyAderapi na nikSepatvamityapi bodhyam / 1. maGgalapadArthanikSepA ittham-1. 'nAma ca tanmaGgalaM ceti vyutpatteH kasyacit puMsaH padArthasya vA 'maGgala' iti nAma kriyate tada, 'maGgala' iti varNAvalImAtraM vA nAmamaGgalamucyate / 'nAmnA maGgala'miti vyutpattermaGgalanAmavAn padArtho nAmamaGgalam / 2. kASThAdau maGgalabuddhyA svastikAlekhanAdi sthApanAmaGgalam / 3. svarNamAlyekSudadhyAdi dravyANi dravyamaGgalam / 4. jinanamanAdikaM bhAvamaGgalam / 2. nikSepe vizeSyasvarUpavizeSasyA'khaNDasya bodhakatvamiti svIkArAdeva /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 nikSepavizeSanirUpaNam nikSepAn vibhajatete ca sAmAnyataH caturdhA-nAmasthApanAdravyabhAvabhedAt / nAmanikSepa-sthApanAnikSepa-dravyanikSepa-bhAvanikSepabhedena nikSepAH sAmAnyataH catuSprakArA ityrthH| nAmanikSepaM nirUpayatitatra prakRtArthanirapekSA nAmArthAnyatarapariNatirnAmanikSepaH / tatra-nAmanikSepAdicaturvidhanikSepeSu / pariNatirityantaM lakSaNam, nAmanikSepa iti lakSyam / indrazabdasya prakRto'rthaH svargAdhipatyAdiguNaviziSTaH sahasrAkSaH zacIpatiyoM vAsavaH, tad nA'pekSate iti prakRtArthanirapekSA / tatsApekSatve nAmendro gopAladArako vAsavavat tatparyAyazakrAdizabdavAcyo'pi bhavet, svargAdhipatyAdikamapyanubhavecca / evambhUtA yA nAmArthAnyatarapariNatiH / yadyapi yasya gopAlAdArakasyendra iti nAma kriyate tannAma-nAmavatorabhedopacArAd gopAladArakAtmakAryapariNatireva nAmendraH, tathApi tadvAcakatvAd nAmno'pyucArataH pariNatirityevaM nAmArthAnyatarapariNatiH sA nAmanikSepa ityarthaH / udAharati yathA saGketitamAtreNA'nyArthasthitenendrAdizabdena vAcyasya gopAladArakasya zakrAdiparyAyazabdAnabhidheyA pariNatiriyameva vA yathA'nyatrA'vartamAnena yadRcchApravRttena DitthaDavitthAdizabdena vAcyA / saGketitamAtreNeti / AdhunikapitrAdisaGketitatvamAtreNetyarthaH / mAtrapadena vRddhaparamparAgatasaGketitatvasya vyavacchedaH / sarve sarvArthavAcakA-ityatra indrapadasya gopAladArakeNA'pi samaM vAcyavAcakabhAvasambandho'styeva, paraM vRddhaparamparAgatasaGketAbhivyakta eva zAbdabodhajanakatayA zabdArthasambandhaH sa nA'nyatheti tathAbhUtaviziSTavAcyavAcakabhAvasyA'pi vyavacchedaH smbhvtyev| saGketitamAtreNetyasya vAcyetyanenA'nvayaH / anyArthasthitena-AditAtparya 'tatra prakRtArtha0'-atra ratnaprabhAyAmuddhataH 'pajjAyANabhidheyaM0' iti bhASyapAThaH samasti / tadanantaramayaM pAThaH "yadvastuno'bhidhAnaM sthitamanyArthe tadarthanirapekSam / paryAyAnabhidheyaM ca nAma yAdRcchikaM ca tathA // " asyA AryAyA vyAkhyA anuyogadvAraTIkAtaH [pR0 11] avaseyA /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ saTIkajainatarkabhASAyAM gRhItasaGketabalAd gopAladArakabhinnavAsavarUpArthasthitena / yata evA'nyArthasthitatvamindrAdizabdasya, tata eva tena saGketitamAtreNa vAcyasya gopAladArakasya yA pariNatiH sA zakrAdiparyAyazabdAnabhidheyA- tasyAM pariNatAvindrAdizabdasyaivA''dhunikasaGketo, na tu tatsamAnArthakasyA'pi zakrAdizabdasyeti / evambhUtA pariNatirnAmanikSepo nAmendra ityarthaH / 230 athavA yasya zabdasya na paryAyAntaram, nA'pi kutrA'pyarthe'nAditAtparyamUlakasaGketaH, tasyA'pi DitthaDavitthAdizabdasya gopAladArake'dhunA saGketaH kriyate, tatsaGketamAtreNa DitthaDavitthAdizabdena vAcyasya gopAladArakasya pariNatirapi nAmanikSepo nAmaDittho nAmaDavittha ityAha- iyameveti / iyameva-gopAladArakasya pariNatirevetyarthaH / vA= athavA | yathetyupadarzanArthaH / anyatrA'varttamAnena = gopAladAraka bhinnArthe saGketasambandhenA'varttamAnena, yadRcchApravRttena=abhinavasaGketakartRpuruSecchAsambhUtena / gopAladArakasya yA pariNatiH sA gopAladArakAtmakapiNDarUpArthaniSThaiva, na tvindrAdinAmaniSThetyekamAtraniSThatve'pyanyataraniSThatvasambhave'pi zabdaniSThatvasyA'bhAvataH, tasyA'nyataratvena saGgraho niSprayojana evetyata Aha tattvato'rthaniSThA upacArata: zabdaniSThA ca / tattvataH=paramArthataH / yato vibhinnAvacchedyamarthaniSThatvaM zabdaniSThatvaM cA'taH zabdArtho - bhayapariNatirityanuktvA zabdArthAnyatarapariNatirityevamuktirapi susaGgateti / yata eva kiJcinnAmApekSayA yAvaddravyabhAvitvam, kiJcinnAmApekSayA cA'yAvaddravyabhAvitvamapyasyA upapannamiti dvaividhyamapyAha mervAdinAmApekSayA yAvaddravyabhAvinI, devadattAdinAmApekSayA cA'yAvaddravyabhAvinI / tRtIyaprakAro'pi nAmanikSepasya bhavati / udAharaNamAtropadarzanena tatsvarUpamAvedayatiyathA vA pustakapatracitrAdilikhitA vastvabhidhAnabhUtendrAdivarNAvalI / etAvatA nAmno'pi nAmanikSepatvam / tatazca pradhAnIbhUte indrazabdArthe vAsave indra iti yad nAma tadapi nAmendraH, tasya sahasrAkSAkArAvayavasannivezaH sthApanendraH, tatkAraNIbhUtapUrvAvasthAkalitarUpo dravyendraH, varttamAnasvargAdhipatyAdiguNabhAk paryAyAntarapratipAdyazca bhAvendra iti nikSepacatuSTayasamanvaya iti bodhyam / 1. 'indra iti likhe' tyAdiSu ikArAdisamudAyasyendrapadavAcyatvAttatrApi nAmanikSepaH / 2. arthAbhidhAnapratyayAH tulyanAmadheyA iti vacanAdekazabdavAcyatvena zabdArthayostAdAtmyamiti ghaTa iti nAmA'pi
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 nikSepavizeSanirUpaNam nAmanikSepasvarUpapratipAdapravaNo vizeSAvazyakagrantho yathA "pajjAyANabhidheyaM, ThiamaNNatthe tayatthaniravekkhaM / jAicchiaMca nAma, jAvadavvaM ca pAeNa // " (vizeSA0 25) vyAkhyA-"yat kasmiMzcid bhRtakadArakAdau indrAdyabhidhAnaM kriyate tad nAma bhaNyate / kathambhUta tadityAha-paryAyANAM-zakrapurandarapAkazAsanazatamakhahariprabhRtInAM samAnArthavAcakAnAM dhvanInAm, anabhidheyam avAcyam / nAmavataH piNDasya sambandhI dharmo'yaM nAmnyupacaritaH, sa hi nAmavAn bhRtakadArakAdipiNDa: kilaikena saGketitamAtreNendrAdizabdenaivA'bhidhIyate, na tu zeSaiH zakrapurandarapAkazAsanAdizabdaiH / ato nAmayuktapiNDagatadharmo nAmnyupacaritaH paryAyAnabhidheyamiti / "punarapi kathambhUtaM tannAmetyAha-ThiamaNNatthetti / vivakSitabhRtakadArakAdipiNDAdanyazcA''sAvarthazcA'nyArtho devAdhipAdiH, sadbhAvataH tatra yat sthitaM, bhRtakadArakAdau tu saGketamAtratayaiva varttate, athavA sadbhAvataH sthitamanvarthe anugataH sambaddhaH paramaizvaryAdiko'rtho yatra so'nvarthaH zacIpatyAdiH, sadbhAvataH tatra sthitam / bhRtakadArakAdau tarhi kathaM vartate ? ityAhatadarthanirapekSam / tasyendrAdinAmno'rthaH tadarthaH paramaizvaryAdiH, tasya nirapekSaM saGketamAtreNaiva tadarthazUnye bhRtakadArakAdau vartate iti paryAyAnabhidheyam, sthitamanyArthe anvarthe vA tadarthanirapekSaM yat kvacid bhRtakadArakAdau indrAdyabhidhAnaM kriyate tad nAma itIha tAtparyArthaH / / ___"prakArAntareNA'pi nAmnaH svarUpamAha-yAdRcchikaM ceti / idamuktaM bhavati-na kevalamanantaroktam, kintvanyatrA'varttamAnamapi yad evameva yadRcchayA kenacid gopAladArakAderabhidhAnaM kriyate tadapi nAma, yathA Dittho Davittha ityAdi / ___ "idazcobhayarUpamapi kathambhUtamityAha-yAvaddvyaM ca prAyeNeti / yAvadetadvAcyaM dravyamavatiSThate tAvadidaM nAmA'pyavatiSThate iti bhAvaH / kiM sarvamapi ? netyAha-prAyeNeti / meru-dvIpasamudrAdikaM nAma prabhUtaM yAvadravyabhAvi dRzyate, kiJcittu anyathA'pi samIkSyate-devadattAdinAmavAcyAnAM dravyANAM vidyamAnAnAmapi aparAparanAmaparAvartasya loke darzanAt / siddhAnte'pi yad uktaM-nAma AvakahiyaM ti, tat pratiniyatajanapadAdisaMjJAmevA'GgIkRtya, yathottarAH kurava ityaadi| ghaTa eva / tulyaparimANatvena ghaTAdirUpArthena samaM citrasthaghaTAdivastuno'bhedena ghaTAkAro'pi ghaTa evamukhyArthasyA'bhAvAdeva tatra 'pratikRti'vyapadezaH / pariNAmapariNAmibhAvasambandhasyA'tyantabhede'nupapannatvena mRtpiNDAdidravyaghaTo'pi ghaTa eva / bhAvaghaTasya tu ghaTatvaM nivivAdameveti catvAro'pi nikSepA nayasammatAH /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 saTIkajainatarkabhASAyAM "tadevaM prakAraddhayena nAmnaH svarUpamatroktam / etacca tRtIyaprakArasyopalakSaNam / pustakapatracitrAdilikhitasya vastvabhidhAnabhUtendrAdivarNAlImAtrasyA'pyanyatra nAmnatvenoktatvAditi / " tattvArthaTIkAyAmapyupapAdito nAmanikSepaH tadgranthAvalokena sudhIbhiH parizIlanIyaH / sthApanAnikSepaM lakSayati yattu vastu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa sthApyate citrAdau tAdRzAkAram, akSAdau ca nirAkAram, citrAdyapekSayetvaraM nandIzvaracaityapratimAdyapekSayA ca yAvatkathikaM sa sthApanAnikSepaH / yathA jinapratimA sthApanAjinaH, yathA cendrapratimA sthApanendraH / / atra-yattu vastu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa sthApyate sa iti lakSaNanirdezaH, sthApanAnikSepa iti lakSyanirdezaH / citrAdAviti vibhAgavacanam / tatra-citrAdau tAdRzAkAramiti sadbhUtasthApanAnikSepaH, akSAdau 'nirAkAramityasadbhUtasthApanAnikSepaH, citrAdyapekSayetvaramityayAvatkathikasthApanAnikSepaH, nandIzvaracaityapratimAdyapekSayA ca yAvatkathikamiti yaavtkthiksthaapnaanikssepH| lakSaNavAkye'pi vibhAgavacanam 'indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicArivyavasAyAtmakaM pratyakSa'miti gautamasUtre dRSTam / tatra hi indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamiti lakSaNam, pratyakSamiti lakSyam / tasya nirvikalpakasavikalpakapramApratyakSabhedena dvaividhyopadarzakamavyapadezyamavyabhicArivyavasAyAtmakamiti vivekaH / yattu-jinapratimAlakSaNaM vastu, tadarthaviyuktaM jinazabdavAcya-rAgadveSAdirahitakevalajJAnAdiguNAlaGkRta-puruSadhaureyarUpArthAtmakaM na bhavati, atha ca tadabhiprAyeNatathAvidhapuruSavizeSabodhakatvecchayA, sthApyate ayaM jina iti nikSipyate, sa-jinapratimAdiH, sthApanAnikSepaH-sthApanAjina iti tad vastu / citrAdau-bhittyAdigatarekhoparekhAdiviracanasaJjAtajinazarIrAdyAkAranirmitivizeSAdau, tAdRzAkAraM-vastubhUtajinazarIrAkRtisadRzAkRtikam, tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa sthApyate ityasyA'tra sambandhaH / evamakSAdau ca nirAkAramityAdAvagre'pi sambandhaH / etadasadbhUtasthApanAkathanam / itvaraM-kiJcitkAlAnantaramapagamanasvabhAvam / yAvatkathikaM yAvatpUjyapUjakAdi1. nirAkAram-asamAnAkAram / yasya vastuna AkAro na bhavati tasyA'pi sthApanA nirAkAraivocyate / yathA pustklikhit-ikaaraadivrnnaavlii|| 2. yAvatkathikasthApanAsthale 'tiSThatIti sthApane'tyeva vyutpattiH, na tu 'sthApyate iti sthApane'ti-tasyAH zAzvatatvena kenApi sthApyamAnatvAbhAvAt /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 nikSepavizeSanirUpaNam vyavahArakAlAnugAmi / anyad vyaktam / ___udAharati-yatheti / uktamudAharaNadvayaM sadbhUtasthApanAyAH / upalakSaNaM caitadasadbhUtasthApanodAharaNasyA'pi / dravyanikSepaM nirUpayati bhUtasya bhAvino vA bhAvasya kAraNaM yad nikSipyate sa dravyanikSepaH / yathA'nubhUtendraparyAyo'nubhaviSyamANendraparyAyo vA indrH| .. atra sa ityantaM lakSaNavacanam, dravyanikSepa iti lakSyavacanam / bhUtasya-atItaparyAyasya, bhAvinaH bhaviSyatparyAyasya, bhAvasya-svargAdhipatyAdidharmAliGgitendrAdirUpArthasya, kAraNaM yad jIvadravyaM pUrvamindro'bhUd, bhaviSyati vottarakAle indraH, nikSipyate ayamindra ityetadrUpeNa sthApyate, sa-jIvaH, dravyanikSepaH=dravyendraH / udAharati-yatheti / yaH khalu jIvavizeSo devendro bhUtvA tadyogajanakakarmaparisamAptau taccharIraM parityajya manujayonau samutpannaH, tadAnIM manuSyo'pi san anubhUtendraparyAyaH pUrvamAsAditendraparyAya iti kRtvA 'indro'ya'miti vyapadizyate / yo vedAnI manujagatau vartamAno jIva uttarakAle manujopabhogyAkhilakarmaparizATe manujatanuM vihAya devendrapadopabhogyakarmodayakAle devagatau devendro bhaviSyatkAle bhaviSyati, sa jIvo'nubhaviSyamANendraparyAyaH 'indro'ya'miti vyapadizyate / tAvubhau, indraH-dravyendraH, dravyanikSepa ityarthaH / kathamanayorindraparyAyAbhAvakAle indrapadavyapadezyatetyapekSAyAM nidarzanAvaSTambhataH tadvyavasthAmAha anubhUtaghRtAdhAratvaparyAye'nubhaviSyamANaghRtAdhAratvaparyAye ca ghRtaghaTavyapadezavat tatrendrazabdavyapadezopapatteH / / anubhUtaghRtAdhAratvaparyAye-yena ghaTena pUrvaM ghRtadhAraNaM kRtaM tasmin, anubhaviSyamANaghRtAdhAratvaparyAye-yazca ghaTa uttarakAlaM ghRtadhAraNaM kariSyati tasmin / tadubhayasmin ghaTe ghRtaghaTavyapadezava= loke 'ayaM ghRtaghaTa' iti vyapadezo yathA bhavati tathA, tatra-anubhUtendraparyAye'nubhaviSyamANendraparyAye ca jIve, indrazabdavyapadezopapatteH- 'ayamindra' ityevamindrazabdaprayogasya yuktatvAt / prakArAntareNa dravyanikSepapravRttimupadarzayati kvacidaprAdhAnye'pi dravyanikSepa pravartate, yathA'GgAramardako dravyAcAryaH, AcAryaguNarahitatvAd apradhAnAcArya ityarthaH /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 saTIkajainatarkabhASAyAM udAharati-yatheti / aGgAramardakaH = aGgAramardakasaMjJaka AcAryavizeSaH 1 / tatra dravyA cAryatvamupapAdayati-AcAryaguNarahitatvAditi / kvacidanupayoge'pi, yathA'nAbhogenehaparalokAdyAzaMsAlakSaNenA'vidhinA ca bhaktyA'pi kriyamANA jinapUjAdikriyA dravyakriyaiva-anupayuktakriyAyA: sAkSAd mokSAGgattvAbhAvAd / kvacidanupayoge'pItyanantaraM dravyanikSepaH pravarttate ityanuvarttanIyam / udAharatiyatheti / anAbhogena=anyagatacittatvAdinA yathAvadupayogazUnyena / athavA'nAbhogasvarUpopadarzakameva ihalokaparalokAdyAzaMsAlakSaNeneti / yadi pUjAvidhAyakAgamArthopayogo bhavet tadA tatrehalokAdyAzaMsA pratiSiddheti tadAzaMsayA jinapUjAM naiva kuryAditi tadAzaMsA cihna - mAgamArthAnupayogasya / aprAdhAnyAdevA'trA'pi dravyatvamityAha- anupayuktakriyAyA iti / sAkSAdityupAdAnAt paramparayA mokSAGgatvamanupayuktakriyAyA apyastIti labdhameva spaSTapratipattaye Aha bhaktyA'vidhinA'pi kriyamANA sA pAramparyeNa mokSAGgattvApekSayA dravyatAmaznutebhaktiguNenA'vidhidoSasya niranubandhIkRtatvAdityAcAryAH / sA- jinapUjAdikriyA / nanu vidhyabhAve sati kathaM paramparayA tataH phalamityata AhabhaktiguNeneti / bhaktyabhAvaviziSTAvidhereva kAryapratibandhakatvam, tadabhAvasya ca kAraNatvamityabhisandhiH / niranubandhitvam-aGgavaiguNyaprayuktajinapUjAgatasvasvakAryAnarjakatvApAdanalakSaNakAryAsAmmukhyam / AcAryAH-jainAcAryAH / anupayoge dravyatvaM vizeSAvazyake 'pi pratipAditam / tathA ca tadgranthaH-"yo'nupayukto jinapraNItAM maGgalarUpAM pratyupekSaNAdikriyAM karoti sa noAgamato jJazarIrabhavyazarIrAtiriktaM dravyamaGgalam / upayogarUpo'trA''gamo nA'stIti noAgamato, jJazarIrabhavyazarIrayorjJAnApekSA dravyamaGgalatA, atra tu kriyApekSA, ataH tadvyatiriktatvam, anupayuktasya kriyAkaraNAttu dravyamaGgalatA bhAvanIyA / upayuktasya tu kriyA yadi gRhyeta tadA bhAvamaGgalataiva syAditi bhAvaH " (vizeSA0 bR0 46 ) iti / bhAvanikSepaM nirUpayati 'kvacidanupayoge'pi ' - atra ratnaprabhAyAmullikhito 'yo'nupa0' iti bhASyapAThaH samasti / 1. asyA''cAryAsya vRttAnta upadezamAlA ( gAthA 168 ) TIkAto'vagantavyaH /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepavizeSanirUpaNam . 235 vivakSitakriyAnubhUtiviziSTaM svatattvaM yad nikSipyate sa bhAvanikSepaH / yathA indanakriyApariNato bhAvendra iti / atra setyantaM lakSaNam, bhAvanikSepa iti lakSyam / vivakSitA = vakturvivakSitA yA indanAdilakSaNA kriyA, tasyA anubhavanam = anubhUtiH, tayA viziSTaM yuktaM vivakSitakriyAnubhUtiviziSTam svatattvam - indrAdisvarUpavastutattvam, indrAdizabdena svargAdhipatyAdilakSaNaizvaryAdyabhidhAnAt, tasya tatra ghaTanAd bhavati tadevendrAdizabdasya vAcyatattvaM pAramArthikapadArthaH, evambhUtaM yad nikSipyate = ' ayamindra' ityevaMrUpeNendrAdizabdavAcyatayA sthApyate sa indrAdirbhAvanikSepo bhAvendra ityarthaH / udAharati yatheti / nanu bhavanaM=vivakSitakriyAnubhUtiviziSTatayA pariNamanaM bhAva iti vyutpattiH paramArthataH zabdavAcyaM ghaTate iti tatra bhAvanikSepo nAma eko nikSepo'stu tadbhinneSu tu nAmAdiSu triSu nikSepeSu bhAvaviyuteSu parasparArthAnugatimatsu viruddhadharmAdhyAsAbhAvAdaikyameva yuktamiti dvidhaiva nikSepavibhajanaM yuktaM na caturdheti paraH pratyavatiSThate nanu bhAvavarjitAnAM nAmAdInAM kaH prativizeSaH ? - triSvapi vRttyavizeSAt / tathAhi-nAma tAvad nAmavati padArthe sthApanAyAM dravye cA'vizeSeNa varttate / bhAvArthazUnyatvaM sthApanArUpamapi triSvapi samAnaM triSvapi bhAvasyA'bhAvAt / dravyamapi nAmasthApanAdravyeSu varttate eva- dravyasyaiva nAmasthApanAkaraNAt, dravyasya dravye sutarAM vRttezceti viruddhadharmAdhyAsAbhAvAd naiSAM bhedo yukta iti cet, nAmAdInAmityatrAdipadAt sthApanAdravyayoH parigrahaH / prativizeSaH = bhedaH / triSvapi = 'vivakSita' 44 'bhAvo vivakSitakriyA'nubhUtiyukto hi vai samAkhyAtaH / sarvajJairindrAdivadihendanAdikriyA'nubhavAt // " iti / "atrAyamarthaH - bhavanaM vivakSitarUpeNa pariNamanaM bhAvaH, athavA bhavati vivakSitarUpeNa saMpadyata iti bhAvaH / kaH punarayam ? ityAha- vakturvivakSitA indana - jvalana-jIvanAdikA yA kriyA tasyA anubhUtiranubhavanaM tayA yukto vivakSitakriyAnubhUtiyuktaH, sarvajJaiH samAkhyAtaH / ka iva ?, ityAha-indrAdivat svargAdhipAdivat, AdizabdAjjvalana - jIvAdiparigrahaH / so'pi kathaM bhAvaH ? ityAha-indanAdikriyAnubhavAt iti, Adizabdena jvalana - jIvAdikriyAsvIkAraH, vivakSitendanAdikriyAnvito loke prasiddhaH pAramArthikapadArtho bhAva ucyate / " vizeSA0 bR0 gA0 49 / 1. anubhUyamAnaparyAyayuktaM vastusvarUpaM yadA pratipAdyate tadA bhAvanikSepa iti bhAvaH /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 saTIkajainatarkabhASAyAM nAmasthApanAdravyeSu vRttyavizeSAt saGketavizeSavRtteH pravartanasya sAdhAraNyAt / ___ vRttyavizeSamevopapAdayati-tathAhIti / tatra prathamaM nAmanikSepasya vRttyavizeSaM darzayatinAmeti / tAvaditi vAkyAlaGkAre / varttate-pravartate-indranAmnA nAmendrasthApanendradravyendrANAM trayANAmapi vyapadezAt / yadyapi bhAvendrasyA'pi tena vyapadezaH, tathApIndanAdikriyAnubhUtiyuktatvasyA'nyatrA'vartamAnasya tatraiva bhAvato, nAmAdito vailakSaNyasya yogAdastu pRthaktvamityabhisandhiH / sthApanAyAH triSu nAmAdiSvavizeSavRtti darzayati-bhAvArtheti / bhAvasyabhAvArthasya / dravyanikSepasya triSvavizeSavRttimupadarzayati-dravyamapIti / kathaM varttate ityapekSAyAmAha-dravyasyaiveti / tathA caikena nAmanikSepeNa sthApanAnikSepeNa dravyanikSepeNa vA trayANAM nikSepANAM viruddhadharmAdhyAsAbhAvataH saGgrahasambhavAd nikSepadvayameva vaktavyam, na nikSepacatuSTayamiti praznayitA svapakSamupasaMharati-iti viruddheti / eSAM nAmasthApanAdravyANAm / / 'aNurapi vizeSaH [bheda ?]pratipattikara' iti nyAyAd bhAvArthazUnyatvarUpadharmeNa trayANAmavizeSe'pi rUpAntareNA'nyonyavyAvRttenA'sAdhAraNena trayANAM bhedasambhavAt caturdhA vibhajanaM yuktameveti samAdhatte __na, anena rUpeNa viruddhadharmAdhyAsAbhAve'pi, rUpAntareNa viruddhadharmAdhyAsAt tadbhedopapatteH / tathAhi-nAmadravyAbhyAM sthApanA tAvadAkArAbhiprAyabuddhikriyAphaladarzanAd bhidyate / yathA hi sthApanendre locanasahasrAdyAkAraH, sthApanAkartuzca sadbhUtendrAbhiprAyo, draSTazca tadAkAradarzanAdindrAdibuddhiH, bhaktipariNatabuddhInAM namaskaraNAdikriyA, tatphalaM ca putrotpattyAdikaM saMvIkSyate, na tathA nAmendre dravyendre ceti tAbhyAM tasya bhedH|| anena rUpeNa-bhAvArthazUnyatvAdinA, rUpAntareNa=anantaravakSyamANadharmeNa, tadbhedopapatte:-nAmAditrayabhedasambhavAt / nAmAditrayANAM bhedameva bhAvayati-tathAhIti / 'sthApanA-nAmadravyendrAbhyAM bhidyateAkArAbhiprAyabuddhikriyAphaladarzanA'diti yojanayA'trA'numAnaprayogaH spaSTaM pratibhAsate / AkArazcA'bhiprAyazca buddhizca kriyA ca phalaM cetyAkArAbhiprAyabuddhikriyAphalAni, teSAM darzanAdityayaM hetuH sthApanAyAM vartate, nAmadravyayozca na vartate iti bhavati viruddhadharmasvarUpatvAd bhedalakSaNasAdhyAvinAbhUta ityupapAdayitumAkArAdInAM sthApanAyAM sattvaM nAmadravyayozcA'sattvamupadarzayati-yathAhIti / tadAkAradarzanAt-pratimAgatasya locanasahasrAdiviracanAvizeSalakSaNamukhyendrazarIrasaMsthAnasadRzasaMsthAnadarzanAt / tatphalaM ca-namaskaraNakriyAphalaM ca / jinaprati
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 nikSepacatuSTayavyavasthApanam bimbapUjanaphalaM tu "abhyarcanAdarhatAM, manaHprasAdastataH samAdhizca / tasmAdapi niHzreyasamato hi tatpUjanaM nyAyyam // " iti tattvArthAdhigamabhASyakArikAyAM (kA.1/8) paramparayA muktirupadiSTA / na tatheti / darzitAkArAdikaM nAmendre dravyendre ca na saMvIkSyate ityarthaH / tAbhyAM nAmendradravyendrAbhyAm, tasya sthApanendrasya bhedaH / / dravyamapi bhAvapariNAmikAraNatvAd nAmasthApanAbhyAM bhidyate / yathA hyanupayukto vaktA dravyam, upayuktatvakAle upayogalakSaNasya bhAvasya kAraNaM bhavati, yathA vA sAdhujIvo dravyendraH sadbhAvendrarUpAyAH pariNateH, na tathA nAmasthApanendrAviti / dravyaM-nAmasthApanAbhyAM bhidyate-bhAvapariNAmikAraNatvAdityanumAnaprayogo'tra spaSTaM pratibhAsate / uktahetoH dravye sattvaM nAmasthApanayorasattvamiti bhavati bhedaniyatatvamityupapAdayati-yatheti / pUrvaM yo'nupayukto vaktA sa evottarakAle upayuktaH tAdRzenopayogAtmanA pariNato bhavatItyupayogapariNAmalakSaNabhAvakAraNatvAd dravyamiti / evamidAnI yo jIvaH sAdhuparyAyamanubhavati sa pretya devendro bhaviSyati tata uttarakAlabhAvi-sadbhAvadevendrapariNate: kAraNatvAd dravyendra ityarthaH / na tatheti / nAmendraH sthApanendrazca na sadbhAvendrarUpapariNate: kAraNamiti na tayorbhAvapariNAmakAraNatvamiti vaidhAd dravyaM nAmasthApanAbhyAM bhinnamityarthaH / sthApanAdravyagatau vibhinnau yau dhauM anantaramupadarzitau, tacchUnyatvarUpadharmavattvAd nAmA'pi sthApanAdravyAbhyAM bhidyate ityAha nAmA'pi sthApanAdravyAbhyAmuktavaidhAdeva bhidyate iti / dRSTAntAvaSTambhena nAmasthApanAdInAM bhedAbhedAvupadarzayati dugdhatakrAdInAM zvetatvAdinA'bhede'pi mAdhuryAdinA bhedavad nAmAdInAM kenacidrUpeNA'bhede'pi rUpAntareNa bheda iti sthitam / tathA ca syAdvAdo'trApi padamAdadhAtIti hRdayam / bhAvendrasya svargapAlanAdikaM yat kArya tad nAmendro gopAladArakAdiH, sthApanendra indrapratimAdiH, dravyendraH sAdhujIvAdirvA na kartuM samartha iti pratiniyatArthakriyAkAritvAd bhAvendra eva vastu, na tu nAmendrAdiriti tadarthazUnyairnAmAdinikSepairalamiti zaGkate... nanu bhAva eva vastu, kiM tadarthazUnyairnAmAdibhiriti cet, tadarthazUnyaiH=bhAvArtharahitaiH /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 saTIkajainatarkabhASAyAM indrazabdArtho hIndravad nAmatadAkAratatkAraNacatuSTayAtmako vastveveti bhAvendravad nAmAdInAmapi vastuparyAyatvamaviziSTameva / uktacatuSTayAnyatamasya yat kAryaM tad indrazabdArthakArya bhavatyeveti sAmAnyata indrakAryakAritvaM sarveSAmaviziSTameva, yathA'nantadharmAtmake vastuni pratyekadharmasya yat kAryaM tadapi vastukAryaM bhavatyeva, anyathA tadAtmakatvameva vastuno na syAdityAzayena samAdhatte . .. na, nAmAdInAmapi vastuparyAyatvena sAmAnyato bhAvatvAnatikramAt, aviziSTe indravastunyuccarite nAmAdibhedacatuSTayaparAmarzanAt prakaraNAdinaiva vizeSaparyavasAnAt / 'indro'tra vartate, indro'stI'tyevaM nAmAdirahitakevalendrazabdoccAraNe'vizeSeNa nAmendrAdicatuSTayasyA'pyavabodhAt, devAnAM parigaNanAnAmavasara iti prakaraNaparisphUttauM bhAvendrasya, gopAladArakAdisammelanAdiprakaraNe nAmendrasya, devakulAdau sthApanendrasya, 'ayametattapaHprabhAvAd dharaNo bhaviSyati, ayametadupAsanayandrapadamalaGkariSyatI'tyAdi tapomAhAtmyavarNanaprasaGge dravyendrasya ca vizeSato'vabodhAt, vizeSAvagamakaprakaraNAdyabhAve ca vizeSata ekaikamAtrapratIterabhAvAdityAha-aviziSTa iti / parAmarzanAda-nizcayAtmakagrahaNaM parAmarzanam, tadbhAvAd / parAmarzadarzanAditi pAThastu samIcInaH / tathA satyuktaparAmarzasyA'nubhUyamAnatvalAbhena tathAvidhaparAmarzo na bhavatIti vaktumazakyam-anubhUyamAnasyA'palApAsambhavAt / tathA sati tato bhAvendrAdivizeSapratipatti na bhavedevetyata Aha-prakaraNAdinaiveti / prakArAntareNa nAmAdInAM saphalatvamupadarzayati bhAvAGgatvenaiva vA nAmAdInAmupayogaH-jinanAma-jinasthApanA-parinirvRtamunidehadarzanAd bhAvollAsAnubhavAt / vA-athavA / bhAvAGgatvamevaikaM kathamityapekSAyAmAha-jineti / yatra kutracit puruSAdau saGketitaM jinanAma zrutvA'pi rAgadveSAdyAntarAzeSazatrUn hatavati bhAvajine smRtimArUDhe sati bhAvollAsasya bhaktyudrekasya zrotRgatasyA'nubhavAd-anubhUyamAnatvAt; evaM sarvathA rAgadveSAdirAhityAnumApakaliGgavizeSAliGgitAM jinapratimAM sAkSAt purataH pazyato bhavyasya 'ahamapyevambhUtaH kadA syA'mityevamAzaMsAlakSaNatadguNaikatAnatAsvabhAvAtmakabhAvollAsAvirbhAvasyA'nubhUyamAnatvAt, parinirvRtasya nirvANaM prAptasya kAladharmamupAgatasya vA muneH samyakcAritravata: sAdhotryiAdibhavaireva jinabhAvamAsAdayiSyato dravyajinasya dehadarzanAd draSTavyasya bhAvavizeSollAsasyA'nubhUyamAnatvAcca nAmAditrayANAM bhAvAGgatvenopayoga eva, na nirupayogatvamityarthaH /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepacatuSTayavyavasthApanam 239 nanvevaM nAmAdInAM sarveSAM vastuparyAyatvena bhAvatvAnatikrame bhAvAGgatve ca kimiti daivAd nagarasamIpaM samupAgatavati bhAvajinendre mahanIyacaritAnAmapi loke pUjAdhatizayAdyAkalitAnAM rAjJAM sAmAtyAnAM saparicchadAnAM sasAmantAnAmahamahamikayA bhaktibharanirbharaNa samahotsavaM namanAdikriyAvidhAnArthaM jhaTityeva tatsamIpamupasarpaNam, na tu jinAdinAmni zrute, jinAdipratibimbe svaprAsAdasamIpavartiprAsAdavyavasthite, dravyajine vA muniprakANDe vA nagarAntaHpraviSTe ityato vaktavyaH kazcit prativizeSo nAmAditrayasadbhAve ityata Aha kevalaM nAmAditrayaM bhAvollAse'naikAntikamAtyantikaM ca kAraNamiti aikAntikAtyantikasya bhAvasyA'bhyarhitatvamanumanyante pravacanavRddhAH / kevalamiti / etAvanmAtra, padAnantaramevA(yad anantaramevA?)'bhidhIyate tadityarthaH / anaikAntikamiti / ekAnto niyamaH, tadvadaikAntikam, na aikAntikamanaikAntikam / nAmAditrayAnyatamasadbhAve kadAcid bhavati bhAvollAsaH, kadAcid na bhavatyapIti vyabhicArItyarthaH / anAtyantikamiti / atyantam atizayenA'tiprakRSTamanyAtizAyikAryaM vidadhAtItyAtyantikam, tathA yad na bhavati tad anAtyantikam / bhAvajinAd yAdRzaH prakRSTatamo bhAvollAso bhavati, na tAdRzo bhAvollAso jinanAmAdita iti nAmAdikaM bhAvollAse'naikAntikamanAtyantikaM ca kAraNam / bhAvajinastu bhAvollAse aikAntikamAtyantikaM ca kAraNamataH tebhyo'bhyarhitaH sa ityevaM prativizeSa ityaah-aikaantketi| naitat svAnubhavasaMvedyameva, vizeSAvazyakakArAdayaH pUjyA apyenamarthamitthamuzantItyAhaanumanyante iti / bhAvAtiriktagatAnAmapi nAmAdInAmuktadizA'styevopayogo vastuparyAyatvAd bhAvAGgatvAccetyetAvatA'bhihitam / athaikavastugatAnAM nAmAdInAM trayANAM bhAvAvinAbhUtatvAd vastutvamupapAdayati etacca bhinnavastugatanAmAdyapekSayoktam, abhinnavastugatAnAM tu nAmAdInAM bhAvAvinAbhUtatvAdeva vastutvam- -..-. nAmasthApanAdravyANAmanukrameNa bhAvAvinAbhUtatvaM bhAvayati sarvasya vastunaH svAbhidhAnasya nAmarUpatvAt, svAkArasya sthApanArUpatvAt, kAraNatAyAzca dravyarUpatvAt, kAryApannasya ca svasya bhAvarUpatvAt / nAmAdiSu svasambandhitvena svAbhinnatvaM-sarvasya sambandhasya kathaJcittAdAtmyalakSaNAviSvagbhAvaniyatatvAd, yasya kasyacit sambandhasya sattve kathaJcittAdAtmyasyA'vazyaM sadbhAva
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 saTIkajainatarkabhASAyAM iti / bhAvasya tu sAkSAdeva svasvarUpatvena vastutvamiti nAmAdibhyaH prativizeSa ityAvedayituM kAryApannasya ca svasyetyatra svapadopAdAnam / nAmAdInAM vastunA saha dharmadharmabhAve siddhe satyeva tadAkSiptasambandhavizeSabalAd vastutvasiddhiriti dharmadharmabhAvamupapAdayati yadi ca ghaTanAma ghaTadharmoM na bhavet tadA tataH tatsampratyayo na syAt-tasya svApRthagbhUtasambandhanimittakatvAditi sarvaM nAmAtmakameSTavyam / tata: ghaTanAmataH, tatsampratyayo ghaTajJAnam / tasya-ghaTanAmato ghaTasampratyayasya / svApRthagbhUteti / ghaTanAmaghaTarUpArthAbhinna-vAcyavAcakabhAvalakSaNasambandhajanyatvAdityarthaH / iti etasmAt kAraNAt / sarvaM vastu sAkAramityAkAralakSaNasthApanayA saha dharmarmibhAvAdabhinnatvamityupadarzayati sAkAraM ca sarva-matizabdaghaTAdInAmAkAravattvAt, nIlAkArasaMsthAnavizeSAdInAmAkArANAmanubhavasiddhatvAt / matirhi 'ayaM ghaTo'yaM paTa' ityAdirUpeNaiva vyavahAravIthImavataratIti ghaTAdyAkAravattvaM tasyAH, ghaTAdizabdazca ghakArottaraTakArottaratvalakSaNAnupUrvIsvarUpAkArasamanvita evA''bhAsate iti sAkAraH, ghaTAdirapi pRthubudhnAdyAkAravAnevA'nubhUyate iti sAkAra ityevaM sarvasya sAkAratvamavaseyamityAha-matIti / nIlAkAraH, pItAkAra ityevaM matAvAkArAnubhUtiH, tattadvarNAvyavahi 'yadi ca ghaTanAma'-"ayamabhiprAya:-vastunaH svarUpaM nAma, tatpratyayahetutvAt svadharmavat, iha yad yasya pratyayahetustat tasya dharmaH, yathA ghaTasya svadharmA rUpAdayaH, yacca yasya dharmo na bhavati na tat tasya pratyayahetuH, yathA ghaTasya dharmAH paTasya, saMpadyate ca ghaTabhidhAnAd ghaTe saMpratyayaH, tasmAt tat tasya dharmaH, siddhazca heturAvayoH, ghaTazabdAt payadivyavacchedena ghaTa iti prtipttynubhuuteH|"-vishessaa0 bR0 gA0 61 / 'sAkAraM ca sarva'-"matistAvat jJeyAkAragrahaNapariNatatvAt AkAravatI, tadanAkAravattve tu nIlasyedaM saMvedanaM na pItAdeH iti naiyatyaM na syAd niyAmakAbhAvAt / nIlAdyAkAro hi niyAmakaH, yadA ca sa neSyate tadA 'nIlagrAhiNI matiH na pItAdigrAhiNI' iti kathaM vyavasthApyate vizeSAbhAvAt ? tasmAdAkAravatyeva matirabhyupagantavyA / zabdo'pi paudgalikatvAdAkAravAneva / ghaTadikaM vastu AkAravattvena pratyakSasiddhameva / tasmAt yadasti tat sarvamAkAramayameva / yattvanAkAraM tannAstyeva vandhyAputrAdirUpatvAt tasya |"-vishessaa bR0 gA0 64 /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepacatuSTayavyavasthApanam 241 tottaratattadvarNatvalakSaNAnupUrvIsvarUpaH zabde saMsthAnavizeSaH, ghaTadau ca kambugrIvAdyavayavasannivezalakSaNasaMsthAnavizeSa ityevamAkArasya sarvatrA'nubhUyamAnasyA'palapitumazakyatvAdityAhanIlAkAreti / sarvasya vastuno dravyAtmakatvaM vyavasthApayati dravyAtmakaM ca sarvam-utphaNaviphaNakuNDalitAkArasamanvitasarpavad vikArarahitasyA''virbhAvatirobhAvamAtrapariNAmasya dravyasyaiva sarvatra sarvadA'nubhavAt / anekAvasthAnugAmitvarUpaM dravyatvam / tatrA'nugAmyananugAminormadhye'nugAmino vastuno vastuto vastutvam, anugAmirUpaM cA'ntataH satsvarUpaM sarvatrA'nubhUyate eveti tadrUpasya dravyasya nA'palApasambhava iti dRSTAntopadarzanapurassaramAha-utphaNeti / udgatA-prasAritA phaNA yasya sa utphaNaH, vigatA-saGkacitA phaNA yasya sa viphaNaH, kuNDalitAkAraH kuNDalasvarUpatAM golakarUpatAM prAptaH kuNDalita AkAro yasya sa kuNDalitAkAra iti tribhirapi paryAyaiH samanvito yaH sarpaH tadvat / utphaNo'pi sarpaH sarpa eva, evaM viphaNaH kuNDalitAkArazcetyavasthAbhede'pi yathaika eva sarpaH sarvadAnugataH tathA dravyamapi / yathAhi tattvata utphaNaviphaNAdayo na sarpAH tattvAntaram, tathA paryAyA api / dravyameva tattatparyAyAtmanA''virbhUtasvabhAvaM tattatpariNAmakaM bhavat tattadrUpeNa vyapadizyate / tattatparyAyatirobhAve svasvarUpavyavasthitaM dravyamiti gIyate / na vikAro nAmataH tattvAntaramityAhavikArarahitasyeti / etacca dravyArthikanayamavalambyeti bodhyam / sarvasya vastuno bhAvAtmakatvaM vyavasthApayati bhAvAtmakaM ca sarva-parAparakAryakSaNasantAnAtmakasyaiva tasyA'nubhavAditi catuSTayAtmakaM jagaditi nAmAdinayasamudayavAdaH / santAnAtmakasyaivetyevakAropAdAnamatrA'pi paryAyAthikanayamAzritya / tasya sarvasya / upasaMharati-itIti / iti evaMdizA / catuSTayAtmakaM nAmasthApanAdravyabhAvAtmakam / nikSepacatuSTayasya sarvavyApakatvavAdo'yaM pramANavAda evetyAha-iti nAmAdIti / nAmAdItyanantaraM nikSepasya vaktavyatve yat tatsthAne nayetyabhidhAnaM, tat tattannikSepAbhyupagantA nayo'pi tattannikSepazabdAbhilApya iti nAmAbhyupagantA nayo nAmanayaH, sthApanAbhyupagantA nayo sthApanAnayaH, evaM dravyanayo bhAvanaya iti vedanIyamiti / 'catuSTayAtmakam'-atra ratnaprabhAyAmavatArito 'ghaTapaTAdika miti bhASyapATha eva samasti / vizeSA0 bR0 gA0 73 /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 saTIkajainatarkabhASAyAM yadyayaM nayasamudayavAdaH tadA siddhAntagranthe'pyayaM vAdaH suprathitaH syAditi cedastyeva sarvasya vastuno nAmAdicatuSTayAtmakatvAnumatirvizeSAvazyake / tathA ca tadgranthaH "ghaTapaTadikaM yatkimapi vastu asti loke, tat sarvaM pratyekameva nizcitaM catuSparyAyam, na punaryathA nAmAdinayAH prAhuH-yathA kevalanAmamayaM vA, kevalAkArarUpaM vA, kevaladravyatAzliSTaM vA, kevalabhAvAtmakaM vA / prayogaH-yatra zabdArthabuddhipariNAmasadbhAvaH-tat sarvaM catuSparyAyam-catuSparyAyatvAbhAve zabdAdipariNAmabhAvo'pi na dRSTaH-yathA zazazRGge, tasmAt zabdAdipariNAmasadbhAve sarvacatuSparyAyatvaM nizcitamiti bhAvaH / / "idamuktaM bhavati-anyonyasaMvalitanAmAdicatuSTayAtmanyeva vastuni ghaTAdizabdasya tadabhidhAyakatvena pariNatirdRSTA / arthasyA'pi pRthubudhnoMdarAdyAkArasya nAmAdicatuSTayAtmakatayaiva pariNAmaH samupalabdhaH / buddherapi tadAkAragrahaNarUpatayA pariNatiH tadAtmanyeva vstunyvlokitaa| na cedaM darzanaM bhrAntaM-bAdhakAbhAvAt / nA'pyadRSTAzaGkayA'niSTakalpanA yuktimatI-atiprasaGgAt / na hi dinakarAstamayodayopalabdharAtrindivAdivastUnAM bAdhakasambhAvanayA'nyathAtvakalpanA saGgatimAvahati / na cehA'pi darzanAdarzane vihAyA'nyad nizcAyakaM pramANamupalabhAmahe / tasmAdekatvapariNatyApannenAmAdibhedeSveva zabdAdipariNatidarzanAt sarvaM catuSparyAyaM vastviti siddham / " nikSepANAM nayaiH saha saMyojanA nirUpitAnAM nikSepANAM madhye ko nikSepaH kasya nayasyA'bhyupagamaviSaya ityAzaGkAnivRttaye nikSepANAM nayaiH saha saMyojanamadhikaroti atha nAmAdinikSepA nayaiH saha yojyante / tatra nAmAditrayaM dravyAstikanayasyaivA'bhimatam, paryAyAstikanayasya ca bhAva eva / tatra=nAmAdinikSepANAM nayaiH saha saMyojane / nAmAditrayamityuktyA bhAvasya vyavacchedaH / dravyAstikanayasyaivetyevakAreNa paryAyAstikasya vyavacchedaH / etAvatA paryAyAstikasyaiva bhAva evA'bhimata iti labdhe'pi spaSTapratipattaye Aha-paryAyAstiketi / liGgavipariNAmena abhimata iti sambadhyate / nayanirUpaNe 'tatra dravyArthikAH tridhA-naigamasaGgrahavyavahArabhedA'dityuktam / idAnIM siddhasenasUrimatAnusaraNaM tatsammatanayanikSepasaMyojanapratipAdanaM vidheyamityAzayenA''ha 'tatra nAmAditrayam'-atra ratnaprabhAyAmuddhRtA 'davvaTThiya0' 'mUlaNibheNa' 'nAmaM ThavaNA' iti sammatigAthAH taTTIkA ca santi /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 nikSepa-nayasaMyojanA Adyasya bhedau saGgrahavyavahArInaigamanayasya tadbhedatayA pRthaganabhidhAne hetuM darzayatinaigamasya yathAkramaM sAmAnyagrAhiNo vizeSagrAhiNazcA'nayorevA'ntarbhAvAt / anayo:-saGgrahavyavahArayoH, atra yathAkramamiti sambadhyate / tathA ca 'sAmAnyagrAhiNo naigamasya saGgrahe'ntarbhAvAd, vizeSagrAhiNo naigamasya vyavahAre'ntarbhAvAd na pRthaktayA'bhidhAnamato dravyAstikasya saGgrahavyavahArAbhyAM dvaividhyaM siddhasenamate yuktameveti bhAvaH / tadvaividhyapratipAdanaparA zrIsiddhasenagAthA sammativiSayA "davvaviyanayapayaDI, suddhA saMgahaparUvaNAvisao / paDirUve puNa vayaNatthanicchao tassa vavahAro // " (1-4) (dravyAstikanayaprakRtiH, zuddhA saGgrahaprarUpaNAviSayaH / pratirUpaM punaH vacanArthanizcayastasya vyavahAraH // ) etannirgalitArthaH TIkAyAm-"atra ca saGgrahanayaH zuddho dravyAstikaH, vyavahAranayastvazuddha" iti / etena dravyAstikasya saGgrahavyavahArAbhyAM dvaividhyaM tadanumataM spaSTaM pratIyate / nayanirUpaNAvasare 'paryAyArthikaH caturdhe'ti yad uktam, tat siddhasenamatamevA'valambya / tatraiva 'RjusUtro dravyArthikasyaiva bheda iti tu jinabhadragaNikSamAzramaNA' ityanena tanmate paryAyAstikasya traividhyameva jJAyate / paraM cAturvidhyAbhidhAne 'AcAryasiddhasenamate' ityullekhAbhAvAd na spaSTapratItirata Aha RjusUtrAdayazca catvAro dvitIyasya bhedA ityAcAryasiddhasenamatAnusAreNA'bhihitaM jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyapAdaiH "nanu nayA naigamAdayaH prasiddhAH tatastairevA'yaM vicAro yujyate / atha te'traiva dravyaparyAyAstikanayadvaye'ntarbhavanti, taryucyatAM kasya kasminnantarbhAvaH ? ityAzaGkyAha"-vizeSA0 gA0 75.-'naigamasya' iti / 1. naigamasya parasparavizakalitasAmAnyavizeSAbhyupagamAnna pramANatvam / 2. ayamatra vibhAga:-AcAryazrIsiddhasenamate saGgrahavyavahArau (naigamasyA'nayorevA'ntarbhAva:) dravyArthikabhedau / RjusUtrAdayazcatvAraH paryAyArthikAH / dravyArthiko AdyanikSepatrayamevecchataH, paryAyAthikeSu ca bhAvasyaivA'bhyupagamaH / kSamAzramaNamate tu-dravyArthikatvaM naigamAdicatuSkasya, paryAyArthikatvaM ca zabdanayAnAm / dravyAthikAnAM catvAro'pi nikSepA sammatA ityapyatra vizeSaH / ..
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 saTIkajainatarkabhASAyAM "nAmAitiyaM davvaTThiyassa, bhAvo apajjavaNayassa / saMgahavavahArA paDhamagassa, sesA u iyassa // (75)" ityAdinA vizeSAvazyake / (nAmAditrikaM dravyArthikasya, bhAvazca paryavanayasya / saGgrahavyavahArau prathamasya, zeSAstvitarasya // ).. dvitIyasya paryAyAstikanayasya / tatpratipAdanaparA sammatigAthA ceyam"mUlaNibheNa pajjavaNayassa, ujjusuavayaNaviccheo / tassa u saddAIA, sAhapasAhA suhumabheA // " iti / (1-5) (mUlamAtraM paryavanayasya, RjusUtravacanavicchedaH / / tasya tu zabdAdikAH, zAkhAprazAkhAH sUkSmabhedAH // ) etannirgalitArtho yathA TIkAyAM-"paryAyanayasya pravRttirAdyA RjusUtraH, sA tvazuddhA, zabdaH zuddhA, zuddhatarA samabhirUDhaH, atyantazuddhA tvevambhUtaH" iti / ityAcAryeti / uktasvarUpaM yad AcAryasiddhasenamatam, tadanusAreNetyarthaH / nAmAditrikaM dravyArthikAnumatamiti tu siddhasenamataM "nAmaM ThavaNA davieti esa davvaTThiyassa Nikkhevo / bhAvo u pajjavaTThiyassa, parUvaNA esa paramattho // " ityanayA gAthayA jJAyate / (nAma sthApanA dravyamityeSa dravyArthikasya nikSepaH / bhAvastu paryAyArthikasya, prarUpaNA eSa paramArthaH // ) nanu 'nAmAdinikSepatrayaM dravyArthikasya, bhAvanikSepaH paryAyArthikasye'tyabhihitaM yat pUjyaiH, tad yadi siddhasenamatAnusAreNa, tarhi pUjyamate kIdRzI tadvyavasthetyapekSAyAmAha svamate tu namaskAranikSepavicArasthAne"bhAvaM ciya saddaNayA, sesA icchanti savvaNikkheve // " / (bhAvaM caiva zabdanayAH, zeSA icchanti sarvanikSepAn / ) iti vacasA trayo'pi zabdanayAH zuddhatvAd bhAvamevecchanti, RjusUtrAdayastu catvAraH caturo'pi nikssepaanicchntiavishuddhtvaadityuktm| svamate tu jinabhadragaNikSamAzramaNamate punaH / trayaH zabdasamabhirUdvaivambhUtAkhyAH / RjusUtrAdayaH-RjusUtranaigamasaGgrahavyavahArAH / naigamAdaya iti vaktavye yadevamabhidhAnaM tad RjusUtrasya dravyArthikatvaspaSTapratipattaye / caturo'pi nAmasthApanAdravyabhAvAnapi /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 nikSepanayasaMyojanA nanu naigamasaGgrahavyavahArANAM nikSepacatuSTayAbhyupagantRtvaM bhavatu nAma, RjusUtrastu paryAyAbhyupagantA dravyaM necchatyeva, nA'pi sthApanAm, kintu nAmabhAvanikSepAvevA'bhyupagacchatItyavizeSeNa naigamAdinayaiH saha RjusUtrasya nikSepacatuSTayAbhyupagantRtvAbhidhAnaM na yuktamiti nA''zaGkanIyaM-nAmabhAvanikSepAvevecchati RjusUtra iti pareSAM matam, na tu sUtrAnuyAyinAM-sUtre RjusUtrasya dravyAbhyupagantRtayA bhaNanAdityAzayenA'nyeSAM mataM pratikSeptupanyasyati RjasUtro nAmabhAvanikSepAvevecchatItyanye, tanna, RjusUtreNa dravyAbhyupagamasya sUtrAbhihitatvAt, pRthaktvAbhyupagamasya paraM niSedhAt / tathA ca sUtram-"ujjusuassa ege aNuvautte Agamao egaM davvAvassayaM, puhattaM necchaitti // " [anu0 sU0 14] (RjusUtrasyaiko'nupayukta Agamata ekaM dravyAvazyakam, pRthaktvaM necchatyasau / ) anena vartamAnameva vastUpeyate, nA'tItAnAgate, nA'pi parakIyam, kintu svagatameveti, atItAnAgatabhedApekSayA parakIyabhedApekSayA ca pRthaktvAbhyupagamasya-pArthakyAbhisandheH paraMkevalam, niSedhAt-tatra nA'stIti sUtre pratipAdanAt / RjusUtrasya dravyAbhyupagantRtvamasti, pRthaktvAbhyupagamo nA'stItyupadarzakamanuyogadvArasUtramupadarzayati-ujjusuassa iti / ___etadvyAkhyAnaM yathA-"Rju-atItAnAgataparakIyaparihAreNa prAJjalaM vastu sUtrayatiabhyupagacchatIti RjusUtraH / ayaM hi vartamAnakAlabhAvyeva vastUpagacchati / nA'tItaM-vinaSTatvAt / nA'pyanAgatam-anutpannatvAt / vartamAnakAlabhAvyapi svakIyameva manyate-svakAryasAdhakatvAt, svadhanavat / parakIyaM tu necchati-svakAryAprasAdhakatvAt, paradhanavat / tasmAdeko devAdattAdiranupayukto'sya mate Agamata ekaM dravyAvazyakamasti / puhattaM necchaitti-atItAnAgatabhedataH parakIyabhedatazca pRthaktvaM=pArthakyaM necchatyasau / kiM tarhi ? vartamAnakAlInaM svagatameva cA'bhyupaiti, taccaikameveti bhAvaH / " iti / etAvatA dravyanikSepAbhyupagantRtvam RjusUtrasya vyavasthApitam / atha sthApanAbhyupagantRtvavyavasthApanAyA''ha kathaM cA'yaM piNDAvasthAyAM suvarNAdidravyamanAkAraM bhaviSyatkuNDalAdiparyAyalakSaNabhAvahetutvenA'bhyupagacchan viziSTendrAdyabhilApahetubhUtAM sAkArAmindrAdisthApanAM 'ujjusuassa'-atra ratnaprabhAyAmuddhRta 'Rju-atItAnAgata0' iti TIkApATha eva smsti| 'kathaM cA'yaM'-"idamuktaM bhavati-yo hyanAkAramapi bhAvahetutvAt dravyamicchati RjusUtraH sa sAkArAmapi viziSTendrAdibhAvahetutvAt sthApanAM kimiti necchet ? icchedeva nAtra saMzayaH |"vishessaa0 bR0 gA0 2849 /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 saTIkajainatarkabhASAyAM necchet ? na hi dRSTe'nupapannaM nAmeti / kathamityasya necchedityanena sambandhaH / ayam-RjusUtraH / piNDAvasthAyAmanAkAramapi suvarNaM bhaviSyatkuNDalAdilakSaNabhAvakAraNatvAt yadyaitanmate dravyam, tadA viziSTendrAdhabhilApahetubhUtA sAkAraindrAdipratimaitanmate kathaM na bhavediti samuditArthaH / kathaM necchedityasyecchedevetyarthaH / nA'dRSTacarIyaM kalpanA yena pramANavIthIM nA'vataredapi-pratyakSapramANAdeva cetthamavadhAryate iti nA'nupapannatvasaGkathA'pItyAha-na hIti / prakArAntareNa sthApanAbhyupagantRtvam RjusUtrasya vyavasthApayati kiJca, indrAdisaJjAmAnaM tadartharahitamindrAdizabdavAcyaM vA nAmecchan ayaM bhAvakAraNatvAvizeSAt kuto dravyasthApane necchet ? pratyuta sutarAM tadabhyupagamo nyAyyaHindramUrtilakSaNadravya-viziSTatadAkArarUpasthApanayorindraparyAyarUpe bhAve tAdAtmyasambandhenA'vasthitatvAt, tatra vAcyavAcakabhAvasambandhena sambaddhAd nAmno'pekSayA sannihitatarakAraNatvAt / tadartharahitam indrArtharahitam / ayam-RjusUtraH / bhAvakAraNatvAvizeSAd= bhAvollAsakAraNatvasya dravyasthApanayoH sAdhAraNyAt / kuto dravyasthApane necchedityuktibhaGgyA dravyasthApane icchedevetyarthato labdhamapi spaSTapratipattyarthamAha-pratyuteti / pratyuta-apitu, sutarAm= avazyameva, tadabhyupagamaH RjusUtranaye nAmAbhyupagamavat dravya-sthApanAbhyupagamanAbhyupagamo'pi nyAyyaH nyAyAdanapetaH / nAma indraparyAyasvarUpabhAve vAcyavAcakabhAvalakSaNasambandhenA'vasthitam, dravyasthApane tu tatra tAdAtmyasambandhenA'vasthite iti bhAvollAse nAmApekSayA sannihitatarakAraNatvAd, yadi bhAvollAse viprakRSTakAraNasyA'pi nAmno'bhyupagamaH, kimiti sannihitatarakAraNayordravyasthApanayorabhyupagamo na bhaved, api tu bhavedityeva nyAyAdanapetatAM nyAyaprAptatvaM spaSTamAcaSTe-indramUrtIti / pUrvAparaparyAyAnugAmitvAd indrasya sahasrAkSAdyavayavAvaguNThitavigraha indramUrtilakSaNadravyam, tasyaiva viziSTo-vilakSaNo yathAvadAnupUrvyAkalitAvasthAnAkalitaH tadAkAra:-indrazarIrAkAro'vayavasannivezaH tadrUpA sthApanA, tayorityarthaH / tatra-indraparyAyarUpabhAve / kiJcetyAdinA yadatra RjusUtradravyasthApanAbhyupagamapratyalayuktyupadarzanam, tad itthaM vizeSAvazyake- "upapattyantareNA'pi dravyasthApanecchAmasya sAdhayan Aha-nanu RjusUtraH "kiJca'-atra ratnaprabhAyAmullikhita 'upapattyantareNA'pi' iti bhASyapAThaH samasti /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepanayasaMyojanA 247 tAvad nAma nirvivAdamicchati / tacca nAma indrAdisaJjJAmAtraM vA bhaved indrAdyartharahitaM gopAladArakAdi vastu bhavediti dvayI gatiH / idaM cobhayarUpamapi nAma bhAvakAraNamiti kRtvA icchan asAvRjusUtro dravyasthApane kathaM nAma necchet ? bhAvakAraNatvAvizeSAditi bhAvaH / athendrAdikaM nAma bhAve'pi bhAvendre'pi sannihitamasti, tasmAdicchati tad RjusUtra:, tarhi jitamasmAbhiH - tasya nyAyasya dravyasthApanApakSe sulabhataratvAt / tathAhi - dravyasthApane api bhAvasyendraparyAyasyA''sannatarau hetU, zabdastu tannAmalakSaNo bAhyatara iti / etaduktaM bhavati - indramUrttilakSaNaM dravyam, viziSTatadAkArarUpA tu sthApanA - ete dve api indraparyAyasya tAdAtmyenA'vasthitatvAt sannihitatare, zabdastu nAmalakSaNo vAcyavAcakabhAvasambandhamAtreNaiva sthitatvAd bAhyatara iti / ato bhAve sannihitatvAd nAmecchan RjusUtro dravyasthApane sannihitataratvAt sutarAmicchediti / " (vizeSA0 bR0 2850 - 1) etAvatA RjusUtrasya nikSepacatuSTayAbhyupagantRtvaM niSTaGkitam / atha saGgrahavyavahArayoH tatsAdhanAyopakramaH / tatra saGgrahavyavahArau sthApanAM nA'bhyupagacchata iti keSAJcid mataM pratikSeptumupanyasyati saGgrahavyavahArau sthApanAvarjAn trIn nikSepAnicchata iti kecit, tad nA'navadyam / trIn=nAmadravyabhAvAn / tad nA'navadyam = uktamataM na nirduSTam / tatra hetumAha yataH saGgrahiko'saGgrahiko'narpitabhedaH paripUrNo vA naigamaH tAvat sthApanAmicchatItyavazyamabhyupeyam - saGgrahavyavahArayoranyatra dravyArthike sthApanAbhyupagamAvarjanAt / tatrA''dyapakSe saGgrahe sthApanAbhyupagamaprasaGgaH- saGgrahanayamatasya saGgrahikanaigamamatAvizeSAt / dvitIye vyavahAre tadabhyupagamaprasaGgaH- tanmatasya vyavahAramatAdavizeSAt / tRtIye ca nirapekSayoH saGgrahavyavahArayoH sthApanAnabhyupagamopapattAvapi samuditayoH sampUrNa - naigamarUpatvAt tadabhyupagamasya durnivAratvam-avibhAgasthAd naigamAt pratyekaM tadekaikabhAgagrahaNAt / naigamo nayaH trividhaH-saGgrahikAsaGgrahikasarvabhedAt / tatra - saGgrahikaH saGgrahamatAvalambI, sAmAnyamAtragrAhIti yAvat / asaGgrahiko vyavahAramatAvalambI, vizeSamAtragrAhIti yAvat / sarvo'narpitabhedaH paripUrNaH sAmAnyavizeSobhayagrAhIti yAvat / sa ca naigamaH sthApanAmabhyupagacchatIti bhavato'pi sammataM - saGgrahavyavahArayoreva sthApanAvarjanasya bhavatA'bhidhAnAt / 'tannA'navadyam'' - atra ratnaprabhAyAmullikhita: (pRSTha 249) 'tat pariharan 0' iti bhASyapAThaH samasti /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 saTIkajainatarkabhASAyAM evaM ca yadi sAmAnyamAtragrAhI naigamaH sthApanAmicchati, kathaM tarhi sAmAnyamAtragrAhitvena tadaviziSTaH saGgrahaH sthApanAM nA'bhyupeyAt ? evaM yadi vizeSamAtragrAhI naigamaH sthApanAM svIkaroti, kathaM vizeSamAtragrAhitvena tadaviziSTo vyavahAro na sthApanAM svIkuryAd ? tathA sAmAnyavizeSobhayagrAhI naigamo yadA sthApanAbhyupagantA, tadA nirapekSayoH saGgrahavyavahArayoH sAmAnyavizeSobhayagrAhitvAbhAvAt tadaviziSTatvAbhAvAt tadRSTAntAvaSTambhena sthApanAbhyupagantRtvasya sAdhayitumazakyatve'pi, parasparasApekSatvena samuditarUpayoH saGgrahavyavahArayoH paripUrNanaigamarUpatvasambhavataH sthApanAbhyupagantRtvaM syAdevetyAha-yataH saGgrahika iti / naigamaH sthApanAmupagacchatIti kathamabhyupeyamityAkAGkSAyAmAha-saGgrahavyavahArayoranyatreti / saGgrahavyavahArAbhinne dravyArthikanaye sthApanAbhyupagamavarjanasyA'bhAvAt-'saGgrahavyavahArau sthApanAvarjA'nityuktyA saGgrahavyavahArayoreva sthApanAvarjanasya bhavatA kRtatvAdityarthaH / nanu naigamasya sthApanAbhyupagantRtve'pi prakRte kimAyAtamityata Aha-tatreti / tatra naigamasya sthApanAbhyupagame sati / AdyapakSe-saGgrahiko naigamaH sthApanAmabhyupagacchatIti pakSe / dvitIye asaGgrahiko naigamaH sthApanAmabhyupagacchatIti pakSe / tadabhyupagamaprasaGga sthApanAbhyupagamaprasaGgaH / tanmatasya-asaGgrahikanaigamanayamatasya / tRtIye ca-sAmAnyavizeSobhayagrAhI yaH paripUrNo naigamaH, sa sthApanAmabhyupagacchatIti pakSe ca / samuditayorityanantaraM saGgrahavyavahArayoriti sambaddhyate / tadabhyupagamasya-sthApanAbhyupagamasya / avibhAgasthAt sampUrNAt / pratyekam-samuditayoH saGgrahavyavahArayorekaikena pRthaksaGgraheNa pRthagvyavahAreNa / tadekaikabhAgagrahaNAt naigamaikabhAgasya sAmAnyagrAhitvasya saGgraheNa, naigamaikabhAgasya vizeSagrAhitvasya ca vyavahAreNa grahaNAt-svadharmatayA''zrayaNAditi / api ca naigamasya yaH sAmAnyAvagAhanalakSaNo bhAgaH sa eva [saGgrahaH, yazca vizeSAvagAhanalakSaNo bhAgaH sa eva] vyavahAra-ityevaM saGgrahavyavahArau naigamAntarbhUtAveva / evaJca naigamasya yad matam, tanmatAntargatameva saGgrahavyavahArayorapi [matamiti tayoH] mate sthApanAbhyupagamo'stItyAyAtameveti tatra tadvarjanaM na yuktamityAha kiJca, saGgrahavyavahArayo gamAntarbhAvAt sthApanAbhyupagamalakSaNaM tanmatamapi tatrA'ntarbhUtameva, ubhayadharmalakSaNasya viSayasya pratyekamapraveze'pi sthApanAlakSaNasyaikadharmasya pravezasya sUpapAdatvAt, sthApanAsAmAnya-tadvizeSAbhyupagamamAtreNaiva saGgrahavyavahArayorbhedopapattiriti yathAgamaM bhAvanIyam / "kiJca'-atra ratnaprabhAyAmullikhitaH (pRSTha 250) 'idamuktaM bhavati...' iti bhASyapATha: smsti|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepanayasaMyojanA 249 atra yadyapi saGgrahavyavahArayormadhye sAmAnyamAtrAvagAhino naigamasya saGgrahe, vizeSamAtrAvagAhino naigamasya ca vyavahAre'ntarbhAvAd naigamamatamapi saGgrahavyavahAramatayorantarbhUtameveti vyAkhyAnaM sambhavati, tathApi tathA vyAkhyAne-saGgrahavyavahArayoH sthApanAvarjane naigame'pi sthApanAvarjanasya prAptatvAt, saGgrahavyavahArayoranyatra dravyAthike sthApanAbhyupagamAvarjanAditi pUrvagrantho na saGgato bhavediti na tathA vyAkhyAtam / . tanmatamapi saGgrahavyavahAramatamapi (naigamamatamapi ?) / tatra sthApanAbhyupagamalakSaNanaigamamate (saGgrahavyavahArayoH ?) / ubhayadharmalakSaNasya viSayasya-naigame viSayIbhUtasya sAmAnyavizeSobhayAtmakasthApanAbhyupagamasya pratyeka vyavahAraviSayIbhUte vizeSAtmakasthApanAbhyupagame, saGgrahaviSayIbhUte sAmAnyAtmakasthApanAbhyupagame, apraveze'pi-tayorekaikamAtrAbhyupagama[ma?]ttvataH sAmAnyavizeSobhayAbhyupagantRtvAbhAvAt sAmAnyavizeSobhayAtmakasthApanAbhyupagamatvena rUpeNa naigamamatamAtravRttinA tadabhinnatAlakSaNapravezAsambhave'pi, sthApanAlakSaNasyaikadharmasya-sAmAnyAtmakasthApanA'pi sthApanA bhavati, vizeSAtmakasthApanA'pi sthApanA bhavatyeveti kRtvA sthApanAbhyupagama[mat?] tvaM naigamamate saGgrahamate vyavahAramate cA'viziSTamiti tadrUpasya pravezasya, sUpapAdatvAt sthApanAbhyupagamalakSaNe saGgrahavyavahAramatenaigamamatAtmake-sthApanAbhyupagamatvAt-tathAvidhanaigamamatavadityevamupapAdayituM zakyatvAt / ___ sthApanAbhyupagamatvalakSaNasAdhAraNadharmeNa [saGgrahavyavahArayoraikye'pi] sthApanAsAmAnyAbhyupagamatva-sthApanAvizeSAbhyupagamatvalakSaNasvasvAsAdhAraNadharmeNa bhedo'pyanyonyamupapadyate ityAha-sthApanAsAmAnyeti / tadvizeSeti-sthApanAvizeSeti / na caiSA svamanISA, kintvAgamaprarUpaNaivetyAha-yathAgamamiti / AgamamanatikramyetyarthaH / na ceyamuktiH samAnAnupUrvyA Agame dRzyate ityata Aha-bhAvanIyamiti / AgamaniSNAtaiH sudhIbhiriti zeSaH / tathA cA''gamArthavicAraNayA bhaGgayantareNA''gamoktamevaitaditi sudhiyAM buddhimadhirohatIti / tad nA'navadyamityAdinA'tra darzitA saGgrahavyavahArayoH sthApanAbhyupagamaprakriyA vizeSAvazyake itthaM dRzyate-"tat pariharan Aha-iha saGgrahiko'saGgrahikaH sarvo vA naigamaH tAvad nirvivAdaM sthApanAmicchatyeva / tatra-saGgrahikaH saGgrahamatAvalambI sAmAnyavAdItyarthaH, asaGgrahikastu vyavahAranayamatAnusArI vizeSavAdItyarthaH, sarvastu samuditaH / ___ "tatazca yadi saGgrahamatAvalambI naigamaH sthApanAmicchati tarhi saGgrahaH tatsamAnamato'pi tAM kiM necchati ? icchedevetyarthaH / atha yadyapi sAmAnyena sarvo naigamaH sthApanAmicchati, tathApi vyAkhyAnato vizeSapratipatterasaGgrahiko'sau tAmicchatIti pratipattavyam, na
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 saTIkajainatarkabhASAyAM saGgrahikaH, na tataH saGgrahasya sthApanecchA niSidhyate (vidhIyate) tarhi ekatra sandhitsato'nyatra pracyavate / evaM hi sati vyavahAro'pi sthApanAM kiM necchati ? kutaH ? asaGgrahikanaigamasamAnadharmA vyavahAranayo'pi vartate vizeSavAditvAt, tatazcaiSo'pi sthApanAmicchedeveti niSiddhA cA'syA'pi tvayA / atha paripUrNo naigamaH sthApanAmicchati, na tu saGgrahiko'saGgrahiko veti bhedavAn, ataH tadRSTAntAt saGgrahavyavahArayorna sthApanecchA sAdhayitum / atrocyate-tahi naigamasamAnadharmANau dvAvapi samuditau saGgrahavyavahArau yuktAveva / idamatra hRdayamtarhi pratyekaM tayorekataranirapekSayoH sthApanAbhyupagamo mA bhUditi samuditayoH tayoH sampUrNa gamarUpatvAt tadabhyupagamaH kena vAryate ? avibhAgasthAd naigamAt pratyekaM tadekaikatAgrahaNA"diti / (vizeSA0 bR0gA0 2852-3) / kiJca saGgrahavyavahArayorityAdinA darzitAyA yukteH tatraivaM prarUpaNA-"idamuktaM bhavatiyathA vibhinnayoH saGgrahavyavahArayo gamo'ntarbhUtaH tathA sthApanAbhyupagamalakSaNaM tanmatamapi tayorantarbhUtameva / tato bhinnaM bhedena tau tadicchata eva, sthApanAsAmAnyaM saGgraha icchati, sthApanAvizeSAMstu vyavahAra ityetadeva yuktam, tadanicchA tu sarvathA'nayorna yukte "ti / (vizeSA0 bR0gA0 2854) jIvaviSayakadravyanikSepasya carcA etaizca nAmAdinikSepairjIvAdayaH padArthA nikSepyAH / nAmasthApanAdravyabhAvanikSepAnAM vastumAtragatatvaM samarthayiSyan granthakAro dravyanikSepabhinnAnAM trayANAM nikSepAnAM jIve sambhave'pi, dravyanikSepasya na tatra sambhava iti kathaM nikSepacatuSTayasya vastutva(tvA)vyApakatvamiti tAvadAdAvAha tatra yadyapi yasya jIvasyA'jIvasya vA jIva iti nAma kriyate sa nAmajIvaH, 'tatra yadyapi yasya'-"cetanAvato'cetanasya vA dravyasya jIva iti nAma kriyate sa nAmajIvaH, yaH kASTha-pusta-citrakarmA-'kSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIvaH, devatApratikRtivat indro rudraH skando viSNuriti / dravyajIva iti guNaparyAyaviyuktaH prajJAsthApito'nAdipAriNAmikabhAvayukto jIva ityucyate / athavA zUnyo'yaM bhaGgaH / yasya hi ajIvasya sato bhavyaM jIvatvaM syAt sa dravyajIvaH syAt aniSTaM caitat / bhAvato jIvaH aupazamikakSAyikakSAyopazamikaudayikapAriNAmikabhAvayuktA upayogalakSaNAH saMsAriNo muktAzca dvidhA vakSyante |"tttvaarthbhaa0 1.5, tattvArthabhA0 vR0 1.5. sukhAdinA sukhAntena lAlAntena dilAdinA / mahendreNa ca sambhUya kRtireSA samApitA //
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaviSayakadravyanikSepaH 251 devatAdipratimA ca sthApanAjIvaH, aupazamikAdibhAvazAlI ca bhAvajIva iti jIvaviSayaM nikSepatrayaM sambhavati, na tu drvynikssepH| tatra nikSepacatuSTaye / jIvasya cetanAvataH, ajIvasya cetanArahitasya, sacetanAvAn acetano vA / devatAdItyAdipadAd manuSyAderupagrahaH / aupazamikAdItyAdipadAt kSAyikakSAyopazamikaudayikapAriNAmikAnAM grahaNam / ____ atra devatAdipadena 'devatAdizarIragatajIvasya grahaNam, anyathA devatAdizarIrasya jIvasambhinnatvamAzritya tatpratimAyAM sthApanAjIvatve, taccharIrakAraNasya dravyajIvatvamapi syAditi dravyajIvAsambhavapratipAdanamasaGgataM syAt / ata eva tattvArthe- "yaH kASThapustakacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIvaH devatAdipratikRtivad, indro rudraH skando viSNu"rityasadbhUtasthApanaiva jIvasya darzitA / devatAdipratikRtivaditi tu yathA devatAdipratikRtirdevatAdisthApanA tathetyarthakam / devatAdipratimAyA eva sthApanAjIvatve tasya dArkhAntikatvato dRSTAntatA na syAditi bodhyam / (tattvArthabhASya 1.5) dravyanikSepasya jIvaviSaye kathaM na sambhava ityapekSAyAmAha ayaM hi tadA sambhavet, yadyajIvaH san AyatyAM jIvo'bhaviSyat, yathA'devaH san AyatyAM devo bhaviSyan dravyadeva iti / na caitadiSTaM siddhAnte-yato jIvatvamanAdinidhanaH pAriNAmiko bhAva iSyate iti / ayaM-dravyajIva ityAkArakaH prakRte dravyanikSepaH, hi-yataH / ajIvaH san=pUrvakAle upayogalakSaNacetanArahitaH san, AyatyAm AgAmikAle, jIvo'bhaviSyat-cetanAvAn syAt / tadottarakAlabhAvibhAvajIvakAraNatvena pUrvamacetanatayA vyavasthitasya dravyatvamiti kRtvA dravyajIva iti dravyanikSepaH sambhavet / bhavatu, evamevA'bhyupagame kA hAnirityata Aha-na caitadiSTamiti / pUrvamajIvasya sata uttarakAle jIvatvamupajAyate ityetad jainarAddhAnte nA'bhyupagatam / etadeva kuto jJAtaM bhavatetyata Aha-yata iti / anAdinidhanaH-svata utpattivinAzarahitaH, sadAtana iti yAvat / 1. idamatra tattvam-devatAdizarIpratimA yathA sthApanAdevatAdhucyate tathA devatAdizarIraM jIvasambhinnamiti kRtvA sA pratimA sthApanAjIva ityapi vaktuM zakyate eva / tathA ca 'devatAdipratimA sthApanAjIva' iti kathanamapi yuktameva / paramevamabhyupagame devatAdizarIropAdAnasya pudgalAderdravyajIvatvamapi syAd-devatAdizarIrasya bhAvajIvatvenA'bhimatatvAd / evaM sati 'jIvaviSayaM nikSepatrayaM sambhavati, na tu dravyanikSepa' iti vacanamayuktaM bhavediti 'devatAdipratime'tyanena devatAdizarIragatajIvapratimA'sadbhatasthApanArUpA grahItavyA /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 saTIkajainatarkabhASAyAM pAriNAmikasyA'pi bhavyatvasya muktau vinAzo bhavati, naivaM jIvatvasyetyAvedayituM jIvatvamityuktam / iSyate ityatra siddhAnte ityanuvartate / etAvatA dravyanikSepasya jIve'bhAvAd, nikSepacatuSTayasya vastutvAvyApakatvaM pratipAyedAnIM tadvyApakatvapakSapAtAdAha tathApi guNaparyAyaviyuktatvena buddhyA kalpito'nAdipAriNAmikabhAvayukto dravyajIvaH / tathApi uktadizA dravyanikSepasya jIve'sambhave'pi / guNaparyAyaviyuktatveneti / sahabhAvino guNA jIvasyopayogAdayaH, kramabhAvinaH paryAyA jIvasya harSazokaviSAdAdayaH-tAbhyAM viyuktatvena rahitatvenetyarthaH / 2yasya yo guNaH, tasya tatra yadAkadApyabhAve'pi yasmin kasminnapi kSaNe paryAyasAmAnyAbhAvAbhyupagatau-'dravati tAn tAn paryAyAn gacchatIti dravya'miti vyutpattilabhyasya paryAyAnugAmitvasya tadAnImabhAvena dravyatvameva na syAd / evamutpAdavyayadhrauvyayuktatvaM vastuna sarvakAlaniyataM sattvam / tatra dravyasya svasvarUpeNa dhrauvye pratikSaNaM kasyacit paryAyasyotpAdaH, kasyacit paryAyasya vinAza ityata evotpAdavyayau tatra / paryAyaviyukte ca tadutpAdavyayAdhInotpAdavyayayorabhAvAd niruktalakSaNaM sattvameva na syAd / vyApakasya sattvasyA'bhAve tadvyApyaM dravyatvamapi na bhavedeva / tathA guNaparyAyavad dravyamiti dravyalakSaNasya tadAnImabhAvAdapi dravyatvaM tadAnIM na syAdato guNaparyAyaviyuktatvaM nA'styeva dravyasyetyata Aha-buddhyA kalpita iti / zAstre 4 guNaparyAyavad dravya'mityanena guNaparyAyayordharmatayA dravyasya dharmitayopAdAnAd, dharmarmibhAvasya daNDI puruSa ityAdau daNDamantareNA'pi puruSasya, puruSamantareNA'pi daNDasya darzanena pRthagbhAvo yathA tatra, tathA'trA'pyevaM syAd buddhyA kalpitaH / nanu tatra puruSasyA'sAdhAraNasvabhAvapuruSatvamastIti daNDaviyuktatve'pi puruSaH sambhavati, jIvasya tu jJAnAdiviyuktatve IdRzasvabhAva eva nopalabhyate iti kathaM buddhyA'pi guNaparyAyaviyuktatvena sthApitaH sa syAdityata Aha-anAdIti / anAdipAriNAmiko yo jIvAdilakSaNo 1. aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccA.... // (tattvA0 10-4) 2. ita Arambha 'buddhyA kalpita' ityuktau kAraNatrayaM darzitamasti / 3. utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat // (tattvA0 5-29) 4. guNaparyAyavad dravyam // (tattvA0 5-37)
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaviSayakadravyanikSepaH 253 bhAvaH tena yukta ityarthaH / 'sAderbhAvasya paryAyatvena tadyuktasya buddhyA paryAyaviyuktatvakalpanA na sambhavatItyato'nAdIti / zUnyo'yaM bhaGga iti yAvat-satAM guNaparyAyANAM buddhyA'panayasya kartumazakyatvAt / na khalu jJAnAyattA'rthapariNatiH, kintvarthoM yathA yathA vipariNamate tathA tathA jJAnaM prAdurastIti / tattvArthAdhigame "athavA zUnyo'yaM bhaGga" ityevamullekhAdekasmin pakSe uktadizA dravyajIvaH sambhavati, pakSAntare na sambhavatItyartho labhyate / granthakAreNa tu athaveti pakSAntarasUcakaM vacanamanupAdAyaiva iti yAvadityante vacanamupAdAya yat tadevoktam, tenedaM jJApitaMvibhinnapakSatayA'vabodhanasthale, AdAvante [vA ?], vA iti kecidityanye AcAryA ityAdyanyatamavacanamavazyameva bhavati / tAdRzavacanAbhAvAd na kalpAntaramiti prathamasya prapaJcanam / athavetyuktizca pratipAdyabuddhivaizadyAyetthaM prathamamabhihitam, na tu tathA sambhavatIti bodhanArtham / kathaM dravyajIva uktadizA pratipAdito'pi zUnyaH ? zUnyatvaM hyasambhavadarthakatve sattvena vacanAtmakabhaGgasya ghaTate, nA'nyathetyato'sambhavadarthakatvaM darzayati-satAmiti / satAM-jIvadravye sarvadaiva vidyamAnAnAm / yadi yathA jJAnaM bhavati tathaiva vastu san (vastutaH ?) artho bhavet, tadA sambhAvyatA'pi guNaparyAyaviyuktatvena jIvasya buddhitaH tathAvidho jIvaH / na caivam, kintu yena rUpeNA'rthA bhavanti tena rUpeNaiva tajjJAnaM bhavati / tathA ca guNaparyAyaviyuktasya jIvasyA'bhAvAt tathA buddhiH sambhavatyeva neti na tayA'sambhavantyA buddhyA dravyasthApanA yuktetyAha-na khalu iti / nanvevaM yadyapItyAdinA saMsUcitA 'nikSepacatuSTayasya na sarvavyApakatA syA'dityAzaGkA'nivAritaprasaraivetyAzaGkA pratikSipati na caivaM nAmAdicatuSTayavyApitAbhaGgaH, yataH prAyaH sarvapadArtheSvanyeSu tat sambhavati / yad yatraikasmin na sambhavati naitAvatA bhavatyavyApiteti vRddhaaH| evaM-dravyajIva iti bhaGgasya zUnyatve sati / niSedhahetumAha-yata iti / anyeSu= jIvabhinneSu / dravyadharmo dravyAdharmo dravyAkAza ityAdirapi dharmAstikAyAdiSu jIvabhinneSvapi bhaGgo na sambhavatyevetyata uktaM prAya iti / tathA ca jIvapadaM tAdRzAnAmupalakSaNam / etAdRzAzca 1. sAdibhAvasya paryAyatvena, jIvatvasya sAdibhAvatve paryAyarUpatvena, buddhyA paryAyaviyuktatvakalpanAkAle jIve tadapi na syAdato'nAdItyuditamityAzayaH / 2. 'athavA zUnyo'yaM bhaGga iti vAkyaM 'guNaparyAya...dravyajIva' iti pUrvavAkyasya vivecanam /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 saTIkajainatarkabhASAyAM katipaye eveti tadavyApakatve'pi nA'vyApitvamityabhisandhiH / ta=nikSepacatuSTayam / atraikasmin-jIvapadArtha eva kevale / na sambhavatIti / dravyajIvAbhAvAd nikSepacatuSTayamiti zeSaH / no bhavatItyanenA'nvayaH / etAvatA-jIve'sambhavamAtreNa / vRddhAH-pravacanavRddhA vizeSAvazyakakArAdayaH, vadantIti zeSaH / jIve'pi dravyanikSepaH sambhavatyeveti vastuta eva vastuvyApitvaM nikSepacatuSTayasya / yaH khalu 'jIva prANadhAraNe' iti dhAtuniSpannajIvapadasya prANadhAraNAdirUpavyutpattilabhyamarthamupayogalakSaNaM jAnAti sa, yadA tadupayogo na vartate tadAnIM dravyajIva iti matamupadarzayati jIvazabdArthajJaH tatrA'nupayukto dravyajIva ityapyAhuH / tatra-jIvazabdArthe / etaccA'nupayogo dravyamityAzritya / kAraNaM dravyamityavalambanena dravyajIvamupapAdayatAM matamAha apare tu vadanti-ahameva manuSyajIvo dravyajIvo'bhidhAtavyaH, uttaraM devajIvamaprAdurbhUtamAzritya ahaM hi tasyotpitsordevajIvasya kAraNaM bhavAmi, yatazcA'hameva tena devajIvabhAvena bhaviSyAmi, ato'hamadhunA dravyajIva iti / aprAdurbhUtaM vartamAnakAle prakaTIbhUtamarthAd bhaviSyatkAle bhAvinam / uttarakAlabhAvino devajIvasya manuSyajIvaH kAraNamiti kRtvA manuSyajIvo dravyajIvaH ityetadeva tayoH kAryakAraNasamarthanenopapAdayati-ahaM hIti / ahamityanenaitatsvarUpasamarthanaparA AcAryAH svasyA'(svasya)viziSTasAdhvAcArasevanaparAyaNatvato'vazyamuttarakAlabhAvidevabhavaM nirvicikitsamavadhArayanta AtmAnameva parAmRzanti / AstAM dRSTAntAntaragaveSaNA, mAmeva tAvad dravyajIvaM jAnantu bhavanta iti nA'vyApitA nikSepacatuSTayasya / anyad vyaktam / etat kathitaM tairbhavati-pUrvaH pUrvo jIvaH parasya parasyotpitsoH kAraNamiti / etat= pUrvaH pUrva' ityAdinA'nantaramevopavarNyamAnam / taiH manuSyajIvasya dravyajIvatvamupagacchadbhirAcAryaiH / parasya parasyetyanantaraM jIvasyeti dRzyam / asmin ca pakSe siddha eva bhAvajIvo bhavati, nAnya iti etadapi nA'navadyamiti tttvaarthttiikaakRtH| __ asmin ca pakSe-anantarAbhihitAcAryamate ca / siddha eveti / siddhajIvabhavanAntaraM
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaviSayakadravyanikSepaH 255 punaraparajIvabhAvena bhavanAbhAvAt, kasyacidapi viziSTajIvasya kAraNatvAbhAvAt siddhajIvasya dravyajIvatvaM na sambhavatIti sa eva bhAvajIvaH / manuSyAdijIvasya tu yAvad na siddhiH, tAvadavazyamuttarakAle viziSTajIvabhAvena bhavanamiti kAraNatvAd dravyajIvatvamityevakAralabhyameva spaSTayati-nA'nya iti / siddhabhinnajIvo na bhAvajIva ityarthaH / iti-etasmAt kAraNAt, etadapi-anantaropadarzitAcAryamatamapi, nA'navayaM-na nirduSTaM siddhAnyajIve bhAvajIva iti nikSepasyA'ghaTanAt, siddhe dravyajIva iti nikSepasyA'ghaTanAt, tannibandhanAvyApitAdoSasadbhAvAt / svayam-uktAcAryamate manuSyajIvAdau viziSTajIve 'dravyajIva' iti dravyanikSepasya sambhave'pi, vizeSaNA[na]nurakte jIve 'dravyajIva' ityevaM dravyanikSepo naivamupapAdita: syAt / nirvizeSaM jIvaM prati manuSyajIvAderakAraNatvAd, devajIvaM prati manuSyajIvasya kAraNatvena, 'manuSyajIvo dravya[deva]jIva' ityevaM dravyanikSepAkAro bhaved, na tu dravyajIva iti / nahi pArthivavizeSaghaTaM prati kAraNasya mRtpiNDasya dravyaghaTa iti vyapadezavad dravyapArthiva iti vyapadeza iti-doSaduSTatvaM saGgamayiSyan tattvArthaTIkAkRduktadoSaM tAvadAdau pariharati idaM punarihA'vadheyam-itthaM saMsArijIve dravyatve'pi bhAvatvAvirodhaH-ekavastugatAnAM nAmAdInAM bhAvAvinAbhUtatvapratipAdanAt / iha-anantarAbhihitAcAryamatagata-tattvArthaTIkAkRdukta-siddhamAtravRttibhAvajIvatvaprasaGgadoSe / idam-itthamityAdinA'nantarameva vakSyamANam / avadheyaM-sudhiyA parizIlanIyam / ittham uttarottarajIvaM prati kAraNatvataH / bhAvatvAvirodha: bhAvatvavirodhAbhAvo'rthAt kAraNatvAd dravyatvamapyastu, kAryApannatvAd anAdipAriNAmikajIvatvAdibhAvayogAt prANadhAraNAdimattvAcca bhAvatvamapyastu, nA'styatra kazcit pratikUlaH tarkaH / evaM ca siddha eva bhAvajIvo, nA'nya iti doSasya nA'vakAzaH / pratyuta zAstre nAmAdInAmekavastugatAnAM bhAvAvinAbhUtatvapratipAdanato bhAvatvAvirodha eva pratipAdito'stItyAha-eketi / kutra pratipAdanamityapekSAyAmAhatadAha bhASyakAra:"ahavA vatthUbhihANaM, nAma ThavaNA ya jo tayAgAro / kAraNayA se davvaM, kajjAvannaM tayaM bhAvo // " (60) iti / 1. SaSThI nirUpitArthe / tathAca viziSTajIvanirUpitakAraNatvAbhAvAt siddhajIvasya na dravyajIvatvamityarthaH /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 saTIkajainatarkabhASAyAM ( athavA vastvabhidhAnaM, nAma sthApanA yastadAkAraH / kAraNatvamasya dravyaM, kAryApannaM takaM bhAvaH // ) tatra svAbhimataM doSamudbhAvayati kevalamaviziSTajIvApekSayA dravyajIvatvavyavahAra eva na syAd, manuSyAderdevatvAdiviziSTajIvaM pratyeva hetutvAditi adhikaM nayarahasyAdau vivecitamasmAbhiH // etatsvarUpavizeSajijJAsubhirasmannirmitanayarahasyAdikamavalokanIyam / granthagaurava I bhayAd neha tadvizeSavicAraH pratanyate ityAzayenA''ha-adhikamiti /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ // TIkAkartuH prazastiH // svaparasamayavijJo jainasiddhAntaniSThaH, pramitinayavidagdhaH sarvanikSepakSaH / matamananapravINo navyanirmANakarttA, kva nu sakalayazaH zrIH zrIyazonAmadheyaH // 1 // ( mAlinI) kva ca vigatamatizrInatimAtre viSaNNo, nijaparamatabodhe hInabuddhizca mAdRk / anubhavatu tathApi pRSThataHkRtya mUlAnugamanasumahimnA''deyatAmeSa granthaH // 2 // skhalanamiha vicAre yad bhavet tattvadRSTyAM, parakRtimananArthAH zodhayiSyanti tattu / na hi bhavati niyogastAn pratItthaM kadApi, na ravirudayameti prerito'nyasya vAkyaiH // 3 // upakRtiraparasyA'pyastu mA vA'stvamuSmAd, mama mananamavazyambhAvi cA'to vicArAt / bhavati saphala evaM zrIgurornemisUrezcaraNakamalapUjAsambasAdoH kSayArthaH (? lambanAd doH kSayArthaH) // 4 // deze gurjaranAmni rAjanagare lakSmIbhRtAmAspade, pADApolasunAmacAruvidite tadgrAmabhAge'bhavat / zrIprAgvATakulIna - zAhaamathAlAletinAmA sudhIH, suzrAddhaH samupAttayogyavibhavo dharmakriyAtatparaH // 5 // ( zArdUlavikrIDitam) putrau tasya babhUvaturbudhavarau dharmaikaniSThau paraH, zrImAn gokuladAsanAmaviditaH pAzcAttyavidyaikabhUH / anyastrIkamalAlanAmagadito yo dAktarazcaima DI gatvA dezamamerikAdikamato labdhapratiSTho'bhavat // 6 // zrIsUrIzvaranemisUrinikaTe dIkSAM prapadyA'grajaH, kazcitkAlamupAsya devagatiko jAtaH subhadro muniH /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 saTIkajainatarkabhASAyAM dIkSAM prApya suto'sya samprati guroH somasya pArzve sthito, mokSAnandamuniH tathA'sya bhaginI sAdhvI sucAritriNI // 7 // zrImAn trikamalAla AttavibhavaH zrInemisUreNurotviA'sAramazeSameva bhavajaM dIkSAM sabhAryo'gRhIt / so'yaM ratnaprabhAbhidho munivaraH cAritracUDAmaNiH, ... .. sA cA'pi pramadA samasti viditA sAdhvI vimuktyarthinI // 8 // zrIvIrasya prabhozcaritramamalaM taddhyAnalInAtmanA, kRtvA cA''GglajabhASayA suvizadaM tadbhAvitArthaspRhaH / mAM jainAgamamAnyamAnaprabhRteH saMkSiptato jJaptaye, bhUyo'bhyarthitavAn sa zAstraracane suspaSTabodhyArthake // 9 // kizcA'syA'dhyayane bhaved nu sugamo yAvad vicArodgamaH, tAvad dRSTimupAgatA kRtiriyaM zrItarkabhASAbhidhA / zrImadvAcakapuGgavasya yazaso vRddhoktisaMvAditA, taTTIkodayasUriNA viracitA ratnaprabhAkhyA mayA // 10 // zrImannemyabhidhAvataH sumahataH zrIsUricUDAmaNeH, tIrthoddhAraparAyaNasya kRtino vijJAtazAstrAmbudheH / / sammatyAdikavRttigumphanapaTohemaprabhAdiprabhAnalpodbhAvanatatparasya sugurobhaktyA kRtaiSA prabhA // 11 // zrIsiddhAcalatulyagauravabhRti zrImatkadambAcale, pUrNA vyomakhakhadvi (2000) sammitatame'bde vaikramIye zubhe / mAghe nAgatithau site ravidine ratnaprabheyaM satAM, sammodAya vicAryamANahRdayA'stvApuSpadantodayam // 12 // TIkAmetAM svagururacitAM sAbhidheyAM samagrAM, zuddhIkRtya pramuditamanA nandanAkhyo'pi sUriH / AzAste'sau jinavaramatAt kSuNNamatrA'sti yat tat, kSantavyaM stAt sakaruNamanassUrivaryaiH samastam // 13 / / (mandAkrAntA)
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA (mUla ) sampAdakaH - paNDita sukhalAlajI saMghavI pratiparicaya mu0 - mudrita - yazovijayakRtagranthamAlA (pR. 113 - 132 ) pra. bhAvanagara jainadharma prasAraka sabhA va0 - pariziSTa - 1 mahopAdhyAya zrIyazovijayakRtA prao pravarttaka zrImat kAMtivijaya pustakasaMgraha, lekhana saMvat 1736 - saM0 pATaNa saMgha pustaka saMgraha ( vakhatajInI zerI) DabbA naM0 40 pothI naM0 36 pRSTha 40-53 pATaNa saMgha pustaka saMgraha ( vakhatajInI zerI) DabbA naM0 27, 1. pramANaparicchedaH / aindravRndanataM natvA jinaM tattvArthadezinam / pramANanayanikSepaistarkabhASAM tanomyaham // pothI naM0 25 [pramANasAmAnyasya lakSaNanirUpaNam / ] tatra-svaparavyavasAyi jJAnaM premANam - svam AtmA jJAnasyaiva svarUpamityarthaH, paraH tasmAdanyo'rtha iti yAvat, tau vyavasyati yathAsthitatvena nizcinotItyevaMzIlaM svaparavyavasAyi / atra darzane'tivyAptivAraNAya jJAnapadam / saMzayaviparyayAnadhyavasAyeSu tadvAraNAya vyavasAyipadam / parokSabuddhyAdivAdinAM mImAMsakAdInAm, bAhyArthApalApinAM jJAtrAdyadvaitavAdinAM ca matanirAsAya svapareti svarUpavizeSaNArthamuktam / nanu yadyevaM samyagjJAnameva pramANamiSyate tadA kimanyat tatphalaM vAcyamiti cet, satyam, svArthavyavasitereva tatphalatvAt / nanvevaM pramANe svaparavyavasAyitvaM na syAt pramANasya paravyavasAyitvAt phalasya ca svavyavasAyitvAditi cet, na, pramANa - phalayoH kathaJcidabhedena tadupapatteH / itthaM cAtmavyApArarUpamupayogendriyameva pramANamiti sthitam / na hyavyApRta AtmA sparzAdiprakAzako bhavati, nirvyApAreNa kArakeNa kriyAjananAyogAt, masRNatUlikAdisannikarSeNa suSuptasyApi tatprasaGgAcca / kecittu "tato'rthagrahaNAkArA zaktirjJAnamihAtmanaH / karaNatvena nirdiSTA na viruddhA kathaJcana // " [ tattvArthazlokavA0 1.1.22] iti 1. 0 niHkSepai0 pra0 saM0 va0 / 2. pra0 na0 1.2 / 3. syA0 20 pR0 33 34 / 4. syA0 20 pU0 50 /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 pariziSTa-1 labdhIndriyamevA'rthagrahaNazaktilakSaNaM pramANaM saGgirante, tadapezalam, upayogAtmanA karaNena labdheH phale vyavadhAnAt, zaktInAM parokSatvAbhyupagamena karaNa-phalajJAnayoH parokSapratyakSatvAbhyupagame prAbhAkaramatapravezAcca / atha jJAnazaktirapyAtmani svAzraye paricchinne dravyArthataH pratyakSeti na doSa iti cet, na, dravyadvArA pratyakSatvena sukhAdivat svasaMviditatvAvyavasthiteH, 'jJAnena ghaTaM jAnAmi' iti karaNollekhAnupapattezca, na hi kalazasamAkalanavelAyAM dravyArthataH pratyakSANAmapi kuzUlakapAlAdInAmullekho'stIti / [pratyakSaM lakSayitvA sAMvyavahArika-pAramArthikatvAbhyAM tadvibhajanam / ] tad dvibhedam-pratyakSam, parokSaM ca / akSam-indriyaM pratigatam-kAryatvenA''zritaM pratyakSam, athavA'znute jJAnAtmanA sarvArthAn vyApnotItyauNAdikanipAtanAd akSo jIvaH, taM pratigataM pratyakSam / na caivamavadhyAdau matyAdau ca pratyakSavyapadezo na syAditi vAcyam, yato vyutpattinimittamevaitat, pravRttinimittaM tu ekArthasamavAyinA'nenopalakSitaM spaSTatAvattvamiti / spaSTatA cA'numAnAdibhyo'tirekeNa vizeSaprakAzanamityadoSaH / akSebhyo'kSAdvA parato vartata iti parokSam, aspaSTaM jJAnamityarthaH / pratyakSaM dvividham-sAMvyavahArikam, pAramArthikaM ceti / samIcIno bAdhArahito vyavahAra: pravRttinivRttilokAbhilApalakSaNaH saMvyavahAraH, tatprayojanakaM sAMvyavahArikam apAramArthikamityarthaH, yathA asmadAdipratyakSam / taddhIndriyAnindriyavyavahitAtmavyApArasampAdyatvAt paramArthataH parokSameva, dhUmAd agnijJAnavad vyavadhAnAvizeSAt / kiJca, asiddhAnaikAntikaviruddhAnumAnAbhAsavat saMzayaviparyayAnadhyavasAyasambhavAt, sadanumAnavat saGketasmaraNAdipUrvakanizcayasambhavAcca paramArthataH parokSamevaitat / __ [sAMvyavahArikapratyakSasya nirUpaNam, matizrutayovivekazca / ] etacca dvividham-indriyajam, anindriyajaM ca / tatrendriyajaM cakSurAdijanitam, anindriyajaM ca manojanma / yadyapIndriyajajJAne'pi mano vyApiparti, tathApi tatrendriyasyaivA'sAdhAraNakAraNatvAdadoSaH / dvayamapIdaM matizrutabhedAd dvidhA / tatrendriyamanonimittaM zrutAnanusAri jJAnaM matijJAnam, zrutAnusAri ca zrutajJAnam / zrutAnusAritvaM ca-saGketaviSayaparopadezaM zrutagranthaM vA'nusRtya vAcyavAcakabhAvena saMyojya 'ghaTo ghaTaH' ityAdyantarjanyA(rjalpA)kAragrAhitvam / nanvevamavagraha eva matijJAnaM syAnna tvIhAdayaH, teSAM zabdollekhasahitatvena zrutatvaprasaGgAditi cet, na, zrutanizritAnAmapyavagrahAdInAM saGketakAle zrutAnusAritve'pi vyavahArakAle tadananusAritvAt, abhyAsapATavavazena zrutAnusaraNamantareNApi vikalpaparamparApUrvaka-vividhavacanapravRttidarzanAt / aGgopAGgAdau zabdAdyavagrahaNe ca zrutAnanusAritvAnmatitvameva, yastu tatra zrutAnusArI pratyayastatra zrutatvamevetyavadheyam / - [matijJAnasya avagrahAdibhedena cAturvidhyaprakaTanam / ] matijJAnam-avagrahehApAyadhAraNAbhedAccaturvidham / avakRSTo graha:-avagrahaH / se dvividhaHvyaJjanAvagrahaH, arthAvagrahazca / vyajyate-prakaTIkriyate'rtho'neneti vyaJjanam-kadambapuSpagolakAdirUpANAmantanirvRttIndriyANAM zabdAdiviSayaparicchedahetuzaktivizeSalakSaNamupakaraNendriyam, zabdAdipariNatadravyanikurumbam, 1. tulanA-pra0 na0 2.1 / 2. tulanA-pra0 na0 2. 3 / 3. tulanA-pra- na0 2. 4 / 4. tulanA-pra0 na0 2. 5 / 5. avagrahaH /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA (mUla) 261 tadubhayasambandhazca / tato vyaJjanena vyaJjanasyA'vagraho vyaJjanAvagraha iti madhyamapadalopI samAsaH / atha ajJAnam ayaM-badhirAdInAM zrotrazabdAdisambandhavat tatkAle jJAnAnupalambhAditi cet, na, jJAnopAdAnatvena tatra jJAnatvopacArAt, ante'rthAvagraharUpajJAnadarzanena tatkAle'pi ceSTAvizeSAdyanumeyasvapnajJAnAditulyAvyaktajJAnAnumAnAdvA, ekatejo'vayavavat tasya tanutvenA'nupalakSaNAt / [vyaJjanAvagrahasya cAturvidhyapradarzane manazcakSuSoraprApyakAritvasamarthanam / ] se ca nayana-manovarjendriyabhedAccaturdhA, nayana-manasoraprApyakAritvena vyaJjanAvagrahAsiddheH, anyathA tayorjeyakRtAnugrahopaghAtapAtratve jalAnaladarzana-cintanayoH kleda-dAhApatteH / ravi-candrAdyavalokane cakSuSo'nugrahopaghAtau dRSTAveveti cet, na, prathamAvalokanasamaye tadadarzanAt, anavaratAvalokane ca prAptena ravikiraNAdinopaghAtasyA(sya), naisargika-saumyAdiguNe candrAdau cA'valokite upghaataabhaavaadnugrhaabhimaansyopptteH| mRtanaSTAdivastucintane, iSTasaGgamavibhavalAbhAdicintane ca jAyamAnau daurbalyoraHkSatAdivadanavikAsaromAJcodgamAdiliGgakAvupaghAtAnugrahau na manasaH, kintu manastvapariNatAniSTeSTapudgalanicayarUpadravyamano'vaSTambhena hRnniruddhavAyubheSajAbhyAmiva jIvasyaiveti na tAbhyAM manasaH praapykaaritvsiddhiH| nanu yadi mano viSayaM prApya na paricchinatti tadA kathaM prasuptasya 'mervAdau gataM me manaH' iti pratyaya iti cet, na, mervAdau zarIrasyeva manaso gamanasvapnasyA'satyatvAt, anyathA vibuddhasya kusumaparimalAdyadhvajanitaparizramAdyanugrahopaghAtaprasaGgAt / nanu svapnAnubhUtajinasnAtradarzana-samIhitArthAlAbhayoranugrahopaghAtau vibudha(ddha)sya sato dRzyete eveti cet, dRzyetAM svapnavijJAnakRtau tau, svapnavijJAnakRtaM kriyAphalaM tu tRptyAdikaM nAsti, yato viSayaprAptirUpA prApyakAritA manaso yujyateti brUmaH / kriyAphalamapi svapne vyaJjanavisargalakSaNaM dRzyata eveti cet, tat tIvrAdhyavasAyakRtam, na tu kAminInidhuvanakriyAkRtamiti ko doSaH ? nanu styAnardhinidrodaye gItAdikaM zrRNvato vyaJjanAvagraho manaso'pi bhavatIti cet, na, tadA svapnAbhimAnino'pi zravaNAdyavagraheNaivopapatteH nanu 'cyavamAno na jAnAti' ityAdivacanAt sarvasyApi chadmasthopayogasyA'saGkhyeyasamayamAnatvAt, pratisamayaM ca manodravyANAM grahaNAt viSayamasamprAptasyApi manaso dehAdanirgatasya tasya ca svasannihita-hRdayAdicintanavelAyAM kathaM vyaJjanAvagraho na bhavatIti cet, zRNu, grahaNaM hi manaH, na tu grAhyam / grAhyavastugrahaNe ca vyaJjanAvagraho bhavatIti na manodravyagrahaNe tadavakAzaH / sannihitahRdayAdidezagrahavelAyAmapi naitadavakAzaH-bAhyArthApekSayaiva prApyakAritvAprApyakAritvavyavasthAnAt / kSayopazamapATavena manasaH prathamamarthAnupalabdhikAlAsambhavAdvA, zrotrAdIndriyavyApArakAle'pi manovyApArasya vyaJjanAvagrahottaramevA'bhyupagamAt, 'manute'rthAn manyante'rthAH aneneti vA manaH' iti manaHzabdasyA'nvarthatvAt, arthabhASaNaM vinA bhASAyA iva arthamananaM vinA manaso'pravRtteH / tadevaM nayanamanasorna vyaJjanAvagraha iti sthitam / - [arthAvagrahasya nirUpaNam / ] svarUpanAmajAtikriyAguNadravyakalpanArahitaM sAmAnyagrahaNam arthAvagrahaH / kathaM tarhi 'tena zabda 1. vyaJjanAvagrahaH / 2. AjJArthakaM tRtIyapuruSadvivacanam-sampA0 / 3. "cuissAmitti jANai cuemitti jANai cayamANe na yANei suhume NaM se kAle pannatte / " - AcA0 2.176 / 4. dehAnirga0-saM0 / 5. tasya sva0pra0 va0 / 6. 0grahaNe vya0-saM0 /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 pariziSTa-1 ityavagRhItaH' iti sUtrArthaH, tatra zabdAdyullekharAhityAbhAvAditi cet, na, 'zabdaH' iti vaktraiva bhaNanAt, rUparasAdivizeSavyAvRttyanavadhAraNaparatvAdvA / yadi ca 'zabdo'yam' ityadhyavasAyo'vagrahe bhavet tadA zabdollekhasyA''ntarmuhUrtikatvAdavigrahasyaikasAmA(ma)yikatvaM bhajyeta / syAnmatam-'zabdo'yam' iti sAmAnyavizeSagrahaNapyarthAvagraha iSyatAm, taduttaram-'prAyo mAdhuryAdayaH zaGkhazabdadharmA iha, na tu zArGgadharmAH kharakarkazatvAdayaH' itIhotpatteH-iti, maivam, azabdavyAvRttyA vizeSapratibhAsenA'syA'pAyatvAt, stokagrahaNasyottarottarabhedApekSayA'vyavasthitatvAt / kiJca, 'zabdo'yam' iti- jJAna(naM) zabdagatAnvayadharmeSu rUpAdivyAvRttiparyAlocanarUpAmIhAM vinA'nupapannam, sA ca nA'gRhIte'rthe sambhavatIti tadgrahaNamasmadabhyupagatArthAvagrahakAlAt prAk pratipattavyam, sa ca vyaJjanAvagrahakAlo'rthaparizUnya iti yatkiJcidetat / nanvanantaram-'ka eSa zabdaH' iti zabdatvAvAntaradharmaviSayakehAnirdezAt 'zabdo'yam' ityAkAra evAvagraho'bhyupeya iti cet, na, 'zabdaH zabdaH' iti bhASakeNaiva bhaNamAt-arthAvagrahe'vyaktazabdazravaNasyaiva sUtre nirdezAt, avyaktasya ca sAmAnyarUpatvAdanAkAropayogarUpasya cA'sya tanmAtraviSayatvAt / yadi ca vyaJjanAvagraha evA'vyaktazabdagrahaNamiSyeta tadA so'pyarthAvagrahaH syAt, arthasya grhnnaat| kecittu-'saGketAdivikalpavikalasya jAtamAtrasya bAlasya sAmAnyagrahaNam, paricitaviSayasya tvAdyasamaya eva vizeSajJAnamityetadapekSayA "tena zabda ityavagRhItaH" iti nA'nupapannam'-ityAhuH, tanna, evaM hi vyaktatarasya vyaktazabdajJAnamatikramyApi subahuvizeSagrahaprasaGgAt / na ceSTApattiH, 'na punarjAnAti ka eSa zabdaH' iti sUtrAvayavasyA'vizeSeNoktatvAt, prakRSTamaterapi zabdaM dharmiNamagRhItvottarottarasubahudharmagrahaNAnupapattezca / ____ anye tu-'AlocanapUrvakamarthAvagrahamAcakSate, tatrAlocanamavyaktasAmAnyagrAhi, arthAvagrahastvitaravyAvRttavastusvarUpagrAhIti na sUtrAnupapattiH'-iti, tadasat, yata AlocanaM vyaJjanAvagrahAt pUrvaM syAt, pazcAdvA, sa eva vA ? nA''dyaH, arthavyaJjanasambandhaM vinA tadayogAt / na dvitIyaH, vyaJjanAvagrahAntyasamaye'rthAvagrahasyaivotpAdAdAlocanAnavakAzAt / na tRtIyaH, vyaJjanAvagrahasyaiva nAmAntarakaraNAt , tasya cA'rthazUnyatvenA'rthAlocanAnupapatteH / kiJca, AlocanenehAM vinA jhaTityevArthAvagraha: kathaM janyatAm ? yugapaccehAvagrahau pRthagasaGkhyeyasamayamAnau kathaM ghaTetAm ? iti vicAraNIyam / nanvavagrahe'pi kSipretarAdibhedapradarzanAdasaGkhyasamayamAnatvam, vizeSaviSayatvaM cA'viruddhamiti cet, na, tattvatasteSAmapAyabhedatvAt, kAraNe kAryopacAramAzrityA'vagrahabhedatvapratipAdanAt, avizeSaviSaye vizeSaviSayatvasyA'vAstavatvAt / athavA avagraho dvividha:-naizcayikaH, vyAvahArikazca / AdyaH sAmAnyamAtragrAhI, dvitIyazca vizeSaviSayaH-taduttaramuttarottaradharmAkAGkSArUpehApravRtteH, anyathA avagrahaM vinehAnutthAnaprasaGgAt, atraiva kSipretarAdibhedasaGgatiH, ata eva coparyupari jJAnapravRttirUpasantAnavyavahAra iti draSTavyam / [IhAvAyadhAraNAnAM kramazo nirUpaNam / ] avagRhItavizeSAkAGkSaNam-IhA, vyatirekadharmanirAkaraNaparo'nvayadharmaghaTanapravRtto bodha iti yAvat, yathA-'zrotragrAhyatvAdinA prAyo'nena zabdena bhavitavyam' 'madhuratvAdidharmayuktatvAt zAGkhAdinA' vA iti| na 1. pra0 mI0 1. 1. 27 /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA (mUla) 263 ceyaM saMzaya eva, tasyaikatra dharmiNi viruddhanAnArthajJAnarUpatvAt, asyAzca nizcayAbhimukhatvena vilakSaNatvAt / Ihitasya vizeSanirNayo'vArya:, yathA- 'zabda evA'yam', 'zAGkha evA'yam' iti vA / sa eva dRDhatamAvasthApanno dhAraNA / sA ca trividhA - avicyutiH, smRtiH, vAsanA ca / tatraikArthopayogasAtatyAnivRttiH avicyutiH / tasyaivA'rthopayogasya kAlAntare 'tadeva' ityullekhena samunmIlanaM smRtiH / apAyAhitaH smRtihetuH saMskAro vAsanA / dvayoravagrahayoravagraihatvena ca tisRNAM dhAraNAnAM dhAraNAtvenopagrahAnna vibhAgavyAghAtaH / kecittu - apanayanamapAyaH, dharaNaM ca dhAraNeti vyutpattyarthamAtrAnusAriNaH - asadbhUtArthavizeSavyatirekAvadhAraNamapAyaH, sadbhUtArthavizeSAvadhAraNaM ca dhAraNA' - ityAhuH, tanna, kvacittadanyavyatirekaparAmarzAt, kvacidanvayadharmasamanugamAt kvaciccobhAbhyAmapi bhavato'pAyasya nizcayaikarUpeNa bhedAbhAvAt, anyathA smRterAdhikyena mateH paJcabhedatvaprasaGgAt / atha nA'styeva bhavadabhimatA dhAraNeti bhedacatuSTayA (ya) vyAghAtaH / tathAhi - upayogoparame kA nAma dhAraNA ? upayogasAtatyalakSaNA avicyutizcA'pAyAnnA'tiricyate / yA ca ghaTAdyupayogoparame saGkhyeyamasaGkhyeyaM vA kAlaM vAsanA'bhyupagamyate, yA ca 'tadeva' itilakSaNA smRtiH sA matyaMzarUpA dhAraNA na bhavati-matyupayogasya prAgevoparatatvAt, kAlAntare jAyamAnopayoge'pyanvayamukhyAM dhAraNAyAM smRtyanta - rbhAvAditi cet, na, apAyapravRttyanantaraM kvacidantarmuhUrtaM yAvadapAyadhArApravRttidarzanAt avicyuteH, pUrvAparadarzanAnusandhAnasya 'tadevedam' iti smRtyAkhyasya prAcyApAyapariNAmasya tadAdhAyakasaMskAralakSaNAyA vAsanAyAzca apAyAbhyadhikatvAt / navavicyutismRtilakSaNau jJAnabhedau gRhItagrAhitvAnna pramANam, saMskArazca kiM smRtijJAnAvaraNakSayopazamo vA, tajjJAnajananazaktirvA, tadvastuvikalpo veti trayI gatiH ? tatra - AdyapakSadvayamayuktam, jJAnarUpatvAbhAvAt tadbhedAnAM ceha vicAryatvAt / tRtIyapakSo'pyayukta eva saGkhyeyamasaGkhyeyaM vA kAlaM vAsanAyA iSTatvAt, etAvantaM ca kAlaM vastuvikalpAyogAditi na kApi dhAraNA ghaTata iti cet, na, spaSTaspaSTataraspaSTatama-bhinnadharmakavAsanAjanakatvena anyAnyavastugrAhitvAdavicyuteH prAgananubhUtavastvekatva - grAhitvAcca smRteH agRhItagrAhitvAt, smRtijJAnAvaraNakarmakSayopazamarUpAyAstadvijJAnajananazaktirUpAyAzca vAsanAyAH svayamajJAnarUpatve'pi kAraNe kAryopacAreNa jJAnabhedAbhidhAnAvirodhAditi / ai~te cA'vagrahAdayo notkramavyatikramAbhyAM nyUnatvena cotpadyante, jJeyasyetthameva jJAnajananasvAbhAvyAt / kvacidabhyaste'pAyamAtrasya dRDhavAsane viSaye smRtimAtrasya copalakSaNe'pyutpalapatrazatavyatibheda iva saukSmyAdavagrahAdikramAnupalakSaNAt / tadevam arthAvagrahAdayo mana- indriyaiH SoDhA bhidyamAnA vyaJjanAvagrahacaturbhedaiH sahA'STAviMzatirmatibhedA bhavanti / athavA bahu-bahuvidha - kSiprA - 'nizrita - nizcita-dhruvaiH sapratipakSai-rdvAdazabhirbhedairbhinnAnAmeteSAM SaTtriMzadadhikAni trINi zatAni bhavanti / 1. tulanA pra0 na0 2.9 / 2. pra0 na0 2.10 / 3. - ravagrahatvena tisRNAM ca dhAraNAnAm iti pAThaH samyag bhAti / 4. tulanA - pra0 na0 2 14 /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 pariziSTa-1 - bahvAdayazca bhedA viSayApekSAH, tathAhi-kazcit nAnAzabdasamUhamAkarNitaM 'bahuM jAnAti-'etAvanto'tra zaGkhazabdA etAvantazca paTahAdizabdAH' iti pRthagbhinnajAtIyaM kSayopazamavizeSAt paricchinattItyarthaH / anyastvalpakSayopazamatvAt tatsamAnadezo'pyabahum / aparastu kSayopazamavaicitryAt bahuvidham, ekaikasyA'pi zaGkhAdizabdasya snigdhatvAdibahudharmAnvitatvenA'pyAkalanAt / parastvabahuvidham, snigdhatvAdisvalpadharmAnvitatvenA''kalanAt / anyastu kSipram, zIghrameva paricchedAt / itarastvakSipram, ciravimarzenA''kalanAt / parastvanizritam, liGgaM vinA svarUpata eva paricchedAt / aparastu nizritam, liGganizrayA''kalanAt / [kazcittu nizcitam, viruddhadharmAnAliGgitatvenA'vagateH / itarastvanizcitam, viruddhadharmAGkitatayA'vagamAt / ] anyo dhruvam, bAdirUpeNA'vagatasya sarvadaiva tathAbodhAt / anyastvadhruvam, kadAcidbahvAdirUpeNa kadAcittvabahvAdirUpeNA'vagamAditi / uktA matibhedAH / [zrutajJAnaM caturdazadhA vibhajya tannirUpaNam / ] zrutabhedA ucyante-zrutam akSara-sajJi-samyak-sAdi-saparyavasita-gamikA'GgapraviSTabhedaiH sapratipakSaizcaturdazavidham / tatrA'kSaraM trividham-saJjJA-vyaJjana-labdhibhedAt / saJjJAkSaraM bahuvidhalipibhedam, vyaJjanAkSaraM bhASyamANamakArAdi-ete copacArAcchute / labdhyakSaraM tu indriyamanonimittaH zrutopayogaH, tadAvaraNakSayopazamo vA-etacca paropadezaM vinApi nA'sambhAvyam, anAkalitopadezAnAmapi mugdhAnAM gavAdInAM ca zabdazravaNe tadAbhimukhyadarzanAt, ekendriyANAmapyavyaktAkSaralAbhAcca / anakSarazrutamucchvAsAdi, tasyApi bhAvazrutahetutvAt, tato'pi 'sazoko'yam' ityAdijJAnAvirbhAvAt / athavA zrutopayuktasya sarvAtmanaivopayogAt sarvasyaiva vyApArasya zrutarUpatve'pi atraiva zAstrajJalokaprasiddhA rUDhiH / samanaskasya zrutaM sajJizrutam / tadviparItamasajJizrutam / samyakzrutam aGgAnaGgapraviSTam, laukikaM tu mithyAzrutam / svAmitvacintAyAM tu bhajanA-samyagdRSTiparigRhItaM mithyAzrutamapi samyakzrutameva-vitathabhASitvAdinA yathAsthAnaM tadarthaviniyogAt, viparyayAnmithyAdRSTiparigRhItaM ca samyakzrutamapi mithyAzrutameveti / sAdi dravyata ekaM puruSamAzritya, kSetratazca bharatairAvate, kAlata utsapiNyavasapiNyau, bhAvatazca tattajjJApakaprayatnAdikam / anAdi dravyato nAnApuruSAnAzritya, kSetrato mahAvidehAn, kAlato noutsarpiNyavasarpiNIlakSaNam, bhAvatazca sAmAnyataH kSayopazamamiti / evaM saparyavasitAparyavasitabhedAvapi bhAvyau / gamikaM sadRzapAThaM prAyo dRSTivAdagatam / agamikamasadRzapAThaM prAya: kAlikazrutagatam / aGgapraviSTaM gaNadharakRtam / anaGgapraviSTaM tu sthavirakRtamiti / tadevaM saprabhedaM sAMvyavahArikaM matizrutalakSaNaM pratyakSaM nirUpitam / [pAramArthikaM pratyakSaM tridhA vibhajya prathamamavadhernirUpaNam / ] svotpattAvAtmavyApAramAtrApekSaM pAramArthikam / tat trividham-avadhi-manaHparyaya-kevalabhedAt / sakalarUpidravyaviSayakajAtIyam AtmamAtrApekSaM jJAnamavadhijJAnam / tacca SoDhA-anugAmi-vardhamAnapratipAtItarabhedAt / tatrotpattikSetrAdanyatrA'pyanuvartamAnamAnugAmikam, bhAskaraprakAzavat, yathA bhAskaraprakAzaH prAcyAmAvirbhataH pratIcImanusaratyapi tatrA'vakAzamudyotayati, tathaitadapyekatrotpannamanyatra gacchato'pi puMso viSayamavabhAsayatIti / utpattikSetra eva viSayAvabhAsakamanAnugAmikam, praznAdezapuruSajJAnavat, yathA 1. bahu jA0-pra0 va0 / 2. bahu a0-pra0 / 3. ayaM pATha: koSThake eva pUrva mudritaH / sa ca anyatra kvApi pratAvasannapi aucityavazAt tathaivAtra gRhItaH / 4. tulanA-pra0 na0 2.18 / 5. tulanA-pra0 na0 2.21 /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA (mUla) 265 praznAdeza: kvacideva sthAne saMvAdayituM zaknoti pRcchyamAnamartham, tathedamapi adhikRta eva sthAne viSayamudyotayitumalamiti / utpattikSetrAt krameNa viSayavyAptimavagAhamAnaM vardhamAnam, adharottarAraNinirmathanotpanno-pAttazuSkopacIyamAnAdhIyamAnendhanarAzyagnivat, yathA agniH prayatnAdupajAtaH san punarindhanalAbhAd vivRddhimupAgacchati, evaM paramazubhAdhyavasAyalAbhAdidamapi pUrvotpannaM vardhata iti / utpattikSetrApekSayA krameNA'lpIbhavadviSayaM hIyamAnam, paricchinnendhanopAdAnasantatyagnizikhAvat, yathA apanItendhanA'gnijvAlA parihIyate tathA idamapIti / utpattyanantaraM nirmUlanazvaraM pratipAti, jalataraGgavat, yathA jalataraGga utpannamAtra eva nirmUlaM vilIyate tathA idamapi / A kevalaprApteH A maraNAdvA avatiSThamAnam apratipAti, vedavat, yathA puruSavedAdirApuruSAdiparyAyaM tiSThati tathA idamapIti / .. [manaHparyavajJAnasya nirUpaNam / ] manomAtrasAkSAtkAri manaHparyavajJAnam / manaHparyAyAnidaM sAkSAtparicchettumalam, bAhyAnarthAn punastadanyathA'nupapattyA'numAnenaiva paricchinattItti draSTavyam / tad dvividham-Rjumati-vipulamatibhedAt / RjvI sAmAnyagrAhiNI mati: RjumatiH / sAmAnyazabdo'tra vipulamatyapekSayA'lpavizeSaparaH, anyathA sAmAnyamAtragrAhitve manaHparyAyadarzanaprasaGgAt / vipulA vizeSagrAhiNI mativipulamatiH / tatra RjumatyA ghaTAdimAtramanena cintitamiti jJAyate, vipulamatyA tu paryAyazatopetaM tat paricchidyata iti / ete ca dve jJAne vikalaviSayatvAd vikalapratyakSe paribhASyete / - kevalajJAnasya nirUpaNam / ] nikhiladravyaparyAyasAkSAtkAri kevalajJAnam / ata evaitatsakalapratyakSam / taccA''varaNakSayasya hetoraikyAdbhedarahitam / AvaraNaM cA'tra karmaiva, svaviSaye'pravRttimato'smadAdijJAnasya sAvaraNatvAt, asarvaviSayatve vyAptijJAnAbhAvaprasaGgAt, sAvaraNatvAbhAve'spaSTatvAnupapattezca / AvaraNasya ca karmaNo virodhinA samyagdarzanAdinA vinAzAt siddhyati kaivalyam / / 'yogajadharmAnugRhItamaMnojanyamevedamastu' iti kecit, tanna, dharmAnugRhItenA'pi manasA paJcendriyArthajJAnavadasya janayitumazakyatvAt / 'kavalabhojinaH kaivalyaM na ghaTate' iti dikpaTaH, tanna, AhAraparyAptyasAtavedanIyodayAdiprasUtayA kavalabhuktyA kaivalyAvirodhAt, ghAtikarmaNAmeva tadvirodhitvAt / dagdharajjusthAnIyAt tato na tadutpattiriti cet, nanvevaM tAdRzAdAyuSo bhavopagraho'pi na syAt / kiJca, audArikazarIrasthitiH kathaM kavalabhuktiM vinA bhagavataH syAt ? anantavIryatvena tAM vinA tadupapattau chadmasthAvasthAyAmapyaparimitabalatvazravaNAd bhuktyabhAvaH syAdityanyatra vistaraH / uktaM pratyakSam / _[parokSaM lakSayitvA paJcadhA vibhajya ca smRtenirUpaNam / ] atha parokSamucyate-aspaSTaM parokSam / tacca smaraNa-pratyabhijJAna-tarkA-'numAnA-''gamabhedataH paJcaprakAram / anubhavamAtrajanyaM jJAnaM smaraNam, yathA tat tIrthakarabimbam / na cedamapramANam, pratyakSAdivat 1. tulanA-pra0 na0 2. 22 / 2. tulanA-pra0 na. 20 23 / 3. -0lavattvazra0-mu0 / -0lazra0-pra0 / 4. pra0 na0 3.1 / 5. tulanA-pra0 na0 3.2 / 6. tulanA-pra0 na0 3. 3-4 /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 pariziSTa-1 avisaMvAdakatvAt / atItatattAMze vartamAnatvaviSayatvAdapramANamidamiti cet, na, sarvatra vizeSaNe vizeSyakAlabhAnAniyamAt / anubhavapramAtva-pAratantryAdatrA'pramAtvamiti cet, na, anumiterapi vyAptijJAnAdipramAtvapAratantryeNA'pramAtvaprasaGgAt / anumiterutpattau parApekSA, viSayaparicchede tu svAtantryamiti cet, na, smRterapyutpattAvevA'nubhavasavyapekSatvAt, svaviSayaparicchede tu svAtantryAt / anubhavaviSayIkRtabhAvAvabhAsinyAH smRteviSayaparicchede'pi na svAtantryamiti cet, tarhi vyAptijJAnAdi-viSayIkRtAnarthAn paricchindatyA anumiterapi prAmANyaM dUrata eva / naiyatyenA'bhAta evA'rtho'numityA viSayIkriyata iti cet, tarhi tattayA'bhAta evA'rthaH smRtyA viSayIkriyata iti tulyamiti na kiJcidetat / _[pratyabhijJAnasya nirUpaNam / ] anubhavasmRtihetukaM tiryagUrkhatAsAmAnyAdigocaraM saGkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnam / yathA 'tajjAtIya evA'yaM gopiNDaH' 'gosadRzo gavayaH' 'sa evA'yaM jinadatta:' 'sa evA'nenA'rthaH kathyate' 'govilakSaNo mahiSaH' 'idaM tasmAd dUram' 'idaM tasmAt samIpam' 'idaM tasmAt prAMzu husvaM vA' ityAdi / tattedantArUpaspaSTAspaSTAkArabhedAnnaikaM pratyabhijJAnasvarUpamastIti zAkyaH, tanna, AkArabhede'pi citrajJAnavadekasya tasyA'nubhUyamAnatvAt, svasAmagrIprabhavasyA'sya vastuto'spaSTaikarUpatvAcca, idantollekhasya pratyabhijJAnibandhanatvAt / viSayAbhAvAnnedamastIti cet, na, pUrvAparavivartavatyaikadravyasya viziSTasyaitadviSayatvAt / ata eva 'agRhItAsaMsargakamanubhavasmRtirUpaM jJAnadvayamevaitad' iti nirastam, itthaM sati viziSTajJAnamAtrocchedApatteH / tathApi 'akSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt pratyakSarUpamevedaM yuktam' iti kecit, tanna, sAkSAdakSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvasyA'siddheH, pratyabhijJAnasya sAkSAtpratyakSasmaraNAnvayavyatirekAnuvidhAyitvenA'nubhUyamAnatvAt, anyathA prathamavyaktidarzanakAle'pyutpattiprasaGgAt / ___ atha punadarzane pUrvadarzanAhitasaMskAraprabodhotpannasmRtisahAyamindriyaM pratyabhijJAnamutpAdayatItyucyate, tadanucitam, pratyakSasya smRtinirapekSatvAt / anyathA parvate vahnijJAnasyA'pi vyAptismaraNAdisApekSamanasaivopapattau anumAnasyA'pyucchedaprasaGgAt / kiJca, 'pratyabhijAnAmi' iti vilakSaNapratIterapyati-riktametat, etena 'vizeSyendriyasannikarSasattvAd vizeSaNajJAne sati viziSTapratyakSarUpametadupapadyate' iti nirastam, 'etatsadRzaH saH' ityAdau tadabhAvAt, smRtyanubhavasaGkalanakramasyA''nubhavikatvAcceti dik / / atrAha bhATTaH-nanvekatvajJAnaM pratyabhijJAnamastu, sAdRzyajJAnaM tUpamAnameva, gavaye dRSTe gavi ca smRte sati sAdRzyajJAnasyopamAnatvAt, taduktam "tasmAdyat smaryate tat syAt sAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // 1 // pratyakSeNA'vabuddhe'pi sAdRzye gavi ca smRte / viziSTasyA'nyato'siddharupamAnapramANatA // 2 // " [zlokavA0 upa0 zlo0 37-38] iti, tanna, dRSTasya sAdRzyaviziSTapiNDasya smRtasya ca goH saGkalanAtmakasya 'gosadRzo gavayaH' iti jJAnasya pratyabhijJAnatA'natikramAt / anyathA 'govisadRzo mahiSaH' ityAderapi sAdRzyAviSayatvenopamAnAtireke 1. pra0 na0 3.5 / 2. tulanA- pra0 na0 3.6 / 3-0rUpajJAna0-pra0 /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA (mUla) pramANasaGkhyAvyAghAtaprasaGgAt / etena - 'gosadRzo gavayaH' ityatidezavAkyArthajJAnakaraNakaM sAdRzyaviziSTapiNDadarzanavyApArakam 'ayaM gavayazabdavAcyaH' iti saJjJAsaJjJisambandhapratipattirUpamupamAnam-iti naiyAyikamatamapyapahastitaM bhavati / anubhUtavyaktau gavayapadavAcyatvasaGkalanAtmakasyA'sya pratyabhijJAnatvAnatikramAt pratyabhijJAnAvaraNakarmakSayopazamavizeSeNa yaddharmAvacchedenA'tidezavAkyAnUdyadharmadarzanaM taddharmAvacchedenaiva padavAcyatvaparicchedopa-patteH / ata eva "payombubhedI haMsaH syAt" ityAdi - vAkyArthajJAnavatAM payo'mbubheditvAdi - viziSTavyaktidarzane sati 'ayaM haMsapadavAcyaH' ityAdipratItirjAyamAnopapadyate / yadi ca 'ayaM gavayapadavAcyaH' iti pratItyarthaM pratyabhijJAtiriktaM pramANamAzrIyate tadA AmalakAdidarzanAhitasaMskArasya bilvAdidarzanAt 'atastat sUkSmam' ityAdipratItyarthaM pramANAntaramanveSaNIyaM syAt / mAnasatve cA''sAmupamAnasyApi mAnasatvaprasaGgAt / 'pratyabhijAnAmi' iti pratItyA pratyabhijJAnatvamevA'bhyupeyamiti dik / [ tarkasya nirUpaNam // ] 267 sakaladezakAlAdyavacchedena sAdhyasAdhanabhAvAdiviSaya UhastarkaH, yathA 'yAvAn kazciddhUmaH sa sarvo vahnau satyeva bhavati, vahniM vinA vA na bhavati' 'ghaTazabdamAtraM ghaTasya vAcakam' 'ghaTamAtraM ghaTazabdavAcyam' ityAdi / tathAhi-svarUpaprayuktA'vyabhicAralakSaNAyAM vyAptau bhUyodarzanasahitAnvayavyatirekasahakAreNA'pi pratyakSasya tAvadaviSayatvAdevA'pravRttiH, sutarAM ca sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhAreNa tadgraha iti sAdhyasAdhanadarzanasmaraNapratyabhijJAnopajanitastarka eva tatpratItimAdhAtumalam / atha svavyApakasAdhya-sAmAnAdhikaraNyalakSaNAyA vyApteryogyatvAd bhUyodarzana- vyabhicArAdarzanasahakRtenendriyeNa vyAptigraho'stu, sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhArasyA'pi sAmAnyalakSaNapratyAsattyA sambhavAditi cet, na, 'tarkayAmi' ityanubhavasiddhena tarkeNaiva sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhAreNa vyAptigrahopapattau sAmAnyalakSaNa - pratyAsattikalpane pramANAbhAvAt, UhaM vinA jJAtena sAmAnyenA'pi sakalavyaktyanupasthitezca / vAcyavAcaka bhAvo'pi tarkeNaivA'vagamyate, tasyaiva sakalazabdArthagocaratvAt / prayojakavRddhoktaM zrutvA pravartamAnasya prayojyavRddhasya ceSTAmavalokya tatkAraNajJAnajanakatAM zabde'vadhArayanto(yato)'ntyAvayavazravaNa-pUrvAvayavasmaraNopajanita-varNapadavAkyaviSayasaGkalanAtmakapratyabhijJAnavata~ AvApodvApAbhyAM sakalavyaktyupasaMhAreNa ca vAcyavAcakabhAvapratItidarzanAditi / ayaM ca tarkaH sambandhapratItyantaranirapekSa eva svayogyatAsAmarthyAt sambandhapratItiM janayatIti nA'navasthA / pratyakSapRSThabhAvivikalparUpatvAnnA'yaM pramANamiti bauddhAH, tanna, pratyakSapRSThabhAvino vikalpasyA'pi pratyakSagRhItamAtrAdhyavasAyitvena sarvopasaMhAreNa vyAptigrAhakatvAbhAvAt / tAdRzasya tasya sAmAnyaviSayasyA'pyanumAnavat pramANatvAt, avastunirbhAse'pi paramparayA padArthapratibandhena bhavatAM vyavahArataH prAmANyaprasiddheH / yastu-agnidhUmavyatiriktadeze prathamaM dhUmasyA'nupalambha ekaH, tadanantaramagnerupalambhastato dhUmasyetyupalambhadvayam, pazcAdagneranupalambho'nantaraM dhUmasyA'pyanupalambha iti dvAvanupalambhAviti pratyakSAnupa1. tulanA - pra0 na0 3. 7-8 / 2. -0 yuktavyabhi0 saM0 mu0 / 3. 0 sattyasambha0 pra0 va0 / 4. -0jJAnavat AvA0 mu0 /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 pariziSTa-1 lambhapaJcakAd vyAptigraha:-ityeteSAM siddhAntaH, taduktam "dhUmAdhIrvahnivijJAnaM dhUmajJAnamadhIstayoH / pratyakSAnupalambhAbhyAmiti paJcabhiranvayaH // " iti, sa tu mithyA, upalambhAnupalambhasvabhAvasya dvividhasyA'pi pratyakSasya sannihitamAtraviSayatayA'vicArakatayA ca deshaadivyvhit-smstpdaarthgocrtvaayogaat| yattu 'vyApyasyA''hAryAropeNa vyApAkasyA''hAryaprasaJjanaM tarkaH / sa ca vizeSadarzanavad virodhizaGkAkAlIna-pramANamAtrasahakArI, virodhizaGkAnivartakatvena tadanukUla eva vA / na cA'yaM svataH pramANam' iti naiyAyikairiSyate, tanna, vyAptigraharUpasya tarkasya svaparavyavasAyitvena svataH pramANatvAt, parAbhimatatarkasyA'pi kvacidetadvicArAGgatayA, viparyayaparyavasAyina AhAryazaGkAvighaTakatayA, svAtantryeNa zaGkAmAtravighaTakatayA vopayogAt / itthaM cA'jJAnanivartakatvena tarkasya prAmANyaM dharmabhUSaNoktaM satyeva tanna(tatra)mithyAjJAnarUpe vyavacchedye saGgacchate, jJAnAbhAvanivRttistvarthajJAtatAvyavahAranibandhana-svavyavasiti-paryavasitaiva sAmAnyataH phalamiti draSTavyam / [anumAnaM dvedhA vibhajya svArthAnumAnasya lakSaNam / ] ___sAdhanAtsAdhyavijJAnam-anumAnam / tad dvividhaM svArthaM parArthaM ca / tatra hetugrahaNa-sambandhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnaM svArtham, yathA gRhItadhUmasya smRtavyAptikasya 'parvato vahnimAn' iti jJAnam / atra hetugrahaNa-sambandhasmaraNayoH samuditayoreva kAraNatvamavaseyam, anyathA vismRtApratipannasambandhasyA'gRhItaliGgakasya ca kasyacidanumAnotpAdaprasaGgAt / [hetusvarUpacarcA / ] __nizcitAnyathAnupapattyekalakSaNo hetuH, na tu trilakSaNakAdiH / tathAhi-trilakSaNa eva heturiti bauddhaaH| pakSadharmatvAbhAve'siddhatvavyavacchedasya, sapakSa eva sattvAbhAve ca viruddhatvavyudAsasya, vipakSe'sattvaniyamAbhAve cA'naikAntikatvaniSedhasyA'sambhavenA'numityapratirodhAnupapatteriti, tanna, pakSadharmatvAbhAve'pi udeSyati zakaTa-kRttikodayAd, upari savitA-bhUmerAlokavattvAd, asti nabhazcandro-jalacandrAdityAdyanumAnadarzanAt / na cAtrApi 'kAlAkAzAdikaM bhaviSyacchakaTodayAdimat kRttikodayAdimattvAt' ityevaM pakSadharmatvopapattiriti vAcyam, ananubhUyamAnadharmiviSayatvenetthaM pakSadharmatvopapAdane jagaddharmyapekSayA kAkakASNyena prAsAdadhAvalyasyA'pi sAdhanopapatteH / nanu yadyevaM pakSadharmatA'numitau nA'GgaM tadA kathaM tatra pakSabhAnaniyama iti cet, kvacidanyathA'nupapattyavacchedakatayA grahaNAt pakSabhAnaM, yathA nabhazcandrAstitvaM vinA jalacandro'nupapanna ityatra; kvacicca 1. -0tayA copayo0-pra0 mu0 / 2. dharmabhUSaNena hi zlokavAttikIyavAkyollekhena svamataM samathitam, tathAhi "taduktaM zlokavArtikabhASye-'sAdhyasAdhanasambandhAjJAnanivRttirUpe hi phale sAdhakatamastarkaH' iti / " [nyAyadI0 pR0 19] / draSTavyaM caitat tattvArthazlokavA0 1. 13. 115-8 vRttau / 3. dharmabhUSaNoktaM tatra satyeva mithyAjJAne vyavacchedye saGgacchate jJAnarUpe / jJAnAbhAva0-mu0 / 4. -0jJAnatA0-mu0 / 5. pra0 mI0 1. 2.7 / 6. tulanA pra0 na0 3.9 / 7. pra0 na0 3. 10 / 8. pra0 na0 3. 11-12 / 9. -0bhAve vAnai0-saM0 /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA(mUla) 269 hetugrahaNAdhikaraNatayA, yathA parvato vahnimAn dhUmavattvAdityatra dhUmasya parvate grahaNAd vaDherapi tatra bhAnamiti / vyAptigrahavelAyAM tu parvatasya sarvatrA'nuvRttyabhAvena na graha iti / yattu antarvyAptyA pakSIyasAdhyasAdhanasambandhagrahAt pakSasAdhyasaMsargabhAnam, taduktam-"pakSIkRta eva viSaye sAdhanasya sAdhyena vyAptirantarvyAptiH, anyatra tu bahirvyAptiH" (pra.na. 3.38) iti, tenna, antarvyAptyA hetoH sAdhyapratyAyanazaktau satyAM bahirvyApterudbhAvanavyarthatvapratipAdanena tasyAH svarUpaprayukta(ktA')vyabhicAralakSaNatvasya, bahirvyAptezca sahacAramAtratvasya lAbhAt, sArvatrikyA vyApteviSayabhedamAtreNa bhedasya durvacatvAt / na cedevaM tadA'ntarvyApti-grahakAla eSa eva(kAla eva) pakSasAdhyasaMsargabhAnAdanumAnavaika(pha)lyApattiH vinA parvatovahnimAnityuddezyapratItimiti yathAtantraM bhAvanIyaM sudhIbhiH / / ___itthaM ca 'pakvAnyetAni sahakAraphalAni-ekazAkhAprabhavatvAd-upayuktasahakAraphalavadityAdau bAdhitaviSaye, mUryo'yaM devadattaH-tatputratvAt-itaratatputravadityAdau satpratipakSe cA'tiprasaGgavAraNAya abAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvasahitaM prAguktarUpatrayamAdAya pAJcarUpyaM hetulakSaNam' iti naiyAyikamatamapyapAstam, udeSyati zakaTamityAdau pakSadharmatvasyaivA'siddheH, sa zyAmaH tatputratvAdityatra hetvAbhAse'pi pAJcarUpyasattvAcca, nizcitAnyathAnupapattereva sarvatra hetulakSaNatvaucityAt / [sAdhyasvarUpacarcA / ] nanu hetunA sAdhyamanumAtavyam / tatra kiMlakSaNaM sAdhyamiti cet, ucyate-apratItamanirAkRtamabhIpsitaM ca sAdhyam / zaGkita-viparItA-nadhyavasitavastUnAM sAdhyatApratipattyarthamapratItamiti vizeSaNam / pratyakSAdiviruddhasya sAdhyatvaM mA prasAGkSIdityanirAkRtagrahaNam / anabhimatasyA'sAdhyatvapratipattaye'bhIpsitagrahaNam / ___kathAyAM zaGkitasyaiva sAdhyasya sAdhanaM yuktamiti kazcit, tanna, viparyastAvyutpannayorapi parapakSadidRkSAdinA kathAyAmupasarpaNasambhavena saMzayanirAsArthamiva viparyayAnadhyavasAyanirAsArthamapi prayogasambhavAt, pitrAdeviparyastAvyutpannaputrAdizikSApradAnadarzanAcca / na cedevaM jigISukathAyAmanumAnaprayoga eva na syAt-tasya sAbhimAnatvena viparyastatvAt / anirAkRtamiti vizeSaNaM vAdiprativAdyubhayApekSayA, dvayoH pramANenA'bAdhitasya kathAyAM saadhytvaat| abhIpsitamiti tu vAdyapekSayaiva, vaktureva svAbhipretArthapratipAdanAyecchAsambhavAt / tatazca parArthAzcakSurAdaya ityAdau pArArthyamAtrAbhidhAne'pyAtmArthatvameva sAyaM(0meva sAdhyaM) sidhyti| anyathA saMhataparArthatvena bauddhaizcakSurAdInAmabhyupagamA[t sAdhanavaiphalyA]dityananvayAdidoSaduSTametatsAGkhyasAdhanamiti 1. tatrAntA0-saM0 pra0 mu0 / 2. tulanA-pra0 na0 3. 37 / 3. -0kAla eva ca pakSa-mu0 / 4. "vinA parvato vahnimAnityuddezyapratItim" ityagretanaH pAThaH saGgatArthakatayA atraiva sUpapAdaH / tathA ca-tadAntAptigrahakAla eva parvato vahnimAnityuddezyapratIti vinA pakSasAdhyasaMsargabhAnAdanumAnavaiphalyApattirityAdirarthaH sampadyate / 5. tulanA-pra0 na0 3. 14-17 / 6. -0gamAdityananvaya0-va0 / atrAyaM pATho'nusandheyaH-"tatazca parArthAzcakSurAdaya ityAdau pArArthyamAtrAbhidhAne'pyAtmArthatvameva sAdhyasya prasiddhyati / taddhIcchayA vyAptaM sAGkhyasya bauddhaM prati sAdhyameva / AtmA hi sAGkhyena sAdhayitumupakrAntastato'sAveva sAdhyaH / anyathA sAdhanasya vaiphalyApatteH, saMhataparArthatvena bauddhaizcakSurAdInAmupagamAt / evaM cAtmanaH sAdhyatve hetoriSTavighAtakAritayA vizeSaviruddhatvaM sAdhyasya ca dRSTAntadoSaH sAdhyavaikalyamiti / " -syA0ra0 e0 538 /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 1 270 vadanti / svArthAnumAnAvasare'pi parArthAnumAnopayogyabhidhAnam, parArthasya svArthapuraHsaratvenA'natibheda jJApanArtham / vyAptigrahaNasamayApekSayA sAdhyaM dharma eva, anyathA tadanupapatteH / AnumAnikapratipattyavasarApekSayA tu pakSAparaparyAyastadviziSTaH prasiddho dharmI / itthaM ca svArthAnumAnasya trINyaGgAni dharmI sAdhyaM sAdhanaM ca / tatra sAdhanaM gamakatvenA'Ggam, sAdhyaM tu gamyatvena, dharmI punaH sAdhyadharmAdhAratvena - AdhAravizeSaniSThatayA sAdhyAddhe(sAdhyasiddhe)ranumAnaprayojanatvAt / athavA pakSo heturityaGgadvayaM svArthAnumAne, sAdhyadharmaviziSTasya dharmiNaH pakSatvAt iti dharmadharmibhedAbhedavivakSayA pakSadvayaM draSTavyam / dharmiNaH prasiddhizca kvacitpramANAt kvacidvikalpAt kvacitpramANavikalpAbhyAm / tatra nizcitaprAmANyaka-pratyakSAdyanyatamAvadhRtatvaM pramANaprasiddhatvam / anizcitaprAmANyAprAmANya-pratyayagocaratvaM vikalpaprasiddhatvam / taddvayaviSayatvaM pramANavikalpaprasiddhatvam / tatra pramANasiddho dharmI yathA dhUmavattvAdagnimattve sAdhye parvataH sa khalu pratyakSeNA'nubhUyate / vikalpasiddho dharmI yathA sarvajJo'sti sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatvAdityastitve sAdhye sarvajJaH, athavA kharaviSANaM nA'stIti nAstitve sAdhye kharaviSANam / atra hi sarvajJakharaviSANe astitvanAstitvasiddhibhyAM prAg vikalpasiddhe / ubhayasiddho dharmI yathA zabdaH pariNAmI-kRtakatvAdityatra zabdaH, sa hi vartamAna (naH) pratyakSagamyaH bhUto bhaviSyaMzca vikalpagamyaH, sa sarvo'pi dharmIti pramANavikalpasiddho dharmI / pramANobhayasiddhayordharmiNoH sAdhye kaamcaarH| vikalpasiddhe tu dharmiNi sattAsattayoreva sAdhyatvamiti niyamaH / taduktam - " vikalpasiddhe tasmin sattetare sAdhye" [parI0 3. 23] iti / atra bauddhaH sattAmAtrasyA'nabhIpsitatvAd viziSTasattAsAdhane' vA'nanvayAd vikalpasiddhe dharmiNi na sattA sAdhyetyAha, tadasat itthaM sati prakRtAnumAnasyA'pi bhaGgaprasaGgAt, vahnimAtrasyA'nabhIpsitatvAd viziSTavahnezcA'nanvayAditi / atha tatra sattAyAM sAdhyAyAM taddhetuH- bhAvadharmaH, bhAvAbhAvadharmaH, abhAvadharmo vA syAt ? / Adye'siddhiH, asiddhasattAke bhAvadharmAsiddheH / dvitIye vyabhicAraH, astitvAbhAvavatyapi vRtteH / tRtIye ca virodhA bhA(virodho'bhA) vadharmasya bhAve kvacidapyasambhavAt, taduktam-- "nA'siddhe bhAvadharmo'sti vyabhicAryubhayAzrayaH / dharmo viruddho'bhAvasya sA sattA sAdhyate katham ? // '' [pramANavA0 1.192] iti cet, na, itthaM vahnimaddharmatvAdivikalpairdhUmena vanyanumAnasyA'pyucchedApatteH / vikalpasyA'pramANatvAd vikalpasiddho dharmI nA'styeveti naiyAyikaH / tasyetthaMvacanasyaivA'nupapattestUSNImbhAvApattiH, vikalpasiddhadharmiNo'prasiddhau tatpratiSedhAnupapatteriti / idaM tvavadheyam-vikalpasiddhasya dharmiNo nA'khaNDasyaiva bhAnamasatkhyAtiprasaGgAditi / zabdAderviziSTasya tasya [bhA]nAbhyupagame vizeSaNasya saMzaye'bhAvanizcaye vA vaiziSTyabhA [nA]nupapatteH vizeSaNAdyaMze 1. 0 grahasamayA0 - saM0 va0 mu0 / pra0 na0 3. 17, 20 / 2. tulanA - nyAyadI0 pR0 22 / 3. tulanA -pra0 na0 3. 21 / 4. anizcitaprAmANyapratya0 pra0 / 5-0 sAdhane cAnanvayA0 mu0 / 6. nAkhaNDalasyai 0 saM0 / nAkhaNDasyaivAbhAnaM - va0 / 7 tasya bhAnAbhyu0 mu0 / 8. vA viziSTavaiziSTyabhAnAnu0mu0 /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA (mUla) 271 AhAryAroparUpA vikalpAtmikaivA'numitiH svIkartavyA, dezakAlasattAlakSaNasyA'stitvasya, sakaladezakAlasattA'bhAvalakSaNasya ca nAstitvasya sAdhanena paraparikalpitaviparItAropavyavacchedamAtrasya phalatvAt / vastutastu khaNDazaH prasiddhapadArthA'stitvanAstitva-sAdhanamevocitam / ata eva "asato natthi Niseho" [vizeSA0 gA0 1574] ityAdi bhASyagranthe kharaviSANaM nAstItyatra 'khare viSANaM nA'sti' ityevA'rtha upapAditaH / ekAntanityamarthakriyAsamarthaM na bhavati krama-yogapadyAbhAvAdityatrApi vizeSAvamarzadazAyAM kramayogapadyanirUpakatvAbhAvenA'rthakriyAniyAmakatvAbhAvo nityatvAdau susAdha iti samyagnibhAlanIyaM svaparasamayadattadRSTibhiH / ___ [parArthAnumAnasya pratipAdanam / ] parArthaM pakSahetuvacanAtmakamanumAnamupacArAt, tena zroturanumAnenA'rthabodhanAt / pakSasya vivAdAdeva gamyamAnatvAdaprayoga iti saugataH tanna, yatkiJcidvacanavyavahitAt tato vyutpannamateH pakSapratItAvapyanyAn pratyavazyanirdezyatvAt / prakRtAnumAnavAkyAvayavAntaraikavAkyatApannAt tato'vagamyamAnasya pakSasyA'prayogasya ceSTatvAt / avazyaM cA'bhyupagantavyaM hetoH pratiniyatedharmidharmatApratipattyarthamupasaMhAravacanavat sAdhyasyA'pi tadarthaM pakSavacanaM tAthAgatenApi, anyathA samarthanopanyAsAdeva gamyamAnasya hetorapyanupanyAsaprasaGgAt, mandamatipratipattyarthasya cobhayatrA'vizeSAditi / kiJca, pratijJAyAH prayogAnarhatve zAstrAdAvapyasau na prayujyeta, dRzyate ca prayujyamAneyaM zAkyazAstre'pi / parAnugrahArthaM zAstre tatprayogazca vAde'pi tulyaH, vijigISUNAmapi mandamatInAmarthapratipattestata evopapatteriti / ___ AgamAt pareNaiva jJAtasya vacanaM parArthAnumAnam, yathA buddhiracetanA utpattimattvAt ghaTavaditi sAGkhyAnumAnam / atra hi buddhAvutpattimattvaM sAGkhyAne(khyena)naivA'bhyupagamyate iti, tadetadapezalam, vAdiprativAdinorAgamaprAmANyavipratipratteH, anyathA tata eva sAdhyasiddhiprasaGgAt / parIkSApUrvamAgamAbhyupagame'pi parIkSAkAle tadbAdhAt / nanvevaM bhavadbhirapi kathamApAdyate paraM prati 'yat sarvathaikaM tat nA'nekatra sambadhyate, tathA ca sAmAnyam' iti ? satyam, ekadharmopagate(me) dharmAntarasandarzanamAtre(tra)tatparatvenaitadApAdanasya vastunizcAyakatvAbhAvAt, prasaGgaviparyayarUpasya maulahetoreva tannizcAyakatvAt, anekavRttitvavyApakA-'nekatvanivRttyaiva tannivRtteH maulahetuparikaratvena prasaGgopanyAsasyA'pi nyAyyatvAt / buddhiracetanetyAdau ca prasaGgaviparyayahetorvyAptisiddhinibandhanasya viruddhadharmAdhyAsasya vipakSabAdhakapramANasyA'nupasthApanAt prasaGgasyA'pyanyAyyatvamiti vadanti / hetuH sAdhyopapattyanyathAnupapattibhyAM dvidhA prayoktavyaH, yathA parvato vahnimAn, satyeva vahnau dhUmopapatteH asatyanupapattervA / anayoranyataraprayogeNaiva sAdhyapratipattau dvitIyaprayogasyaikatrA'nupayogaH / / 1. vizeSAmarza0-pra0 va0 / 2. tulanA-pra0 na0 3. 23 / 3.-0mAnazakyA0-saM0 pra0 / va0 pratau 'vAkyAvaya' ityAdi pATha: prathamaM likhito'pi pazcAt 'zakyAvaya' ityAdirUpeNa zodhito dRzyate / 4. tataH-vivAdAt / draSTavyaH-syA0 ra0 pR0 550 / 5. tulanA-pra0 na0 3. 24 / 6. pratiniyatadharmitA prati0-pra0 saM0 / 7. tadarthapakSa0-saM0 / 8.0pyasmai na-saM0 / 0pyasyai na-pra0 / 9. tulanA-pra0 na0 3. 29-31 / 10. pra0 na0 3. 32 /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 pariziSTa-1 pakSahetuvacanalakSaNamavayavadvayameva ca parapratipattyaGgaM na dRSTAntAdivacanam, pakSahetuvacanAdeva parapratipatteH, pratibandhasya tarkata eva nirNayAt, tatsmaraNasyA'pi pakSahetudarzanenaiva siddheH, asamarthitasya dRSTAntAdeH pratipattyanaGgatvAt tatsamarthanenaivA'nyathAsiddhezca / samarthanaM hi hetorasiddhatvAdidoSAnnirAkRtya svasAdhyenA'vinAbhAvasAdhanam, tata eva ca parapratItyupapattau kimaparaprayAseneti ? mandamatIMstu vyutpAdayituM dRSTAntAdiprayogo'pyupayujyate, tathAhi-yaH khalu kSayopazamavizeSAdeva nirNItapakSo dRSTAntasmAryapratibandha-grAhakapramANasmaraNanipuNo'parAvayavAbhyUhanasamarthazca bhavati, taM prati hetureva prayojyaH / yasya tu nA'dyApi pakSanirNayaH, taM prati pakSo'pi / yastu pratibandhagrAhiNaH pramANasya na smarati, taM prati dRSTAnto'pi / yastu dArzyantike hetuM yojayituM na jAnIte, taM pratyupanayo'pi / evamapi sAkAGkSa prati ca nigamanam / pakSAdisvarUpavipratipattimantaM prati ca pakSazuddhyAdikamapIti so'yaM dazAvayavo hetuH paryavasyati / [hetuprakArANAM pradarzanam / ] sa cA'yaM dvividhaH-vidhirUpaH pratiSedharUpazca / tatra vidhirUpo dvividhaH-vidhisAdhakaH pratiSedhasAdhakazca / tatrA''dyaH SoDhA, tadyathA-kazcid vyApya eva, yathA zabdo'nityaH prayatlanAntarIyakatvAditi / yadyapi vyApyo hetuH sarva eva, tathApi kAryAdyanAtmavyApyasyAt(tra) grahaNAdbhedaH / vRkSaH ziMzapAyA ityAderapyatraivA'ntarbhAvaH / kazcitkAryarUpaH, yathA parvato'yamagnimAn dhUmavattvAnyathAnupapatterityatra dhUmaH, dhUmo hyagneH kAryabhUtaH tadabhAve'nupapadyamAno'gni gamayati / kazcitkAraNarUpaH, yathA vRSTirbhaviSyati, viziSTameghAnyathAnupapatterityatra meghavizeSaH, sa hi varSasya kAraNaM svakAryabhUtaM varSaM gamayati / nanu kAryAbhAve'pi sambhavat kAraNaM na kAryAnumApakam, ata eva na vahnidhUmaM gamayatIti cet, satyam, yasmin sAmarthyApratibandhaH kAraNAntarasAkalyaM ca nizcetuM zakyate, tasyaiva kAraNasya kAryAnumApakatvAt / kazcit pUrvacaraH, yathA udeSyati zakaTaM kRttikodayAnyathAnupapatterityatra kRttikodayAnantaraM muhUrtAnte niyamena zakaTodayo jAyata iti kRttikodayaH pUrvacaro hetuH zakaTodayaM gamayati / kazcit uttaracaraH, yathodagAdbharaNiH prAk, kRttikodayAdityatra kRttikodayaH, kRttikodayo hi bharaNyudayottaracarastaM gamayatIti kAlavyavadhAnenA'nayoH kAryakAraNAbhyAM bhedaH / kazcit sahacaraiH, yathA mAtuliGgaM rUpavadbhavitumarhati rasavattAnyathAnupapatterityatra rasaH, raso hi niyamena rUpasahacaritaH, tadabhAve'nupapadyamAnastad gamayati, parasparasvarUpaparityAgo-palambhapaurvAparyAbhAvAbhyAM svabhAvakAryakAraNebhyo'sya bhedaH / eteSUdAharaNeSu bhAvarUpAnevA'gnyAdIn sAdhayanti dhUmAdayo hetavo bhAvarUpA eveti vidhisAdhakavidhirUpAsta evA'viruddhopalabdhaya ityucyante / dvitIyastu niSedhasAdhako viruddhopalabdhinAmA / sa ca svarbhAvaviruddhatadvyApyAdyupalabdhibhedAt saptadhA / yathA nAstyeva sarvathA ekAntaH, anekAntasyopalambhAt / nAstyasya tattvanizcayaH, tatra sandehAt / 1. tulanA-pra0 na0 3. 28, 33-36 / 2. tulanA-pra0 na0 3. 42 / 3. digambarajainaparamparAyAM paJcadhA zuddhirna dRzyate / 4. tulanA-pra0 na0 3.54-55 / 5. tulanA-pra0 na0 3.68-69, 77 / 6. -0vyApya: syAt pra0 saM0 / 7. tulanA-pra0 na0 3.78 / 8. tulanA-pra0 na03.79. / 9. tulanA-pra0 na0 3.70. / 10. tulanA pra0 na03. 80 / 11. tulanA-pra0 na0 3.81 / 12. tulanA-pra0 na0 3.71 / 13. tulanA-pra0 na0 3.82 / 14. tulanApra0 na0 3. 76 / 15. tulanA-pra0 na0 3. 83-92 / 16. viruddhasvabhAvavyApakakAryakAraNapUrvacarottaracarasahacaropalambhabhedAtsaptadhA / 17. tulanA-pra0 na0 3.84, 85, 87-92 /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA (mUla) 273 nAstyasya krodhopazAntiH, vadanavikArAdeH / nAstyasyA'satyaM vacaH, rAgAdyakalaGkitajJAnakalitatvAt / nodgamiSyati muhUrtAnte puSyatArA, rohiNyudgamAt / nodagAnmuhUrtAtpUrvaM mRgaziraH, pUrvaphA(pha)lgunyudayAt / nAstyasya mithyAjJAnaM, samyagdarzanAditi / atrAnekAntaH pratiSedhyasyaikAntasya svabhAvato viruddhaH / tattvasandehazca pratiSedhyatattvanizcayaviruddha-tadanizcayavyApyaH / vadanavikArAdizca krodhopazamaviruddhatadanupazamakAryam / rAgAdyakalaGkitajJAnakalitatvaM cA'satyaviruddhasatyakAraNam / rohiNyudgamazca puSyatArodgamaviruddhamRgazIrSodayapUrvacaraH / pUrvaphalgunyudayazca mRgazIrSodayaviruddhamaghodayottaracaraH / samyagdarzanaM ca mithyAjJAnaviruddhasamyagjJAnasahacaramiti / pratiSedharUpo'pi heturdvividha:-vidhisAdhakaH pratiSedhasAdhakazceti / Adyo viruddhAnupalabdhinAmA vidheyaviruddha-kAryakAraNasvabhAvavyApakasahacarAnupalambhabhedAtpaJcadhA / yathA astyatra rogAtizayaH, nIrogavyApArAnupalabdheH / vidyate'tra kaSTam, issttsNyogaabhaavaat| vastujAtamanekAntAtmakam, ekAntasvabhAvAnupalambhAt / astyatra cchAyA, auSNyAnupalabdheH / astyasya mithyAjJAnam, samyagdarzanAnupalabdheriti / dvitIyo'viruddhAnupalabdhinAmA pratiSedhyAviruddha-svabhAvavyApakakAryakAraNapUrvacarottaracarasahacarAnupalabdhibhedAt saptadhA / yathA nAstyatra bhUtale kumbhaH, upalabdhilakSaNaprAptasya tatsvabhAvasyA'nupalambhAt / nAstyatra panasaH, pAdapAnupalabdheH / nAstyatrA'pratihatazaktikaM bIjam, aGkurAnavalokanAt / na santyasya prazamaprabhRtayo bhAvAH, tattvArthazraddhAnAbhAvAt / nodgamiSyati muhUrtAnte svAti:, citrodayAdarzanAt / nodagamatpUrvabhadrapadA muhUrtAtpUrvam, uttarabhadrapadodgamAnavagamAt / nAstyatra samyagjJAnam, samyagdarzanAnupalabdheriti / so'yamanekavidho'nyathAnupapattyekalakSaNo heturukto'to'nyo hetvAbhAsaH / / [hetvAbhAsanirUpaNam / ] sa tredhA-asiddhaviruddhAnaikAntikabhedAt / tatrA'pratIyamAnasvarUpo. heturasiddhaH / svarUpApratItizcA'jJAnAtsandehAdviparyayAdvA / sa dvividhaH-ubhayAsiddho'nyatarAsiddhazca / Adyo yathA zabdaH pariNAmI cAkSuSatvAditi / dvitIyo yathA acetanAstaravaH, vijJAnendriyAyunirodhalakSaNamaraNarahitatvAt, acetanAH sukhAdayaH utpattimattvAditi vaa| nanvanyatarAsiddho hetvAbhAsa eva nAsti, tathAhi-pareNA'siddha ityudbhAvite yadi vAdI na tatsAdhakaM pramANamAcakSIta, tadA pramANAbhAvAdubhayorapyasiddhaH / athA''cakSIta tadA pramANasyA'pakSapAtitvAdubhayorapi siddhaH / atha yAvanna paraM prati pramANena prasAdhyate, tAvat taM pratyasiddha iti cet, gauNaM tadyasiddhatvam, na hi ratnAdipadArthastattvato'pratIyamAnastAvantamapi kAlaM mukhyatayA tadAbhAsaH / kiJca, anyatarAsiddho yadA hetvAbhAsastadA vAdI nigRhIta: syAt, na ca nigRhItasya pazcAdanigraha iti yuktam / nApi hetusamarthanaM pazcAd yaktama. nigrahAntatvAda vAdasyeti / atrocyate-yadA vAdI samyagghetatvaM pratipadyamAno'pi tatsamarthananyAyavismaraNAdinimittena prativAdinaM prAznikAn vA pratibodhayituM na zaknoti, asiddhatAmapi nA'numanyate, tadA'nyatarAsiddhatvenaiva nigRhyate / tathA, svayamanabhyupagato'pi parasya siddha ityetAvAna(ityetAvatai)vopanyasto 1. pUrvAphAlgu-pra0 / 2. tulanA- pra0 na0 3. 103-109 / 3. tulanA- pra0 na0 3. 94-102 / 4. tulanA pra0 na0 6. 47 / 5. tulanA-pra0 na0 6.48-51 / 6. -ityetAvAmevopa0-saM0 /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 1 274 heturanyatarAsiddho nigrahAdhikaraNam, yathA sAGkhyasya jainaM prati 'acetanAH sukhAdaya utpattimattvAt ghaTavat' iti / sAdhyaviparItavyApto viruddhaH / yathA apariNAmI zabdaH kRtakatvAditi / kRtakatvaM hyapariNAmitvaviruddhena pariNAmitvena vyAptamiti / yasyA'nyathAnupapattiH sandihyate so'naikAntikeH / sa dvedhA-nirNItavipakSavRttikaH sandigdhavipakSavRttikazca / Adyo yathA - nityaH zabdaH prameyatvAt / atra hi prameyatvasya vRttirnitye vyomAdau sapakSa iva vipakSe'nitye ghaTAdAvapi nizcitA / dvitIyo yathA - abhimata: sarvajJo na bhavati vaktRtvAditi / atra hi vaktRtvaM vipakSe sarvajJe saMdigdhavRttikam, sarvajJaH kiM vaktA''hosvinneti sandehAt / evaM sa zyAmo mitrAputratvAdityAdyapyudAhAryam / akiJcitkarAkhyazcaturtho'pi hetvAbhAsabhedo dharmabhUSaNenodAhRto na zraddheyaH / siddhasAdhano bAdhitaviSayazceti dvividhasyA'pyaprayojakAhvayasya tasya pratIta nirAkRtAkhyapakSAbhAsabhedAnatiriktatvAt / na ca yatra pakSadoSastatrA'vazyaM hetudoSo'pi vAcyaH, dRSTAntAdidoSasyA'pyavazyaM vAcyatvApatteH / etena kAlAtyayApadiSTo'pi pratyukto veditavyaH / prakaraNasamo'pi nA'tiricyate, tulyabala-sAdhyatadviparyayasAdhakahetudvayarUpe satyasmin prakRtasAdhyasAdhanayoranyathAnupapattyanizcaye'siddha evA'ntarbhAvAditi saMkSepaH / [AgamapramANanirUpaNam / ] AptavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH / na ca vyAptigrahaNabalenA'rthapratipAdakatvAd dhUmavadasyA'numAne'ntarbhAvaH, kUTAkUTakArSApaNanirUpaNapravaNapratyakSavadabhyAsadazAyAM vyAptigrahanairapekSyeNaivA'syA'rthabodhakatvAt / yathAsthitArthaparijJAnapUrvakahitopadezapravaNa AptaH / varNapadavAkyAtmakaM tadvacanam / varNo'kArAdiH paudgalikaH / padaM saGketavat / anyo'nyApekSANAM padAnAM samudAyo vAkyam / tadidamAgamapramANaM sarvatra vidhipratiSedhAbhyAM svArthamabhidadhAnaM saptabhaGgImanugacchati, tathaiva paripUrNArthaprApakatvalakSaNa- tAttvikaprAmANyanirvAhAt kvacidekabhaGgadarzane'pi vyutpannamatInAmitarabhaGgAkSepadhrauvyAt / yatra tu ghaTo'stItyAdilokavAkye saptabhaGgIsaMsparzazUnyatA tatrA'rthaprApakatvamAtreNa lokApekSayA prAmANye'pi tattvato na prAmANyamiti draSTavyam / [saptabhaGgIsvarUpacarcA / ] keyaM saptabhaGgIti ceducyate- ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAkprayogaH saptabhaGgI / iyaM ca saptabhaGgI vastu pratiparyAyaM saptavidhadharmANAM sambhavAt saptavidhasaMzayotthApita-saptavidhajijJAsAmUla- saptavidhapraznAnurodhAdupapadyate / tatra syAdastyeva sarvamiti prAdhAnyena vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH / syAt-kathaJcit svadravyakSetrakAlabhAvApekSayetyarthaH / asti hi ghaTAdikaM dravyataH pArthivAditvena, na jalAditvena / kSetrataH 1. tulanA- pra0 na0 6. 52, 53 / 2. tulanA- pra0 na0 6. 54-57 / 3. pra0 na0 4 1 / 4. tulanA - pra0 na0 4. 4 / 5. tulanA - pra0 na0 4 8, 9 / 6. tulanA pra0 na0 4 10 / 7. tulanA - pra0 na0 4 13 / 8. pra0 na0 4. 14 / 9. tulanA pra0 na0 4. 37-42 / 10. tulanA pra0 na0 4. 15 /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA (mUla) 275 pATaliputrakAditvena, na kAnyakubjAditvena / kAlataH zaizirAditvena, na vAsantikAditvena / bhAvataH zyAmAditvena, na raktAditveneti / evaM syAnnAstyeva sarvamiti prAdhAnyena niSedhakalpanayA dvitIyaH / na cA'sattvaM kAlpanikam, sattvavat tasya svAtantryeNA'nubhavAt, anyathA vipakSAsattvasya tAttvikasyA'bhAvena hetostrairUpyavyAghAtaprasaGgAt / syAdastyeva syAnnAstyeveti prAdhAnyena kramikavidhiniSedhakalpanayA tRtIyaH / syAdavaktavyameveti yugapatprAdhAnyena vidhiniSedhakalpanayA caturthaH3, ekena padena yugpdubhyorvktumshkytvaat| zatRzAnazau sadityAdau sAGketikapadenA'pi krameNA'rthadvayabodhanAt / anyataratvAdinA kathaJcidubhayabodhane'pi prAtisvikarUpeNaikapadAdubhayabodhasya brahmaNApi durupapAdatvAt / syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca paJcamaH / syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH / syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca saptama iti / seyaM saptabhaGgI pratibhaGga(Gga) sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca / tatra pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAdvA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH / nayaviSayIkRtasya vastudharmasya bhedavRttiprAdhAnyAnedopacArAdvA krameNA'bhidhAyakaM vAkyaM vikalAdezaH / nanu ka: kramaH, kiM vA yaugapadyam ? ucyate yadA'stitvAdidharmANAM kAlAdibhirbhedavivakSA tadaikazabdasyA'nekArthapratyAyane zaktyabhAvAt kramaH / yadA tu teSAmeva dharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpamucyate tadaikenApi zabdenaikadharmapratyAyanamukhena tadAtmakatAmApannasyA'nekAzeSarUpasya vastunaH pratipAdanasambhavAd yaugapadyam / ke punaH kAlAdayaH ? / ucyate-kAla AtmarUpamarthaH sambandha upakAra: guNidezaH saMsargaH zabda ityaSTau / tatra syAjjIvAdi vastvastyevetyatra yatkAlamastitvaM tvat(tat)kAlAH zeSAnantadharmA vastunyekaDeti teSAM kAlenA'bhedavRttiH / yadeva cA'stitvasya tadguNatvamAtmarUpaM tadevA'nyAnantaguNAnAmapItyAtmarUpeNA'bhedavRttiH / ya eva cA''dhAre(ro)'rtho dravyAkhyo'stitvasya sa evA'nyaparyAyANAmityarthenA'bhedavRttiH / ya eva cA'viSvagbhAvaH sambandho'stitvasya sa evA'nyeSAmiti sambandhenA'bhedavRttiH / ya eva copakAro'stitvena svAnuraktatvakaraNaM sa evA'nyairapItyupakAreNA'bhedavRttiH / ya eva guNinaH sambandhI dezaH kSetralakSaNo'stitvasya sa evA'nyeSAmiti guNidezenA'bhedavRttiH / ya eva caikavastvAtmanA'stitvasya saMsargaH sa evA'nyeSAmiti saMsargeNA'bhedavRttiH / guNIbhUtabhedAdabhedapradhAnAt sambandhAd viparyayeNa saMsargasya bhedaH / ya eva cA'stIti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH sa evA'zeSAnantadharmAtmakasyA'pIti zabdenA'bhedavRttiH, paryAyArthikanayaguNabhAvena drvyaarthiknypraadhaanyaaduppdyte| dravyArthikaguNabhAvena paryAyArthikaprAdhAnye tu na guNAnAmabhedavRttiH sambhavati, samakAlamekatra nAnAguNAnAmasambhavAt, sambhave vA tadAzrayasya bhedaprasaGgAt, nAnAguNAnAM sambandhina AtmarUpasya ca bhinnatvAt, anyathA teSAM bhedavirodhAt, svAzrayasyA'rthasyA'pi nAnAtvAt, anyathA nAnAguNAzrayatva 1. tulanA-pra0 na0 4. 16 / 2. tulanA-pra0 na0 4. 17 / 3. tulanA-pra0 na0 4. 18 / 4. -0nacau-ratnAkarA0 4. 18 / 5. pra0 na0 4. 19 / 6. pra0 na0 4. 20 / 7. tulanA pra0 na0 4. 21 / 8. tulanA pra0 na0 4. 43 / 9. pra0 na0 4.44 / 10. tulanA-pra0 na0 4.45 / 11. draSTavyA-ratnAkarA0 4. 44 /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 1 276 virodhaat| sambandhasya ca sambandhibhedena bhedadarzanAt, nAnAsambandhibhirekatraikasambandhAghaTanAt / taiH kriyamANasyopakArasya ca pratiniyatarUpasyA'nekatvAt, anekairupakAribhiH kriyamANasyopakArasyaikasya virodhAt / guNidezasya ca pratiguNaM bhedAt, tadabhede bhinnArthaguNAnAmapi guNidezAbhedaprasaGgAt / saMsargasya ca pratisaMsargibhedAt, tadabhede saMsargibhedavirodhAt / zabdasya prativiSayaM nAnAtvAt, sarvaguNAnAmekazabdavAcyatAyAM sarvArthAnAmekazabdavAcyatApatteriti kAlAdibhirbhinnAtmanAmabhedopacAraH kriyate / evaM bhedavRttitadupacArAvapi vAcyAviti / paryavasitaM parokSam / tatazca nirUpitaH pramANapadArthaH / iti mahAmahopAdhyAya zrIkalyANavijayagaNiziSyamukhyapaNDitazrIlAbhavijayagaNiziSyAvataMsa - paNDita zrIjItavijayagaNisatIrthyapaNDitazrInayavijayagaNiziSyeNa paNDita zrIpadmavijayagaNisahodareNa paNDitayazovijayagaNinA kRtAyAM jainatarkabhASAyAM pramANaparicchedaH sampUrNaH / 2. nayaparicchedaH / [nayAnAM svarUpanirUpaNam // ] pramANAnyuktAni / atha nayA ucyante / pramANaparicchinnasyA'nantadharmAtmakasya vastuna ekadezagrAhiNastaditarAMzApratikSepiNo'dhyavasAyavizeSA nayAH / pramANaikadezatvAt teSAM tato bhedaH / yathA samudraikadezo na samudro nA'pyasamudrastathA nayA api na pramANaM na vA'pramANamiti / te ca dvidhAdravyArthikaparyAyArthikabhedAt / tatra prAdhAnyena dravyamAtragrAhI dravyArthikaH / prAdhAnyena paryAyamAtragrAhI paryAyArthikaH / tatra dravyArthikastridhA - naigamasaGgrahavyavahArabhedAt / paryAyArthikazcaturdhA RjusUtrazabdasamabhirUDhaivaMbhUtabhedAt / RjusUtro dravyArthikasyaiva bheda iti tu jinabhadragaNikSamAzramaNAH / tatra sAmAnyavizeSAdyanekadharmopanayanaparo'dhyavasAyo naigamaH, yathA paryAyayordravyayoH paryAya-dravyayozca mukhyAmukhyarUpatayA vivakSaNaparaH / atra saccaitanyamAtmanIti paryAyayormukhyAmukhyatayA vivakSaNam / atra caitanyAkhyasya vyaJjanaparyAyasya vizeSyatvena mukhyatvAt sattvAkhyasya tu vizeSaNatvenA'mukhyatvAt / pravRttinivRttinibandhanArthakriyAkAritvopalakSito vyaJjanaparyAyaH / bhUtabhaviSyatattvasaMsparzarahitaM vartamAnakAlAvacchinnaM vastusvarUpaM cA'rthaparyAyaH / vastu paryAyavaddravyamiti dravyayormukhyAmukhyatayA vivakSaNam, 1. tulanA- pra0 na0 7.1 / 2. tulanA-' - "nA'pramANaM pramANaM vA nayo jJAnAtmako mataH / syAtpramANaikadezastu sarvathApyavirodhataH // nA'yaM vastu nacA'vastu vastvaMzaH kathyate yataH / nAssamudraH samudro vA samudrAMzo yathocyate // " tattvArthazlokavA 0 1.6.21,5 / 3. tulanA - pra0 ja0 7.5 / 4. tulanA - pra0 na0 7. 6 / 5. tulanA - pra0 na0 7. 27 / 6. tulanA- pra0 na0 7.7 / "guNapradhAnabhAvena dharmayorekadharmiNi / vivakSA naigamo'tyantabhedoktiH syAttadAvRttiH // " laghIya0 6.18 / tattvArthazlokavA0 1.33.21 / 7. tulanA-pra0 na0 7. 8 / tattvArthazlokavA0 1. 33. 32, 33 / 8. tulanA - pra0 na0 7. 9 / tattvArthazlokavA0 1.33. 39 /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA (mUla) 277 paryAyavaddravyAkhyasya dharmiNo vizeSyatvena prAdhAnyAt, vastvAkhyasya vizeSaNatvena gauNatvAt / 'kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIva iti paryAyadravyayormukhyAmukhyatayA vivakSaNam, atra viSayAsaktajIvAkhyasya dharmiNo vizeSyatvena mukhyatvAt, sukhalakSaNasya tu dharmasya tadvizeSaNatvenA'mukhyatvAt / ne caivaM dravyaparyAyobhayAvagAhitvena naigamasya prAmANyaprasaGgaH, prAdhAnyena tadubhayAvagAhina eva jJAnasya pramANatvAt / 1 sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saGgrahaiH- sa dvedhA paro'parazca / tatrA'zeSavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH paraH sagrahaiH / yathA vizvamekaM sadavizeSAditi / dravyatvAdInyavAntarasAmAnyAni manvAnastadbhedeSu gajanimIlikAmavalambamAnaH punaraparasaGgrahaH / saGgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenA'bhisandhinA kriyate sa vyavahAraH' / yathA yat sat tad dravyaM paryAyo vA / yad dravyaM tajjIvAdiSaDvidham / yaH paryAyaH sadvividhaH - kramabhAvI sahabhAvI cetyAdi / 1.Rju vartamAnakSaNasthAyiparyAyamAtraM prAdhAnyataH sUcayannabhiprAya RjusUtraH / yathA sukhavivartaH sampratyasti / atra hi kSaNasthAyi sukhAkhyaM paryAyamAtraM prAdhAnyena pradarzyate, tadadhikaraNabhUtaM punarAtmadravyaM gauNatayA nA'rpyata iti / 11kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH / kAlakArakaliGgasaGkhyApuruSopasargAH kAlAdayaH / 12 tatra babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityatrA'tItAdikAlabhedena sumerorbhedapratipattiH, karoti kriyate kumbha ityAdau kArakabhedena, taTastaTI taTamityAdau liGgabhedena, dArAH kalatramityAdau saGkhyAbhedena, yAsyasi tvam, yAsyati bhavAnityAdau puruSabhedena, santiSThate avatiSThate ityAdAvupasargabhedena / 13 paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamarthaM samabhirohan samabhirUDhaH / zabdanayo hi paryAyabhede'pyarthA - bhedamabhipraiti, samabhirUDhastu paryAyabhede bhinnAnarthAnabhimanyate / abhedaM tvarthagataM paryAyazabdAnAmupekSata iti, yathA 14indanAdindraH, zakanAcchakraH, pUrvAraNAtpurandara ityAdi / 15zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyAviSTamarthaM vAcyatvenA'bhyupagacchannevambhUtaH / yathendanamanubhavannindraH / samabhirUDhanayo hIndanAdikriyAyAM satyAmasatyAM ca vAsavAderarthasyendrAdivyapadezamabhipraiti, kriyopalakSitasAmAnyasyaiva pravRttinimittatvAt, pazuvizeSasya 16 gamanakriyAyAM satyAmasatyAM ca govyapadezavat, tathArUDheH sadbhAvAt / evambhUtaH punarindanAdikriyApariNatamarthaM tatkriyAkAle indrAdivyapadezabhAjamabhimanyate / na hi kazcidakriyAzabdo'syA'sti / gaurava ityAdijAtizabdAbhimatAnAmapi kriyAzabdatvAt, 1. tulanA -pra0 na0 7. 10 / tattvArthazlokavA0 1. 33. 43 / 2. tulanA - tattvArthazlokavA0 1. 33. 22, 23 / 3. pra0 na0 7. 13 / tulanA - laghIya0 6. 19 / tattvArthazlokavA0 1.33. 51, 55 / 4. tulanA - pra0 na0 7. 14 / 5. pra0 na0 7 15 / 6. tulanA - pra0 na0 7. 16 / 7. pra0 na0 7. 19 / 8. pra0 na0 7. 23 / tattvArthazlokavA0 1. 33.58 / 9. tulanA - pra0 na0 7 24 / 10. tulanA - pra0 na0 7.28, 29 / tattvArthazlokavA0 1.33.61 / 11. pra0 na0 7. 32 / tulanA - laghIya0 6 14 / tattvArthazlokavA0 1. 33. 68-72 / 12. tulanA pra0 na0 7. 33 / 13. pra0 na0 7. 36 / tulanA - tattvArthazlokavA0 1. 33.76, 77 / 14. tulanA pra0 na0 7.37 / 15. pra0 na0 7. 40, 41 / tulanA - tattvArthazlokavA0 1. 33. 78, 79 / 16. - 0sya ca gamana0 pra0 va0 /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 1 278 gacchatIti gauH, AzugAmitvAdazva iti / zuklo nIla iti guNazabdAbhimatA api kriyAzabdA eva, zucIbhavanAcchuklo, nIlanAnnIla iti / devadatto yajJadatta iti yadRcchAzabdAbhimatA api kriyAzabdA eva, deva enaM deyAt, yajJa enaM deyAditiM / saMyogidravyazabdAH samavAya ( yi ) dravyazabdAzcA'bhimatAH kriyAzabdA eva daNDo'syAstIti daNDI, viSANamasyA'stIti viSANItyastikriyApradhAnatvAt / paJcatayI tu zabdAnAM vyavahAramAtrAt, na tu nizcayAdityayaM nayaH svIkurute / aiteSvAdyAzcatvAraH prAdhAnyenA'rthagocaratvAdarthanayAH, antyAstu trayaH prAdhAnyena zabdagocaratvAcchabdanayAH / tathA vizeSagrAhiNo'rpitanayAH, sAmAnyagrAhiNazcA'narpitanayAH / tatrA'narpitanayamate tulyameva rUpaM sarveSAM siddhAnAM bhagavatAm / arpitanayamate tvekadvitryAdisamayasiddhAH svasamAnasamayasiddhaireva tulyA iti / tathA, lokaprasiddhArthAnuvAdaparo vyavahAranayaH, yathA paJcasvapi varNeSu bhramare ra satsu zyAmo bhramara iti vyapadezaH / tAttvikArthAbhyupagamaparastu nizcayaH, sa punarmanyate paJcavarNo bhramaraH, bAdaraskandhatvena taccharIrasya paJcavarNapudgalairniSpannatvAt, zuklAdInAM ca nyagbhUtatvenA'nupalakSaNAt / athavA ekanayamatArthagrAhI vyavahAraH, sarvanayamatArthagrAhI ca nizcayaH / na caivaM nizcayasya pramANatvena nayatvavyAghAtaH, sarvanayamatasyA'pi svArthasya tena prAdhAnyAbhyupagamAt / tathA, jJAnamAtraprAdhAnyAbhyupagamaparA jJAnanayAH / kriyAmAtraprAdhAnyAbhyupagamaparAzca kriyAnayAH / tatrarjusUtrAdayazcatvAro nayAzcAritralakSaNAyAH kriyAyA eva prAdhAnyamabhyupagacchanti, tasyA eva mokSaM pratyavyavahitakAraNatvAt / naigamasaMgrahavyavahArAstu yadyapi cAritra zrutasamyaktvAnAM trayANAmapi mokSakAraNatvamicchanti, tathApi vyastAnAmeva, na tu samastAnAm, etanmate jJAnAditrayAdeva mokSa ityaniyamAt, anyathA nayatvahAniprasaGgAt, samudayavAdasya sthitapakSatvAditi draSTavyam / [nayaviSayANAmalpabahutvam |] kaH punaratra bahuviSayo nayaH ko vA'lpaviSayaH ? iti ceducyate-sanmAtragocarAtsaMgrahAttAvannaigamo bahuviSayo bhAvAbhAvabhUmikatvAt / sadvizeSaprakAzakAd vyavahArataH saMgrahaH samastasatsamUhopadarzakatvAd bahuviSayaH / vartamAnaviSayAvalambina RjusUtrAt kAlatritayavartyarthajAtAvalambI vyavahAro bahuviSayaH / kAlAdibhedena bhinnArthopadezakAt zabdAt tadviparItavedaka RjusUtro bahuviSayaH / na kevalaM kAlAdibhedenaivarjusUtrAdalpArthatA zabdasya, kintu bhAvaghaTasyA'pi sadbhAvAsadbhAvAdinA'rpitasya 'syAd ghaTaH syAdaghaTa' ityAdibhaGgaparikaritasya tenA'bhyupagamAt tasyarjusUtrAd vizeSitataratvopadezAt / yadyapIdRzasampUrNasaptabhaGgaparikaritaM vastu syAdvAdina eva saGgirante, tathApi RjusUtrakRtaitadabhyupagamApekSayA'nyatarabhaGgena vizeSitapratipattiratrA'duSTetyadoSa iti vadanti / pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsataH samabhirUDhAt zabdastadviSayA(dviparyayA) nuyAyitvAdbahuviSayaH / pratikriyaM vibhinnamarthaM pratijAnAnAdevambhUtAtsamabhirUDhaH tadanyathArthasthApakatvAdbahuviSayaH / 1. - 0 zabdaH sa0 saM0 / 0 zabdA sa0 pra0 / 2. tulanA pra0 na0 7 44 / tattvArthazlokavA0 1. 33. 81 / 3. - 0 bhramareSu satsu - saM0 pra0 / 4. tulanA - pra0 na0 7. 46 - 52 / sarvArtha0 1. 33 / tattvArthazlokavA0 1. 33. 82-89 /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA (mUla) 279 1nayavAkyamapi svaviSaye pravartamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM saptabhaGgImanugacchati, vikalAdezatvAt parametadvAkyasya pramANavAkyAdvizeSa iti draSTavyam / [nayAbhAsAnAM nirUpaNam / ] atha nayAbhAsAH / tatra dravyamAtragrAhI paryAyapratikSepI dravyArthikAbhAsaH / paryAyamAtragrAhI dravyapratikSepI paryAyArthikAbhAsaH / dharmidharmAdInAme(mai)kAntikapArthakyAbhisandhirbhegamAbhAsaH, yathA naiyAyikavaizeSikadarzanam / sattA'dvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAn nirAcakSANaH saMgrahAbhAsaH, yathA'khilAnyadvaitavAdidarzanAni sAMkhyadarzanaM ca / 4apAramArthikadravyaparyAyavibhAgAbhiprAyo vyavahArAbhAsaH, yathA cArvAkadarzanam, 'cArvAko hi pramANapratipannaM jIvadravyaparyAyAdipravibhAgaM kalpanAropitatvenA'paDate, avicAritaramaNIyaM bhUtacatuSTayapravibhAgamAtraM tu sthUlalokavyavahArAnuyAyitayA samarthayata iti / vartamAnaparyAyAbhyupagantA sarvathA dravyApalApI RjusUtrAbhAsaH, yathA "tAthAgataM mataM / "kAlAdibhedenA'rthabhedamevA'bhyupagacchan zabdAbhAsaH, yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdayaH zabdA bhinnamevA'rthamabhidadhati, bhinnakAlazabdatvAt tAdRksiddhAnyazabdavaditi / paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANaH samabhirUDhAbhAsaH, yathA indraH zakraH purandara ityAdayaH zabdA bhinnAbhidheyA eva, bhinnazabdatvAt, karikuraGgazabdavaditi / 1degkriyAnAviSTaM vastu zabdavAcyatayA pratikSipannevambhUtAbhAsaH, 11yathA viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu na ghaTazabdavAcyam, ghaTazabdapravRttinimittabhUtakriyAzUnyatvAt, paTavaditi / arthAbhidhAyI zabdapratikSepI arthanayAbhAsaH / zabdAbhidhAyyarthapratikSepI zabdanayAbhAsaH / arpitamabhidadhAno'narpitaM pratikSipannanarpitanayAbhAsaH / anarpitamabhidadharpitaM pratikSipannanarpitAbhAsaH / lokavyavahAramabhyupagamya tattvapratikSepI vyavahArAbhAsaH / tattvamabhyupagamya vyavahArapratikSepI nizcayAbhAsaH / jJAnamabhyupagamya kriyApratikSepI jJAnanayAbhAsaH / kriyAmabhyupagamya jJAnapratikSepI kriyAnayAbhAsa iti / iti mahAmahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyamukhyapaNDitazrIlAbhavijayagaNiziSyAvataMsa-paNDitazrIjItavijayagaNisatIrthyapaNDitazrInayavijayagaNiziSyeNa paNDitazrIpadmavijayagaNisahodareNa paNDitayazovijayagaNinA viracitAyAM jainatarkabhASAyAM nayaparicchedaH sampUrNaH / 3. nikSeparicchedaH / [nAmAdinikSepanirUpaNam / nayA nirUpitAH / atha niHkSepA nirUpyante / prakaraNAdivazenA'pratipatyA(ttyA)divyavacchedaka 1. tulanA-pra0 na0 7.53 / 2. tulanA-pra0 na0 7. 11, 12 / laghIya0 svavi0 5. 9 / tattvArthazlokavA0 1. 33. 31, 34, 36, 38, 40, 42, 44, 47 / 3. tulanA-pra0 na0 7. 17, 18, 21, 22 / laghIya0 5. 8 / ttattvArthazlokavA0 1. 33. 52-54, 57 / 4. tulanA-pra0 na0 7. 25, 26 / laghIya0 5.12 / tattvArthazlokavA0 1. 33. 60 / 5. syA0 ra0 pR0 1058 / 6. tulanA-pra0 na0 7. 30, 31 / tattvArthazlokavA0 1.33.62 / 7. tathAgatamataM-saM0 mu0 / 8. tulanA-pra0 na0 7.34, 35 / tattvArthazlokavA0 1. 33. 80 / 9. tulanA-pra0 na0 7. 38, 39 / 10. tulanA-pra0 na0 7. 42 / 11. pra0 na0 7. 43 / 12. -0pratipatyavacchedaka0-va0 pratau prathamaM likhitaM paThyate /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 pariziSTa - 1 yathAsthAnaviniyogAya zabdArtharacanAvizeSA niHkSepAH / maGgalAdipadArthaniHkSepAnnAmamaGgalAdiviniyogopapattezca niHkSepANAM phalavattvam, taduktam - " aprastutArthApAkaraNAt prastutArthavyAkaraNAcca niHkSepaH phalavAn " [ laghI0 svavi0 7.2] iti / te ca sAmAnyatazcaturdhA - nAmasthApanAdravyabhAvabhedAt / tatra prakRtArthanirapekSA nAmArthAnyatarapariNatirnAmaniHkSepaH / yathA saGketitamAtreNA'nyArthasthitenendrAdizabdena vAcyasya gopAladArakasya zakrAdiparyAyazabdAnabhidheyA pariNatiriyameva vA yathA'nyatrA'vartamAnena yadRcchApravRttena DitthaDavitthAdizabdena vAcyA / tattvato'rthaniSThA upacArataH zabdaniSThA ca / mervAdinAmApekSayA yAvaddravyabhAvinI, devadattAdinAmApekSayA cA'yAvaddravyabhAvinI, yathA vA pustakapatracitrAdilikhitA vastvabhidhAnabhUtendrAdivarNAvalI / yattu vastu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa sthApyate citrAdau tAdRzAkAram, akSAdau ca nirAkAram, citrAdyapekSayetvaraM nandIzvaracaityapratimAdyapekSayA ca yAvatkathikaM sa sthApanAniHkSepaH, yathA jinapratimA sthApanAjinaH, yathA cendrapratimA sthApanendraH / bhUtasya bhAvino vA bhAvasya kAraNaM yannikSipyate sa dravyaniHkSepa:, yathA'nubhUtendraparyAyo'nubhaviSyamANendraparyAyo vA indraH, anubhUtaghRtAdhAratvaparyAye'nubhaviSyamANaghRtAdhAratvaparyAye ca ghRtaghaTavyapadezavat tatrendrazabdavyapadezopapatteH / kvacidaprAdhAnye'pi dravyaniHkSepaH pravartate, yathA'GgAramardako dravyAcAryaH, AcAryaguNarahitatvAt apradhAnAcArya ityarthaH / kvacidanupayoge'pi yathA'nAbhogenehaparalokAdyAzaMsAlakSaNenA'vidhinA ca bhaktyApi kriyamANA jinapUjAdikriyA dravyakriyaiva, anupayuktakriyAyAH sAkSAnmokSAGgatvAbhAvAt / bhaktyA'vidhinA'pi kriyamANA sA pAramparyeNa mokSAGgatvApekSayA dravyatAmaznute, bhaktiguNenAvidhidoSasya niranubandhIkRtatvAdityAcAryAH / vivakSitakriyAnubhUtiviziSTaM svatattvaM yannikSipyate sa bhAvaniHkSepaH, yathA indanakriyApariNato bhAvendra iti / 4nanu bhAvavarjitAnAM nAmAdInAM kaH prativizeSastriSvapi vRttyavizeSAt ? tathAhi - nAma tAvannAva padArthe sthApanAyAM dravye cA'vizeSeNa vartate / bhAvArthazUnyatvaM sthApanArUpamapi triSvapi samAnam, triSvapi bhAvasyA'bhAvAt / dravyamapi nAmasthApanAdravyeSu vartata eva, dravyasyaiva nAmasthApanAkaraNAt, dravyasya dravye sutarAM vRttezceti viruddhadharmAdhyAsAbhAvAnnaiSAM bhedo yukta iti cet, na, anena rUpeNa viruddhadharmAdhyAsAbhAve'pi rUpAntareNa viruddhadharmAdhyAsAt tadbhedopapatteH / tathAhi - 5 nAmadravyAbhyAM sthApanA tAvadAkArAbhiprAyabuddhikriyAphaladarzanAd bhidyate, yathA hi sthApanendre locanasahasrAdyAkAraH, sthApanAkartuzca sadbhUtendrAbhiprAyo, draSTuzca tadAkAradarzanAdindrabuddhiH, bhaktipariNatabuddhInAM namaskaraNAdikriyA, tatphalaM ca putrotpattyAdikaM saMvIkSyate, na tathA nAmendre dravyendre ceti tAbhyAM tasya bhedaH / dravyamapi bhAvapariNAmikAraNatvAd nAmasthApanAbhyAM bhidyate, yathA hyanupayukto vaktA dravyam, upayuktatvakAle upayogalakSaNasya bhAvasya kAraNaM bhavati, yathA vA sAdhujIvo dravyendraH sadbhAvendrarUpAyAH pariNate:, na tathA nAma - sthApanendrAviti / nAmA'pi 1. -0kSayA vA yAva0-pra0 va0 / 2. tulanA - vizeSA0 gA0 26 / 3. tulanA - vizeSa0 gA0 28 / 4. tulanAvizeSA0 gA0 52 / 5. tulanA - vizeSA0 gA0 53 / 6. tulanA- vizeSA0 gA0 54 /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA (mUla) 281 sthApanAdravyAbhyAmuktavaidhAdeva bhidyata iti / dugdhatakrAdInAM zvetatvAdinA'bhede'pi mAdhuryAdinA bhedavannAmAdInAM kenacidrUpeNA'bhede'pi rUpAntareNa bheda iti sthitam / nanu bhAva eva vastu, kiM tadarthazUnyairnAmAdibhiriti cet, na, nAmAdInAmapi vastuparyAyatvena sAmAnyato bhAvatvAnatikramAt, aviziSTe indravastunyuccarite nAmAdibhedacatuSTayaparAmarzanAt, prakaraNAdinaiva vizeSaparyavasAnAt / 3bhAvAGgatvenaiva vA nAmAdInAmupayogaH jinanAma-jinasthApanA-parinirvRtamunidehadarzanAdbhAvollAsAnubhavAt / kevalaM nAmAditrayaM bhAvollAse'naikAntikamanAtyantikaM ca kAraNamiti aikAntikAtyantikasya bhAvasyA'bhyarhitatvamanumanyante pravacanavRddhA: / etacca bhinnavastugata-nAmAdyapekSayoktam / ___ abhinnavastugatAnAM tu nAmAdInAM bhAvAvinAbhUtatvAdeva vastutvam, sarvasya vastunaH svAbhidhAnasya nAmarUpatvAt, svAkArasya sthApanArUpatvAt, kAraNatAyAzca dravyarUpatvAt, kAryApannasya ca svasya bhAvarUpatvAt / yadi ca ghaTanAma ghaTadharmo na bhavet tadA tatastatsaMpratyayo na syAt, tasya svApRthagbhUtasaMbandhanimittakatvAditi sarvaM naamaatmkmessttvym| sAkAraM ca sarvaM mati-zabda-ghaTAdInAmAkAravattvAt, nIlAkArasaMsthAnavizeSAdInAmAkAraNAmanubhavasiddhatvAt / dravyAtmakaM ca sarvam-utphaNaviphaNakuNDalitAkArasamanvitasarpavat vikArarahitasyA''virbhAvatirobhAvamAtrapariNAmasya dravyasyaiva sarvatra sarvadA'nubhavAt / 9bhAvAtmakaM ca sarvaM parAparakAryakSaNasantAnAtmakasyaiva tasyA'nubhavAditi catuSTayAtmakaM jagaditi naamaadinysmudyvaad:10| [niHkSepANAM nayeSu yojanA / ] atha nAmAdinikSepA nayaiH saha yojyante / tatra nAmAditrayaM dravyAstikanayasyaivA'bhimatam, paryAyAstikanayasya ca bhAva eva / Adyasya bhedau saGgrahavyavahArau, naigamasya yathAkramaM sAmAnyagrAhiNo vizeSagrAhiNazca anayorevA'ntarbhAvAt / RjusUtrAdayazca catvAro dvitIyasya bhedA ityAcAryasiddhasenamatAnusAreNA'bhihitaM jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyapAdaiH "nAmAitiyaM davvaTThiyassa bhAvo a pajjavaNayassa / saMgahavavahArA paDhamagassa sesA u iyarassa // " [75] ityAdinA vizeSAvazyake / svamate tu namaskAranikSepavicArasthale "bhAvaM ciya saddaNayA sesA icchanti savvaNikkheve // " [2847] iti vacasA trayo'pi zabdanayAH zuddhatvAd bhAvamevecchanti, RjusUtrAdayastu catvArazcaturo'pi nikSepAnicchanti avizuddhatvAdityuktam / 11RjusUtro nAmabhAvanikSepAvevecchatItyanye, tatra(tanna), RjusUtreNa dravyAbhyupagamesya sUtrAbhihitatvAt, pRthaktvAbhyupagamasya paraM niSedhAt / tathA ca sUtram-"ujjusuassa ege aNuvautte Agamao egaM 1. tulanA-vizeSA0 gA0 55 / 2. paramArzadarzanAt-saM0 / 3. tulanA-vizeSA0 gA0 56-58 / 4. -0manyante ca prava0-pra0 / 5. vizeSA0 gA0 59 / 6. tulnaa-vishessaa060| 7. -0mAkAratvAnnI0- pra0 / 8. tulanAvizeSA0 gA0 66-68 / 9. tulanA-vizeSA0 gA0 69-71 / 10. tulanA-vizeSA0 gA0 72, 73 / 11. tulanA-vizeSA0 gA0 2848 / 12. dravyAbhyupagatasya-saM0 /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 pariziSTa-1 davvAvassayaM, puhattaM necchai tti" [anuyo0 sU0 14] / 'kathaM cA'yaM piNDAvasthAyAM suvarNAdidravyamanAkAraM bhaviSyatkuNDalAdiparyAyalakSaNa-bhAvahetutvenA'bhyupagacchan viziSTendrAdyabhilApahetubhUtAM sAkArAmindrAdisthApanAM necchet ? na hi dRSTe'nupapannaM nAmeti / kiJca, indrAdisaJjJAmAtraM tadartharahitamindrAdizabdavAcyaM vA nAmecchan ayaM bhAvakAraNatvAvizeSAt kuto dravyasthApane necchet ? pratyuta sutarAM tadabhyupagamo nyAyyaH / indramUrtilakSaNadravya-viziSTatadAkArarUpasthApanayorindraparyAyarUpe bhAve tAdAtmyasambandhenA'vasthitatvAttatra vAcyavAcakabhAvasambadhena sambaddhAnnAmno'pekSayA sannihitatarakAraNatvAt / / _ saGgrahevyavahArau sthApanAva strInnikSepAnicchata iti kecit, tannA'navA, yataH saMgrahiko'saMgrehiko'narpitabhedaH paripUrNo vA naigamastAvat sthApanAmicchatItyavazyamabhyupeyam, saGgrahavyavahArayoranyatra dravyAthike sthApanAbhyupagamAvarjanAt / tatrA''dyapakSe saMgrahe sthApanAbhyupagamaprasaGgaH, saMgrahanayamatasya saMgrahikanaigamamatAvizeSAt / dvitIye vyavahAre tadabhyupagamaprasaGgaH, tanmatasya vyavahAramatAdavizeSAt / tRtIye ca nirapekSayoH saMgrahavyavahArayoH sthApanAnabhyupagamopapattAvapi samuditayoH saMpUrNanaigamarUpatvAt tadabhyupagamasya durnivAratvam, avibhAgasthAd naigamAtpratyekaM tadekaikabhAgagrahaNAt / kiJca, saGgrahavyavahArayornaMgamAntarbhAvAtsthApanAbhyupagamalakSaNaM tanmatamapi tatrA'ntarbhUtameva, ubhayadharmalakSaNasya viSayasya pratyekamapraveze'pi sthApanAlakSaNasyaikadharmasya pravezasya sUpapAdatvAt, "sthApanAsAmAnya-tadvizeSAbhyupagamamAtreNaiva saGgrahavyavahArayorbhedopapatteriti yathAgamaM bhAvanIyam / etaizca nAmAdinikSepairjIvAdayaH padArthA nikSepyAH / [jIvaviSaye niHkSepAH / / ___ tatra yadyapi yasya jIvasyA'jIvasya vA jIva iti nAma kriyate sa nAmajIvaH, devatAdipratimA ca sthApanAjIvaH, aupazamikAdibhAvazAlI ca bhAvajIva iti jIvaviSayaM nikSepatrayaM sambhavati, na tu dravyanikSepaH / ayaM hi tadA sambhavet, yadyajIvaH sannAyatyAM jIvo'bhaviSyat, yathA'devaH sannAyatyAM devo bhaviSyat(n) dravyadeva iti / na caitadiSTaM siddhAnte, yato jIvatvamanAdinidhanaH pAriNAmiko bhAva iSyata iti / tathApi guNaparyAyaviyuktatvena buddhyA kalpito'nAdipAriNAmika-bhAvayukto dravyajIvaH, zUnyo'yaM bhaGga iti yAvat, satAM guNaparyAyANAM buddhyA'panayasya kartumazakyatvAt / na khalu jJAnAyattA'rthapariNatiH, kintu artho yathA yathA vipariNamate tathA tathA jJAnaM prAdurastIti / na caivaM nAmAdicatuSTayasya vyApitAbhaGgaH, yataH prAyaH sarvapadArtheSvanyeSu tat sambhavati / yad yatraikasminna sambhavati naitAvatA bhavatyavyApiteti vRddhAH / jIvazabdArthajJastatrA'nupayukto dravyajIva ityapyAhuH / apare tu vadanti-ahameva manuSyajIvo [dravyajIvo]'bhidhAtavyaH, uttaraM devajIvamaprAdurbhUtamAzritya ahaM hi tasyotpitsordevajIvasya kAraNaM bhavAmi, yatazcA'hameva tena devajIvabhAvena bhaviSyAmi, ato'hamadhunA dravyajIva iti / etatkathitaM tairbhavati-pUrvaH pUrvo jIva: parasya parasyotpitsoH kAraNamiti / asmizca pakSe siddha eva bhAvajIvo bhavati, nAnya iti-etadapi nA'navadyamiti tttvaarthttiikaakRtH| idaM punarihA'vadheyaM-itthaM saMsArijIve dravyatve'pi bhAvatvAvirodhaH, ekavastugatAnAM nAmAdInAM 1. tulanA-vizeSA0 gA0 2849 / 2. tulanA-vizeSA0 bR0 gA0 2847 / 3. -0'saGgrAhiko-pra0 va0 / 4. saGgrAhike naiga0-saM0 / 5. tulanA-vizeSA0 gA0 2855 / 6. va0 pratau prathamalikhitaM 'manuSyajIvo dravyajIvo'bhi0' iti pAThaM parimAya' 'manuSyajIvo'bhi0-' ityAdi kRtaM dRzyate / 7. tattvArtha bhA0 vR0 pR048 /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatarkabhASA (mUla) 283 bhAvAvinAbhUtatvapratipAdanAt / tadAha bhASyakAra: "ahavA vatthUbhihANaM, nAmaM ThavaNA ya jo tayAgAro / kAraNayA se davvaM, kajjAvannaM tayaM bhAvo // " [vizeSA0 60] iti / kevalamaviziSTajIvApekSayA dravyajIvatvavyavahAra eva na syAt, manuSyAderdevAdiviziSTajIvaM pratyeva hetutvAditi adhikaM 'nayarahasyAdau vivecitamasmAbhiH // iti mahAmahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyamukhyapaNDitazrIlAbhavijayagaNiziSyAvataMsa-paNDitazrIjItavijayagaNisatIrthyapaNDitazrInayavijayagaNiziSyeNa paNDitazrIpadmavijayagaNisahodareNa paNDitayazovijayagaNinA viracitAyAM jainatarkabhASAyAM nikSepaparicchedaH sampUrNaH, tatsampUrtI ca sampUrNeyaM jainatarkabhASA // ||svsti zrIzramaNasaGghAya // // prazastiH // sUrizrIvijayAdidevasuguroH paTTAmbarAhamaNau, sUrizrIvijayAdisiMhasugurau zakrAsanaM bhejuSi / tatsevA'pratimaprasAdajanitazraddhAnazuddhyA kRtaH, grantho'yaM vitanotu kovidakule modaM vinodaM tathA // 1 // yasyA''san guravo'tra jItavijayaprAjJAH prakRSTAzayAH, bhrAjante sanayA nayAdivijayaprAjJAzca vidyApradAH / premNAM yasya ca sadma padmavijayo jAtaH sudhIH sodaraH, tena nyAyavizAradena racitA stAtsarkabhASA mude // 2 // tarkabhASAmimAM kRtvA mayA yatpuNyamarjitam / prApnuyAM tena vipulAM paramAnandasampadam // 3 // pUrvaM nyAyavizAradatvabirudaM kAzyAM pradattaM budhaiH, nyAyAcAryapadaM tataH kRtazatagranthasya yasyA'rpitam / ziSyaprArthanayA nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizuH, tattvaM kiJcididaM yazovijaya ityAkhyAbhRdAkhyAtavAn // 4 // 1. pR0 84 /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ saGketAnAM sUcI anu0 TI0-anuyogadvArasUtraTIkA (devacanda lAlabhAI, sUrata) / anuyo0 sU0-anuyogadvArasUtram (devacanda lAlabhAI, sUrata) / . AcA0-AcArAGgasUtram (Agamodayasamiti, sUrata) / Ava0 ni0-AvazyakaniyuktiH (Agamodayasamiti, suurt)| tattvArthabhA0-tattvArthabhASyam (devacanda lAlabhAI, sUrata) / tattvArthabhA. vR0-tattvArthabhASyavRttiH siddhasenagaNikRtA (sUrata) / tattvArtharA0/rAjavA0-tattvArtharAjavArtikam (sanAtana jainagranthamAlA, kAzI) / tattvArthazlokavA0-tattvArthazlokavArtikam (gAMdhI nAthAraMga jainagranthamAlA, muMbaI) / nayopadezaH (bhAvanagara) / nyAyaku0-nyAyakusumAJjaliH (caukhambA saMskRta sirIjha. kAzI) / nyAyadI0-nyAyadIpikA (jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA, kalakattA) / nyAyabi0 TI0-nyAyabinduTIkA (biblIothekA buddhikA) / pratyakSaci0-pratyakSacintAmaNiH (kalakattA) / pra0 na0-pramANanayatattvAlokaH (vijayadharmasUri granthamAlA, ujjaina) / pramANavA0-pramANavArtikam (amudritam-zrIrAhulasAMkRtyAyanasatkam) / pra0mI0-pramANamImAMsA (ArhatamataprabhAkara, pUnA) parI0-parIkSAmukhasUtram (phUlacandrazAstrI, kAzI) / muktA0-muktAvalI / ratnAkarA0-syAdvAdaratnAkarAvatArikA (yazovijaya jainagranthamAlA, kAzI) / laghIya0-laghIyastrayam (mANikacanda granthamAlA, muMbaI) / laghIya. svavi0-laghIyastrayasvavivRtiH (amudritA) / vAdanyAyaH (paTanA) / vizeSA0-vizeSAvazyakabhASyam (yazovijaya jainagranthamAlA, kAzI) / .. vizeSA0 bR0-vizeSAvazyakabhASyabRhavRttiH (jainagranthamAlA, kAzI) / zlokavA0-mImAMsAzlokavArtikam (caukhambA saMskRta sirIjha, kAzI) / sanmati0-sanmatitarkaprakaraNam (gUjarAtapurAtattvamandira, amadAbAda) / sanmatiTI0-sanmatitarkaprakaraNaTIkA (gUjarAtapurAtattvamandira, amadAbAda) / sarvArtha0/sarvArthasi0-sarvArthasiddhiH / syA0 ra0-syAdvAdaratnAkaraH (ArhatamataprabhAkara, punA) / kA0-kArikA mu0-mudritapratiH gA0-gAthA mu-Ti0-mudritapratigataTippaNI paM0-paGktiH va0-vasaMjJakaprati; pR0-pRSTham saM0-saMsaMjJakapratiH pra0-prasaMjJakapratiH sampA0-sampAdaka: pA .
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 paramapUjya-AcArya-zrIvijayodayasUrIzvara-viracitA padyakadambAtmikA viSayAnukramaNikA granthe'smin mAnacarcA prathamamanu tato nIticarcA tato'nte, nikSepANAM vicAro jinasamayasamAlocanA tatra kAntA / siddhAnte'smin pramANaM svaparaviSayakaM jJAnamAropabhinnaM, nA'bodho darzanaM no na ca nijaparayorekabhAsyeva cA'sau // 1 // svAMze nirNItirUpaM bhavati nanu phalaM tat pramANaM paratra, ekasmin no viruddhamiti phalakaraNe yojite te kathaJcit / tanmAnaM syAd dvidbhedaM jinamataprathitaM spaSTamadhyakSamAdyaM, syAdaspaSTaM parokSaM na paravibhajanA yujyate kA'pi tasya // 2 // tatra spaSTaM dvibhedaM vyavahRtiphalakaM vastugatyA parokSaM, mukhyaM spaSTaM dvitIyaM prathamamiha bhavedindriyAnindriyAbhyAm / dvedhA tasyA'pi bhedaH zrutamatividhayA tatprabhedo'pyaneko, vistIrNA'vagrahAderapi mananabhidA syAccaturddhA tu tatra ||3|| sambandhazcendriyArthobhayaniyata iha vyaJjanAvagraho'yaM, muktvA cakSurmano'pi prabhavati ca tatassyAccatussaGkhyako'sau / jJAnopAdAnabhAvAdbhavati punarayaM jJAnamavyaktarUpaM, no pUrve nA'pi pazcAtkathamapi ca bhaved darzanaM tanna mAnyam // 4 // tatpazcAdarthabodho bhavati samatayA no vizeSeNa yo'sau, . sarvairapyakSavagairbhavati ca manasA SaDvidho'vagraho'yam / sa dvedhA nizcayottho vyavahRtinipuNazceti bhedena bhAvyaH, ___ satsAmAnyaikabodhaH prathama iha parastadvizeSAvagAhI // 5 // IhA sambhAvanAkhyA tadanu bhavati sA tadvizeSonmukhA'syAH, prAyazzabdena bhAvyaM tadanu gativazAdevamullekharItiH /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 pariziSTa-2 eSA syAnnizcayotthA vyavahRtiprabhavA yA tu tasyAH svarUpaM, prAyaH zAGgrena bhAvyaM madhuraguNabalAdevamagre'pi bhedaH // 6 // zabdo'yaM zAGkha evA'yamiti ca tadanu syAdavAyassa eva, kiJcitkAlasthitatvAd dRDhatama udito dhAraNAkhyazcaturthaH / tredhA''dyA'vicyutiH sA smRtirapi ca parA madhyamA vAsanA'nyA, evaM siddhAntagatyA matiriha vibudhairbhAvanIyA caturdhA // 7 // evaM siddhAntamAnyaM zrutamapi gaditaM tvakSarAnakSarAdyai bhaidaibhinnaM kathaJcinmanupramitamidaM dravyato bhAvatazca / evaM pratyakSatAyAM zrutamatibhajanA syAtparokSe'pi tena, jJAne nA''dhikyazaGkA prabhavati budhagA paJcabhedAtparokSe // 8 // AtmavyApAramAtraprabhavamanumataM mukhyamaspaSTabhinnaM, spaSTaM tacca dvibhedaM vikalasakalanAyogatastatra cA''dyam / dvedhA syAdAdimo yo'vadhiriti prathito'zeSarUpyekabodhaH, ___SoDhA jJeyo'nugAmiprabhRtinijabhidAbhAjano mAnavidbhiH // 9 // antyo bodho manaHparyava iti prathitaH svAntaparyAyamAtra grAhI sAkSAtsa cintAviSayamanumayA vetti no taM tu sAkSAt / dvau bhedau tasya coktau RjuvipulamatI yasya meyo vizeSaH, svalpaH pUrvassa mAnyastadadhikaviSayo bhAvanIyo dvitIyaH // 10 // yo dravyaM paryavaJcA'khilamapi viSayaM vetti sAkSAtsa pUrNo, bodho jJeyo jinAnAM bhavati ca sakalo nA'sya bhedaprabhedau / tadvAn syAtkevalI yo bhavati kavalabhuga nA'nyathaudArikasya, dehasya syAtsthitiryadvivasanamananaM yuktyapetaM na mAnyam // 11 // svAbhAvyAtkevalaM tatsakalaviSayakaM svAvRtereva nAzAt, nedaM yogotthadharmAtprabhavati manasA'gocare bhAvasArthe / kintu svAzeSakarmAvaraNavigamato jAyamAnasya cA'sya, svagrAhye'zeSabhAve kimapi viSayatArodhakaM yanna cA'sti // 12 // aspaSTaM yatparokSaM bhavati nanu bhidA paJcadhA tasya tatra, yA'sau pUrvAnubhUtArthaviSayaniyatA sA'nubhUtyekajanyA / mAnaM smRtyAkhyamiSTaM na ca nijaviSaye sA'nyatantrAnubhAvAt, na prAmANye tathA sA'nubhavaniyatatA janmamAtre tu tasyAH // 13 // mAnaM syAtpratyabhijJA smRtisahakRtayA jAyate sA'nubhUtyA, tiryaksAmAnyamukhyAn bahuvidhaviSayAn bhAsayatyatra yasmAt /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 viSayAnukramaNikA sAdRzyAyUcaMtAdyAn ghaTayati parato dUratAdIMstathaiva, yasmAttasmAtparA sA samanugamaparA yatra tatraikarUpA // 14 // pUrvasmAduttarasmin ghaTayati ca yatazcaikatAM tadviziSTA rthe dravye meyamasyAssugatasuta tato nA'paneyAnvayeyam / na spaSTaikasvarUpA bhavatu kathamiyaM nyAyamAnyasvarUpA, bhaTTAdyuktopamAnaM tviha vizati yato nA'dhikaM tatpramANam // 15 // sAkaM sAdhyena hetoH samasamayadizAdezarmisvabhAve, vyApti gRhNAti bodho'vyabhicaritamayI bhAvikAM tarka eSaH / vAcyaissAkaM girAM vA'vagamananipuNo vAcyatAdirazeSA vacchedenaiva so'yaM niyamamatitayohAparAkhyaH pramANam // 16 // sAdhye satyeva hetussakala iha bhavenno vinA taM ca ko'pi, evaM syAtkumbhazabdaH sakala iha bhavedvAcakaH kumbhabhAve / ityAdyAkArakassaH prabhavati ca dRzeH pratyabhijJAsmRtibhyAM, sAdhyAdistena sAdhyAnumitiradhigatizcA'bhidheyasya zabdAt // 17 // prAmANyaM tasya bauddhairapahatamucitaM tanna pratyakSapazcA- " dbhAve'pi syAtpramANaM bhavati nanu yato'trApi vastuprabandhaH / prAmANyaM mAnyametadvyavahatibalato nAvinAbhAvabodhaH, pratyakSAtpaJcakAdyat sugatasutamatA prakriyA yatra mithyA // 18 // AhAryAroparUpo'kSicaraNatanayaiH kalpito yastu tarkaH, zaGkAmAtravyavacchedanaphalakatayA na pramANaM svataH saH / yuktaM naitanmataM yat niyamamatitayaivA''dRto'yaM pramANaM, tarko nyAyAdhabhISTo'pi bhavati phalavAnsaMzayocchedakatvAt // 19 // hetossAdhyasya bodho niyamamatibhavatso'numAnaM pramANaM, dvadhA svArthaM parArthaM prathamamiha mataM liGgabodhAtsamutthaM / vyAptismRtyA'pi janyaM na tu bhavati parAmarzabodho'tra hetu yasmAnno pakSadharmatvamapi gamakatAGgaM mataM sAdhanasya // 20 // pitrorbrAhmaNyato'trA'numitisamudayo'pakSadharmAtsutasya, brAhmaNye dRSTa itthaM nabhasi zazimatirjAyate nIracandrAt / hetujJAnAzrayatvAtkvacidatha niyamopaskaratvAtkvacicca, bhAnaM pakSasya sAdhyAnumitigatamato yujyate vyAptito'pi // 21 // antarvyAptyA ca pakSe niyamamatibalAtpakSabhAnapraktRpti ! yuktA vyAptibhedo na viSayaniyataH kintvabhISTaH svataH san /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 pariziSTa-2 trailakSaNyAdi naivaM paramataprathitaM lakSaNaM sAdhanasya, kintvekaM sAdhyabhAve bhavanamaparathA'bhAva ityeva jainam // 22 // pUrvaM yanna pratItaM na ca paramitito bAdhitaM vAdyabhISTaM, sAdhyaM jJeyaM tathA tanniyamamatikalApekSayA dharmarUpam / tadvAndharmI ca sAdhyaM tvanumitisamayApekSayA dharmisiddhiH, syAnmAnAdvA vikalpAdatha tadubhayato darzitA cA'tra yuktiH // 23 // hetoH pakSasya yatsyAdvacanamiha bhavettatparArthAnumAnaM, nodAhRtyAdivAcAM paramatagadito yujyate'tra prayogaH / vAdInmandAdibuddhIn paramiha tu samAzritya nyAyaprayoge,. . pakSAdeH zuddhivAkyAnyapi jinasamaye sammatAnyevaM tatra // 24 // so'yaM heturdvibhedaH prathama iha vidhissyAdabhAvo dvitIyaH,.. tatrAdyassyAd dvibhedo vidhimitinipuNo'nyo niSedhe samarthaH / SoDhA''dyo vyApyakAryapratitijanakapUrvottarAtmakSaNaika samyakcArisvarUpairapara iha viruddhopalabdhyAkhya iSTaH // 25 // " so'yaM saptaprakAro bhavati sa ca niSidhyasvabhAvo dvidhA syAt, bhinnaarthvyaapykaaryvikljnkpuurvottraatmprkaaraiH| antyo'pi syAd dvibhedo vidhiriva gadito paJcadhA''dyo viruddha syaiva syAtkAryahetvAtmaratasahacaravyApakAbhAvabhede // 26 // antyassaptaprakAro bhavati sa ca niSedhyAviruddhasvabhAvA__bhAvAdyaireva bhedaistadanugamacaya(?)darzitodAhRtA c| hetvAbhAsastato'nyastrividha ihamato'siddha evaM viruddho' naikAntazceti bhedAdaparamatabhidA khaNDitA yuktibhistu // 27 // AvirbhUtaM yadAptoktavacanata idaM tvAgamAkhyaM pramANaM, vyAptijJAnaM vinApi prabhavati hi tato nA'numAne niviSTam / satyArthajJAnapUrvaM hyupadizati hitaM yaH sa AptastadIyaM, vAkyaM varNAdirUpaM vacanamanumataM pudgalenaiva jAtam // 28 // varNo'kArAdiriSTo bhavati nanu padaM yacca saGketavattat, ' __ anyonyApekSitAnAM samuditamuditaM vAkyametatpadAnAm / tatsarvatra svavAcye'nusarati niyamAtsaptabhaGgI tathaiva, . syAtpUrNArthAvabodho bhavati nanu tadA mAnabhAsyo'nyathA no // 29 // ekatrArthe tu praznAnugamanavazatassaptadharmapravRttyA, bhaGgAH pratyekadharma vidhitadapahatibhyAM bhavantIha sapta /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA te syAtkArAGkitAssyustvarNati niyatA: (?) saptabhaGgIH, hyanyonyApekSabhAvAnnanu dadhati mahAvAkyatAM syAta eva niSThAm (?) ||30|| sattvAdibhAvavargo bhavati nanu vidhistanniSedhasvabhAvo, dvau dharmoM vyastabhAve tadubhayaghaTanAmAtrataH paJca cAnye / evaM syussaptadharmAviSayakRtabhidAssaMzayAstena sapta, jijJAsAssapta tebhyo'bhyudayamadhigatAssaptapraznAzca tAbhyaH // 31 // syAdastyeveha sarvaM bhavati sa prathamo bhaGga evaM dvitIyaH, syAnnAstyeveha sarvaM kramikatadubhayAvaidakau yojitau tau / jJeyo bhaGgastRtIyo'tha yugapadubhayAvedakassyAtturIyo 'vaktavyaM syAttato'nye traya iha mIlanAtsambhavantIha bhaGgIH ||32|| dharmANAM bhinnatAyAM bhavati hi vikalAdezatA bhaGgamAtre, teSAJcA'bhinnatAyAM bhavati tu sakalAdezatA bhaGgamAtre / aSTau kAlAdayastAM vidadhati nayato gauNaprAdhAnyabhAvAdevaM syAtsaptabhaGgI jinasamayagatA dvisvabhAvA pramANam // 33 // etadvArttA'vasAne prathama iha pariccheda uktaH pramANe, pUrNArthA mAnavAkyaM tata iha sakalAdezatassaptabhaGgI / saiva syAnnItivAkyaM nanu yadi vikalAdezatAmeti tasmA danyatIrthAntarIyaM vacanamubhayato bhraSTamekAntatAyAm // 34 // vastvaMzasyaiva bodho naya iha gadito nA'pramANaM na mAnaM, nevAsambhAvyamambhonidhimitasakalaM nAsamudro'mbudhirno / dravyArthaH paryavArthastviti bhavati bhidA tasya tatrA''dya iSTaH, prAdhAnyAd dravyabhAvAkalanamatirasau paryaveSvetyupekSAm // 35 // antyaH paryAyamAtraM kalayati sakalaM dravyasAmmukhyazUnyo, dravyaM sAmAnyamanyadbhavati nanu vizeSAbhidhAnaM vivarttam / dravyArthastatra mAnyastrividha iha nayo naigamassaMgrahazca, tAbhyAmanyastRtIyo vyavahRtinipuNaH paryavassyAccaturdhA ||36|| AdyastatrarjusUtraH kSaNikamiha jagat zabdanAmA dvitIyaH, kAladerarthabhedastviha tu samabhirUDhAbhidhAnastRtIyaH / bhedaH paryAyabhedAdiha bhavati tataH zabdabhede'rthabhedaH, syAdevambhUtanAmA carama iha mate nA'kriyArthastu zabdaH ||37|| evaM syussapta ete ubhayagaNanayA teSu cA''dyA nayAssyuzcatvAro'rthapradhAnAstraya iha tu pare zabdanAmnA'bhidheyAH / 289
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 evaM dvAvarpitAnarpitanayavacanau paryavadravyabodhau, evaM dvau nizcayAnizcayanayavacanau lokasiddhArthako'ntyaH ||38|| AdyastattvArthabodhaH sakalanayamatasvArthako'ntyo nayaikArthagrAhI caivamevAparanayabhajanAjJAnato'rthakriyAtaH / jJAnantvekaM pradhAnaM kalayati prathamazcAntya Aha kriyAM tu, samyaktvaM jJAnamevaM caraNamiti samaM mokSamArgastu jainaH ||39|| pUrvaH pUrvo nayassyAnnanu bahuviSayazcottaro'lpArtha eSu, saptasyaiva viveko gaditanayabhidA''bhAsatAyAJca bodhyA / ekAntAvezataste paramiha gaditA durnayA gautamIyA dInAM dRSTAntagatyA katipaya iha te darzitA bhAvitAzca // 40 // evaM pUrNo dvitIyo bhavati nayapariccheda nAmA'tra pUjyai dravyArthazcarjusUtro'numata iha tataH paryavArthastridhaiva / no bhinno naigamo'ntarbhavati sa tu paraM saMgrahe siddhaseno'zuddhadravye'thavA'yaM vyavahRtinipuNe vakti caivaM vivekaH // 41 // nikSepAzcArthazabdAnyataraviracanAste caturdhA niruktAH, tatrA''dyo nAmanAmA kvacidapi ca nijArthAnapekSo'bhiSiktaH / nAmendro gopaputro'paramapi ca tathA DitthanAmAbhilApyaM, yAvaddravyaM tathA'nyad dvividhamidamathApekSayArthasya bhAvyam // 42 // citrAdau sthApyate yattvabhimatagataye zUnyamarthena tulyA kAraM vA''kArahInaM tadiha nanu mataM sthApanAkhyaM dvitIyam / dvedhA'pyetacca yAvatkathikamatha bhaveditvaraM sthApanendraH, zakrAkAreNa tulyoparacitapratimA sthApitAzcAnyathA'pi ||43|| heturnikSipyate yaH sa tu jinasamaye dravyanAmA tRtIyaH, kAryo bhAvo'tra bhUto bhavatu bhavatu vA'nAgato nA'graho'tra / dravyendro bhUtazakro'bhimata iha tathA bhAvizakro'pi sAdhu prAdhAnye'pi sasyAdatha tadanupayoge'pi saMyojito'sau // 44 // bhAvo bhAve'bhiSikto'nupacaritatayA svasvarUpe caturtho, bhAvendrazzakrabhAvI bhavati surapatirmukhya evArthakArI / nAmAdInAM trayANAmapi pratiniyatAssanti kecidvizeSA, bhAvAbhAvAvizeSe bhavati nanu tato bhinnatA'nyonyameSAm // 45 // bhAvatvAtikramo no yata iha nikhile vastuparyAyabhAvo, nAmAdAvindrazabde kathita iha bhavet kevale sarvabodhaH / pariziSTa - 2
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 291 viSayAnukramaNikA kintu pratyekabodhaH prakaraNaprabhRterjAyate tena sarve, bhAvAGgatvAcca nAnyA bhavati paramasau bhAvaprAdhAnyameSu // 46 // etaccoktaM vibhinnArthagatamananayA'bhinnavastusvarUpe' pyastvevaiSAM pravRttiH sakalamapi nijairvastunAmAdibhiryat / bhAvavyAptairviziSTaM samadhigatamayaM syAcca siddhAntavAdaH, sarveSAmeva teSAM prativiSayamatassvasvanItiprakAzaH // 47 // yojyA ete nayaissyuniyamitagataye siddhasenasya pakSe, nAmAdyAzcandrayassyustvanumativiSayA dravyanIterna bhAvaH / bhAva: paryAyanIteranumatipadavIM yAti nAmAdiko no, dvau bhedau dravyanIteH RjuprabhRtinayAH paryavArthasya mAnyAH // 48 // itthaM pUjyairniruktaM nijamataviSayAssarva evAdyamAnyA, nikSepo paryayasyAnumativiSayatA yAti bhAvo na cAnyaH / dravye caivarjusUtro vizati nanu yatasso'pyazuddhastu zuddhAH, zabdAdyAzca trayo'nye bhavanaparigatAstanmate paryavArthAH // 49 // yuktyA caivarjusUtre sakalaviSayatAM sthApayitvA parasya, mAnyaM yannAmabhAvau kalayati na paraM khaNDitaM sUtrato'pi / trIneva sthApanAnyAnvyavahRtinipuNassaGgrahazcaicchatasta nmantavyaM yuktijAlairapahRtamuditA naigamasyApi bhedAH // 50 // nikSepyAssarva etairna hi bhavati paraM dravyanikSepa eko, jIve tatrApi mArgo bahuvidha uditaH khaNDitaH sthApitazca / itthaM pUrNastRtIyo bhavati nanu pariccheda eSo yathArthaH, pUrNo grantho'pi caivaM viSayaparicayastatra kAryaH sudhIbhiH // 51 //
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 jainatarkabhASAmUla-ratnaprabhATIkayoH uddhRtAni zloka-sUtrANi --- kusumAJjaliH-3.7 vyAkhyA 111 - laghIyastrayasvavivRtiH-7.2 228 - tattvArthAdhigamabhASyakArikA-8 237 - kusumAJjaliH-4.4 - kusumAJjaliH-4.1 - vizeSAvazyaka-1574 142 - sAGkhyakArikA-9 219 56 - vizeSAvazyaka-60 255 201 anye paraprayuktAnAm... aprastutArthApAkaraNAt prastutArthavyAkaraNAcca nikSepaH phalavAn / (mUla) abhyarcanAdarhatA... arthenaiva vizeSo hi nirAkAratayA dhiyAm / avyApteradhikavyApte... asato natthi niseho... (mUla) asadakaraNAdupAdAna... asti hyAlocanAjJAnam... ahavA vatthUbhihANaM... (mUla) AdAvante ca yannAsti, vartamAne'pi tattathA / AzrayatvaviSayatvabhAginI... icchai visesiyataraM, paccuppannanao saddo... indriyArthasannikarSotpannaM... ujjusuassa ege aNuvautte... (mUla) Rte jJAnAnna muktiH| eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH... etAvAneva loko'yam... kAlAtmarUpasambandhA... cittameva hi saMsAro... cyavamAno na jAnAti / jJAnasyA'tha pramANatve... jJo jJeye kathamajJaH syAdasati pratibandhari / taM ciya rijusuttamayaM... tato'rthagrahaNAkArA... (mUla) tasmAd yat smaryate tat syAt... (mUla) davvaTThiyanayapayaDI... dhUmAdhIrvahnivijJAnam... (mUla) na hyekacakro hi rathaH prayAti / -saMkSepazArIraka - niyuktiH - nyAyasUtra-1-1-4 - anuyogadvAra sUtra-14 217 214 232 245 210 184 - SaDdarzanasamuccaya-80 221 190 222 - syAdvAdaratnAkara-pRSTha 52 0 oC -vizeSAvazyakabhASya-228 214 - tattvArthazlokavArtikam 1.1.22 16 - zlokavArtika 37-38 -sammatitarka 1-4 119 210 106 243
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 293 244 - sammatitarka 1-6 - vizeSAvazyaka 75 244 220 197 197 - pramANavArtika-1.192 141 - pramANanayatattvAlokAlaGkAra-3.38 127 - vizeSAvazyaka 25 231 219 180 216 uddhRtAni zlokasUtrANi nAmaM ThavaNA davietti... nAmAitiyaM davvaTThiyassa... (mUla) nA'nyadRSTaM smaratyanyo... nA'pramANaM pramANaM vA... nA'yaM vastu na cA'vastu... nA'siddhe bhAvadharmo'sti... (mUla) pakSIkRta eva viSaye sAdhanasya... (mUla) pajjAyANabhidheyaM... paJcaviMzatitattvajJo... payombubhedI haMsaH syAt / (mUla) parasparavirodhe hi na prakArAntarasthitiH / pitrozca brAhmaNatvena... purisajAtaM tu paDucca... prakRtermahAMstato'haGkAra... pramANaprameyasaMzaya... prameyasiddhiH pramANAd hi| prAkAratrayatuGgatoraNa... bahu nigadya kimatra vadAmyaham... bhAge siMho naro bhAge... bhAvaM ciya saddaNayA, sesA icchaMti savvaNikkheve / (mUla) mitiH samyak paricchittiH... mAyA satI ced dvayatattvasiddhiH... mUlaNimeNaM pajjavaNayassa... mUlaprakRtiravikRtiH... ya ekaM jAnAti sa sarvaM jAnAti / / yatraiva janayedenAM, tatraivA'sya pramANatA / yatrobhayoH samo doSaH... yadeva dadhi tat kSIram... yAvajjIvet sukhaM jIved... yAvanto vacanavAdAH tAvanto nayAH / vakSojapAnakRt ! kANa!... vikalpasiddhe tasmin sattetare sAdhye / (mUla) vizeSitataraH zabdo... zaktinipuNatA loka... 109 - kusumAJjaliH -3.8 196 - zlokavArtika 125 - sammatitarka 1-54 - sAGkhyakArikA-22 / - nyAyasUtra 1-1-1 142 - vizeSA. bRhadvRttiH-226 - saMkSepazArIraka 217 185 - vizeSAvazyaka-2857 244 - kusumAJjaliH-4.5 - anyayogavyavacchedadvAtriMzikA-13 218 - sammatitarka 1-5 244 - sAGkhyakArikA-3 219 184 16 223 143 219 221 - pakSadharamizra - parIkSAmukhasUtram-3.23 195 114 140 214 212
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 pariziSTa-4 108 211 sambandhasya paricchittiH... samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / sAdharmyamiva vaidharmyam... se jahAnAmae kei purise avvattaM sadaM suNejjatti... syAdvAdakevalajJAne sakalArthavibhAsane / svapne dRSTo mayA'dya... - kusumAJjaliH-3.10 - tattvArtha-1.1 - kusumAJjaliH-3.9 - nandIsUtra 58-2 - vizeSA. bRhadvRttiH-226 pariziSTa-4 saTIkajainatarkabhASAyAM pratikSiptAnyullikhitAni vA matAni svalakSaNamAtragocaraM nirvikalpakapratyakSaM pramANam |-bauddhaaH jJAnadarzanayoraikyam |-nvyaaH darzanaM jJAnAt pRthageva / devasUriprabhRtayaH jJAnamAtramatIndriyaM svajanyajJAtatAliGgakAnumAnagrAhyaM ca |-kumaarilbhttttH jJAnaM svasamAnAdhikaraNasamanantarapratyayavedyam |-naiyaayikaaH, vaizeSikAH jJAnAbhinno jJAnAkAra eva jJAnaviSayaH |-jnyaanaadvaitvaadinH, yogAcArAH karaNajJAnasya parokSatvaM, phalajJAnasya ca pratyakSatvam |-praabhaakraaH saamaanyvishessgrhnnmpyrthaavgrhH| paricitaviSayasyA''dyasamaye eva vizeSagrahaNam / aalocnpuurvko'rthaavgrhH| asadbhUtArthavizeSavyatirekAvadhAraNamapAyaH, sadbhUtArthavizeSAvadhAraNaM ca dhAraNA / yogajadharmAnugRhItamanojanyaM kevalajJAnam / vaizeSikAdayaH kavalabhojinaH kaivalyaM na ghaTate |-digmbraaH agRhItagrAhitvAbhAvena smRterna prAmANyam |-miimaaNskaaH vikalparUpatvAt smRterna prAmANyam |-bauddhaaH smRtyAH svaprAmANye'nubhavaprAmANyApekSaNAt svAtantryAbhAvena na prAmANyam |-naiyaayikaaH, vaizeSikAH smRteratItatattAMze vartamAnatvaviSayatvAdaprAmANyam / gaGgezopAdhyAyaH tattedantArUpaspaSTAspaSTAkArabhedAd naikaM pratyabhijJAnasvarUpamasti |-bauddhaaH agRhItAsaMsargakamanubhavasmRtirUpaM jJAnadvayameva pratyabhijJAnam |-prbhaakrH
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ matAni 295 103 106 119 125 .127 130 pratyabhijJAnaM pratyakSameva / naiyAyikAH vizeSyendriyasannikarSAd vizeSaNajJAne sati viziSTapratyakSarUpaM pratyabhijJAnam |-naiyaayikaaH 105 sAdRzyajJAnamupamAnameva / bhATTaH atidezavAkyArthajJAnakaraNakaM snyjnyaasjhismbndhjnyaanmupmitiH|-naiyaayikaaH 108 'gosadRzo'ya'miti jJAnamupamitau karaNam / katipayanaiyAyikAH 108 bhUyodarzanavyabhicArAdarzanasahakRtendriyeNa vyAptigrahaH |-naiyaayikaaH tarkasya vikalparUpatvAnna pramANatvam / bauddhAH 117 pratyakSAnupalambhapaJcakAd vyAptigrahaH / bauddhAH vyApyasyA''ropeNa vyApakasyA''ropastarkaH |-naiyaayikaaH 119 tarko na svataH pramANam |-naiyaayikaaH 120 ajJAnanivartakatvena tarkasya prAmANyam |-dhrmbhuussnnH 122 pakSasattva-sapakSasattva-vipakSAsattvarUpatrilakSaNo hetuH |-bauddhaaH 124 pakSadharmatvaM na hetorlakSaNam |-kumaarilbhttttH avazyaM pakSamantarbhAvitavatI antarvyAptirevA'numitiprayojikA, vyAptijJAnIyA dharmiviSayataivA'numitidharmiviSayatAyAM tantram / pAJcarUpyaM hetulakSaNam |-naiyaayikaaH sAdhyAbhAvavyApyavAn pakSaH satpratipakSaH |-nvynaiyaayikaaH svasAdhyaviruddhasAdhyAbhAvasAdhaka-sAdhyAbhAvavyApyavattAparAmarzakAlIna___ sAdhyavyApyavattAparAmarzaviSayaH prakRtahetuH satpratipakSaH / prAcInanaiyAyikAH 130 kathAyAM zaGkitasyaiva sAdhyasya sAdhanaM yuktam / 134 vikalpasiddha dharmiNi na sattA sAdhyA / bauddhAH 140 vikalpasyA'pramANatvAd vikalpasiddho dharmI nA'styeva |-naiyaayikaaH 142 parokSapramANAnAM nizcayamAtrajanakatvasvabhAvaH / prAcInanaiyAyikAH 146 satpratipakSasthale sNshyaakaaraanumitiH|-saundddopaadhyaay ... 146 pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni paJca nyAyAvayavAH parArthAnumAnam |-naiyaayikaaH 148 hetumattayA pakSasya vacanamupanayaH / prAcInanaiyAyikAH 148 sAdhyavyAptiviziSTahetumattayA pakSavacanamupanayaH |-nvynaiyaayikaaH pratijJAhetUdAharaNAni dRSTAntopanayanigamanAni vA trINi parArthAnumAne prayoktavyAni |-miimaaNskaadyH udAharaNopanayau dvAvevA'vayavau parArthAnumAne prayoktavyau / bauddhAH 149 pakSasya vivAdAdeva gamyamAnatvAdaprayogaH |-bauddhaaH 149 AgamAt pareNaiva jJAtasya vacanaM parArthAnumAnam / 152 akiJcitkarAkhyo'pi hetvAbhAsaH |-dhrmbhuussnnH 130 148 175
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 pariziSTa-4 177 178 178 179 179 179 184 192 198 198 216 216 217 zabdo vikalpAjjAyate, vikalpaM cotpAdayati |-bauddhaaH apauruSeyo vedaH pramANam |-miimaaNskaaH AgamapramANasyA'numAnapramANe'ntarbhAvaH |-vaishessikaaH varNa AkAzaguNaH |-naiyaayikaaH varNo nityavyApakadravyarUpa: |-miimaaNskaaH varNa AhaGkArikaH / sAGkhyAH / pararUpeNA'sattvaM viSayAbhAvAt kAlpanikam |-bauddhaaH ekasmin Azraye eka eva guNaH |-pryaayaarthiknyH RjusUtro dravyArthikasya bhedaH |-jinbhdrgnnikssmaashrmnnH RjusUtraH paryAyArthikasya bhedaH |-aacaarysiddhsenH naiyAyikadarzanam / vaizeSikadarzanam / vedAntadarzanam / avidyA brahmAzritA brahmaviSayiNI / vedAntivizeSAH avidyA jIvAzritA brahmaviSayiNI |-vedaantvaadyekdeshinH saangkhydrshnm| sAGkhyadarzanasya saGgrahAbhAsatvam / sAGkhyadarzanasya vyavahArAbhAsatvam / cArvAkamatam / tAthAgatamatam / naigamasya saGgrahavyavahArayorevA'ntarbhAvaH |-aacaarysiddhsenH dravyArthikA nAma-sthApanA-dravyanikSepAnevecchanti |-aacaarysiddhsenH dravyArthikAnAM catvAro'pi nikSepAH sammatAH |-jinbhdrgnnikssmaashrmnnH RjusUtro nAmabhAvanikSepAvevecchati / saGgrahavyavahArau sthApanAvarjAn trIn nikSepAnicchataH / guNaparyAyaviyuktatvena buddhyA kalpito'nAdipAriNAmikabhAvayukto dravyajIvaH / jIvazabdArthajJastatrA'nupayukto drvyjiivH| bhaviSyaddevajIvakAraNatvena manuSyajIvasya dravyajIvatvam / 217 217 218 218 219 220 222 243 244 244 245 247 252 254 254
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86MMm pariziSTa-5 ratnaprabhAyAmullikhitAH niyamAH uddezyatAvacchedaka-vidheyatAvacchedakayoraikye zAbdabodhAnupapattiH / sambhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthavad / vyApAramantareNa kartuH kriyAkArakatvAsambhavaH / abhAvAbhAvasya pratiyogirUpatvam / yad avyavadhAnena karaNaM tadeva sAdhakatamatvAt pramANam / sAmAnyAvAntaradharmeNa dharmijijJAsAyAM sAmAnyadharmaprakArakajJAnasya hetutvam / vizeSadharmagrahaNe sAmAnyadharmigrahaNasya kAraNatvam / paribhASAyA aparyanayojyatvama / kAraNabhedAbhAve kAryabhedAsambhavaH / yo yasya viSayastajjJAnameva tena janyate / sahakArikAraNaM svaviSaye eva karaNasya balamAdadhAti, na tu svAviSaye karaNapravRttimAdhAtumalam / anubhave pramANe satyeva tajjanyA smRtiH pramANA / yo yajjJAnasya viSayaH, tatraiva tajjJAnasya pravRttiH / yA yadviSayakA pravRttiH, sA tadvizeSyakeSTasAdhanatvaprakArakajJAnasAdhyA / bimbamantareNa pratibimbasyA'nupapattiH / vikalpasiddha dharmiNi sattAsattayoreva sAdhyatvam / abhAvasya pratiyoginirUpyatvAt prasiddhasyaiva pratiSedho bhavati / yatrA'nekavRttitvaM tatrA'nekatvam / / kathAyAM prayuktameva pramANaM pramANatAM bhajate / na tatsvarUpamavijJAyaiva tatra saGketakaraNam / tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvam / tatsambandhina eva tanniSThadharmAvacchedakatvam / sarve sarvArthavAcakAH / vibhinnadharmAdhyAsasya bhedakatvam / .. parasparavirodhe hi.na prakArAntarasthitiH / arthakriyAsvarUpayogyatA sahakAryantaravirahAt kAryAjanane'pi na vyAvarttate / samavAyenA''dheyatvamapi samavAya eva / 98 112 115 125 140 142 156 171 177 183 190 191 192 196 199 206
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 298 pariziSTa-6 vizeSaNavAcakapadasya vizeSyavAcakapadottaravibhakti tAtparyaviSayasaGkhyA-viruddhasaGkhyA-vivakSAviSayatvAbhAvavadvibhaktikatvam / anyadRSTasyA'nyena smaraNaM na bhavati / kartRpratyayasthale AkhyAtArthasya kRterdhAtvarthavizeSyatayA bhAnam, karmapratyayasthale .. tu dhAtvarthavizeSaNatayA / 227 aNurapi vizeSo bhedapratipattikaraH / kathaJcittAdAtmyaM sarvasambandhavyApakam / na hi dRSTe'nupapannaM nAma / 246 na khalu jJAnAyattA'rthapariNatiH, kintvartho yathA yathA vipariNamate tathA tathA jJAnaM prAdurasti / / zUnyatvaM hyasambhavadarthakatve sattvena vacanAtmakabhaGgasya ghaTate, nA'nyathA / 236 239 253 253 259, 279 260 pariziSTa-6 jainatarkabhASAntargata-vizeSanAmnAM sUcI* aGgAramardaka 280 | nayavijaya 283 advaitavAdI naiyAyika 267, 268, 269, 270, 279 cArvAka 279 padmavijaya 283 jinabhadragaNI (bhASyakAra) 276, 281, 283 prAbhAkara . jItavijaya bhATTa jaina 274 vizeSAvazyaka (bhASya) 281 tattvArthaTIkAkRt 282 mImAMsaka 259 bauddha(tAthAgata, saugata, zAkya) 266, 267, 268, yazovijaya 269, 270, 271, 279 | vijayadeva dikpaTa vijayasiMha dRSTivAda 264 | vaizeSika dharmabhUSaNa 268, 274 sAGkhya 269, 271, 274, 279 nayarahasya 283 | siddhasena 281 283 266 283 283 ma 279 nAmnAM paryAyAH ( ) iti cihnamadhye ullekhitAH /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80, 81 pariziSTa-7 TIkAdvayAntargata-granthavizeSanAmnAM sUcI* anuyogadvAra . 245 / nyAyasUtra (gautamasUtra) 216, 232 nyAyAloka AcArAGga (AcAra) pramANanayatattvAloka 127 Avazyaka 80, 81, 83 prameyakamalamArtaNDa kusumAJjali 16, 97 171 cintAmaNi mahAbhArata (bhArata) 80, 81 tattvArthaTIkA vizeSAvazyakabhASyam (bhASya) 146, 209, 213, tattvArthazlokavArtika 214, 231, 234, 242, 246, 249 tattvArthasUtra (tattvArtha) 58, 59, 211, 251 sammatiTIkA 8 tattvArthAdhigamabhASyakArikA 237 sammatitarka (sammati) 180, 243, 244 dRSTivAda saMkSepazArIraka sAmAnyalakSaNA 114 48, 49, 52, 53 siddhahemazabdAnuzAsana (haimavyAkRti) nayarahasya 256 niyukti syAdvAdaratnAkara (ratnAkara) 11, 14, 128, 135, nyAyadIpikA 122| 158, 159, 162, 171 nAmnAM paryAyAH ( ) iti cihne nirdiSTAH / 217 82 nandI 214 pariziSTa-8 TIkAdvayAntargata-vyaktivizeSanAmnAM sUcI* 217 196 pRsstthaangkH| gadAdhara 196 advaitavAdI gautama abhayadevasUri ___8 cArvAka (lokAyatika) 19, 220 IzvarakRSNa 219 jagadIza udayanAcArya 16, 97, 98, 107, 108 | jinabhadragaNikSamAzramaNa (bhASyakAra, RSabhajina vizeSAvazyakakAra, pUjyapAda) 198, kapila---- 214, 239, 243, 244, 254 kumAralabhaTTa (bhaTTa) 9, 10, 106, 125 | jJAnAdvaitavAdI gaGgezopAdhyAya (cintAmaNikAra) 96, 97, 114 | tattvArthaTIkAkRt nAmnAM paryAyAH ( ) iti cihnamadhye nirdiSTAH / 133
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 300 pariziSTa-8 digambara (dikpaTa) __92 | mImAMsAdarzana devasUri (sUri, ratnAkarakAra)5, 8, 11, 16, 128, | yazovijayopAdhyAya (upAdhyAyavarya) 1, 3, 4, 7, 135, 158, 188 8, 11, 195 dharmabhUSaNa 122, 175 | yogadarzana navyanaiyAyika (navya) 130, 148, 149 / yogAcAra (bauddhavizeSa) nemisUrIzvara | raghunAthaziromaNi (dIdhitikAra) naiyAyika (gautamIya, yauga) 8, 9, 13, 15, 19, | ratnaprabha 20, 95, 103, 104, 105, 106, | vijJAnavAda 107, 108, 109, 110, 111, 112, | vidyAnanda 113, 114, 115, 117, 119, 120, vindhyavAsI 121, 122, 130, 131, 139, 142, | vedAntadarzanam 217, 218 143, 148, 149, 153, 154, 155, | vedAntI 156, 157, 159, 162, 170, 176, vaizeSika 8, 9, 10, 15, 19, 91, 92, 95, 96, 177, 179, 196, 212, 216, 217, 178, 216, 217 vyAsa nyAyamata (gautamamata) 16, 66, 96, 122, 156, zvetAmbara 92 __196, 223 || sAGkhya 19, 96, 133, 135, 152, 153, pakSadharamizra (AlokakRt) 114 154, 157, 158, 159, 171, 179, prabhAkara 17, 18, 19, 102 217, 218, 219 prAcInanaiyAyika (prAcIna)131, 146, 148, 149 | siddhasenasUri (mahAvAdI)180, 188, 198, 217, bauddha (saugata, zAkya, tAthAgata)8, 19, 95, 96, 242, 243, 244 101, 102, 106, 117, 118, 119, saundaDopAdhyAya 146 124, 125, 130, 133, 135, 140, syAdvAda (jainamata)6, 8, 10, 11, 16, 94, 115, 141, 149, 150, 151, 152, 154, 157, 158, 159, 171, 177, 184, 123, 137, 143, 144, 147, 156, 166, 196, 212 222, 223 brahmAdvaitavAda syAdvAdI (jaina)6, 8, 11, 12, 13, 17, 18, 89, 95, 106, 112, 122, 132, 133, bhATTa 19, 106 139, 144, 147, 155, 157, 159, mahAvIra 160, 170, 171, 173, 175 mANikyanandI | hemacandrAcArya 1, 218 mImAMsaka 10, 95, 97, 106, 107, 108, 112, 139, 149, 159, 175, 178, 179
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ akiJcitkara akSa (indriya) akSa (jIva) akSara (zrutajJAna) agamika ajIva ajJAna 0 nivartaka atidezavAkya adhyavasAya anakSara (zrutajJAna) anaGgapraviSTa anadhyavasAya adhyavasi anantadharmAtmaka anantavIryatva ananvaya 0doSa pariziSTa - 9 jainatarkabhASAgatAnAM pAribhASikazabdAnAM sUcI / anabhimata anabhyupagata anarpitanaya arpitAbhAsa anAkAropayoga anAdi (zrutajJAna) anAdinidhana anAnugAmika ( avadhijJAna) anigraha pRSThAGkaH* | anindriyaja (sAMvyavahArika) 274 | anirAkRta 260 anizrita (matijJAna) 260 anugAmin (avadhijJAna) 264 anupayukta 264 anupayoga 282 anupalambha 273 anubhava 268 anubhUta 267 anumAna 262, 276 264 anumiti 264 anuvRtti 267 265, 266, 268, 269, 270, 271, 274 266, 268, 271 269 263 273, 274 268 260 263 269 273 265, 264, 269, 271, 272, 273, 274 266, 267 262, 263 277 264 260, 262, 263 260 269 anusandhAna 269 anaikAntika ( hetvAbhAsa) 275, 276 | anaikAntikatva 265 antarjalpa 270 antarmuhUrtta 269 | antarvyApti 269 anyatarasiddha ( hetvAbhAsa) 273 | anyathAnupapatti 278 279 anvaya 262 0dharma 264 apara (saMgrahanaya) 282 aparyavasita ( zrutajJAna) 260 269 263 264 280 280 267, 268 266 264 apAya 273 | apAramArthika pRSThe zabda ekAdhikavAramapi bhavet / pRSThAGkaH 'pariziSTa - 1' mUla- jainatarkabhASApAThastho'sti /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 apratipAtin (avadhijJAna) apratIta apradhAnAcArya apramANatva apramAtva aprayojaka aprApyakAritva abAdhita abAdhitaviSayatva abhIpsita abhedavRtti abhedopacAra abhyasta abhyUhana artha (kAlAdigata) arthakriyA arthakriyAsamartha arthanaya arthanayAbhAsa arthaparyAya arthapratipAdaka arthaprApakatva avaktavya avagraha (matijJAna) avadhi (jJAna) 265 avaharaNa 269 avAntarasAmAnya 280 avAya ( matijJAna) avayava avasarpiNI vastunirbhA 270 avicyuti 266 | aviruddhAnupalabdhi (hetu) 274 | aviruddhopalabdhi (hetu) 261 aviSvagbhAva 269 avisaMvAdakatva 269 avyakta 269, 270 275 azva 275, 276 | asaMgrahika ( naigamanaya ) 263 asatkhyAti avyaktAkSara arthasaMvedana arthAvagraha (matijJAna ) 260, 261, 262, 263 arpitanaya arpitanayAbhA 272 asattva 275 asatpratipakSatva 271, 276 | asAtavedanIya 271 asiddha 278 | asiddha ( hetvAbhAsa) 279 asiddhatA 277 asiddhatva 274 asiddhi 274 astitva 274 aspaSTa Agama 278 AtmarUpa (kAlAdigata) pariziSTa- 9 277 277 263 263 273 272 275 266 262 264 278 282 270 275 269 265 270 273, 274 273 268 270 271 260 265, 271, 274, 282 275 259 269 264 270 262 274 274 279 Atman 275 | AtmArthatva 260, 262, 263 | AnugAmika ( avadhijJAna) 260, 264 AnumAnika 272 | AntarmuhUrtika 264 Apta 267 Aptavacana
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAribhASikazabdAH 303 270 273 260 267 266 267 265 279 IhA 264 279 Alocana 262 | ubhayasiddha AvaraNa 264, 265 / ubhayAsiddha (hetvAbhAsa) AvaraNakSaya 265 ullekha AvApodvApa UrdhvatAsAmAnya AhAraparyApti 265 | Uha (pramANa) AhAryAropa 268, 271 Rju 277 AhAryaprasaJjana 268 Rjumati idantollekha 266 | RjusUtra (naya) 276, 277, 278, 281 indrasthApanA RjusUtrAbhAsa indriya 260 / ekatvajJAna 266 indriyaja (sAMvyavahArika) 260 ekAntanitya 271 260 | ekArthasamavAyin 260 ucchvAsa ekendriya utkrama 263 evambhUta (naya) 276, 277, 278 uttaracara (hetu) 272, 273 evambhUtAbhAsa uttaracarAnupalabdhi (hetu) audArikazarIra 265 utpalapatrazatavyatibheda 263 aupazamika utsarpiNI kathA 269 upakaraNendriya karaNollekha 260 upakAra (kAlAdigata) 275, 276 | karman 265 upakArin kAraka 277 upacAra 264, 271 kAraNa 273 upanaya kAraNa (hetu) 272 upapatti kAraNatva 268 upamAna (pramANa) 266, 267 kAraNAnupalabdhi upayoga 260, 261, 263, 264, kAraNAntarasAkalya upayogendriya | kArya (hetu) 272 upalambha 268 kArya 273 upasaMhAravacana 271 | | kAryAnupalabdhi upasarga 277 kArSApaNa 274 upAGga 260 kAla 279 ubhayasambandha (vyaJjana) 261 / kAla (dravyAdigata) 264, 274, 275 273 282 264 260 273 272 259 273
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 269 | jinanAma -- - - 277 jIva 282 304 pariziSTa-9 kAla (kAlAdigata) 275, 276 / chadmastha 261, 265 kAla (kAlakArakAdigata) 277, 278 | jAti (kalpanA) 261 kAlAtyayApadiSTa 274 jAtizabda kAlikazruta 264 jigISukathA kevala (jJAna) 264, jijJAsA 274 kaivalya 281 krama 277 jinasthApanA 281 kramabhAvI 260, 281, 279, 282 kramayogapadya 271 | jIvatva kriyA (kalpanA) 261 | jJAna 259 kriyAzabda 277, 278 jJAnanaya 278 kriyAnaya 278 jJAnanayAbhAsa 279 kriyAnayAbhAsa 279 | tarka 265, 267, 268, 272 kSayopazama 261, 263, 264, 267, 272 tiryagsAmAnya 266 kSipra (matijJAna) 262, 263 trilakSaNa 268 kSetra 264, 274 | trairUpya 275 gajanimIlikA daNDin 278 gaNadhara 264 | darzana 259, 263, 266, 267 gamika (zruta) dArTAntika - 272 282 | dRSTa guNa (kalpanA) | dRSTAnta guNazabda dRSTAntadoSa guNideza (kAlAdigata) 275, 276 devajIva 282 278 | dravya 260, 264, 265, 266, 274, 276, grahaNa 261, 268 277, 279, 281 grAhya dravya (nikSepa) 280, 281, 282 ghaTanAma dravyakalpanA 261 ghAtikarman dravyakriyA 280 cakSurAdijanita | dravyajIva 282 cAritra 278 | dravyajIvatva citrajJAna dravyatva 277, 282 cyavamAna 261 / dravyadeva guNa 266 261 272 274 283 282
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAribhASikazabdAH dravyanikurumba dravyamana dravyAcArya dravyAtmaka dravyArtha dravyArthi dravyArthika dravyArthikAbhA dravyAstikanaya dravyendra dharma dharmin dhAraNA dhruva ( matijJAna) dhvani namaskAranikSepa 260 nigrahAdhikaraNa 261 nirAkRta 280 nirukti 281 nirNItavipakSavRttika 260 nirvRttIndriya 276, 282 nizcaya (naya) 275 nizcayAbhAsa 279 nizcita ( matijJAna) 281 niSedha naya nayana nayavAkya nayAbhAsa nAma (nikSepa) nAma (kalpanA) nAmajIva nAmAtmaka 280 niSedhakalpanA 270, 279 | niSedhasAdhaka (hetu) 270, 279 nIla 260, 263 | naigama (naya) 263 | naigamAbhAsa 277 naizcayika 281 pakSa 259, 275, 276, 278, 279, 281 pakSadoSa 261 | pakSadharmatA 279 |pakSadharmatva 279 pakSabhAna 280, 281, 282 pakSavacana 261 pakSazuddhi 282 pakSasAdhyasaMsarga 281 pakSIyasAdhyasAdhanasambandha nAmAdinayasamudayavAda nAmAdinikSepa nAmendra nAstitva niHkSepa (nikSepa) 259, 279, 280, 281, 282 nigamana nigRhIta nigraha 281 pada 282 padArthapratibandha 280 | para (saGgrahanaya ) 271 parapratipatti parasamaya 272 parAmarza 273 parArtha (anumAna) 273 parArtha 305 274 274 277 274 260 278 279 263 274 275 272 278 276, 277, 278, 281, 282 279 262 270, 271, 272 274 268 268, 269 268 271 272 269 269 274, 275 267 277 272 271 277 268, 270, 271 269
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 paripUrNa (naigama) parokSa paryAya (zabda) paryAya paryAyArthika paryAyArthikAbhAsa paryAyAstikanaya pAJcarUpya pAramArthika (pratyakSa) pArthya pAriNAmika (bhAva) puruSa puruSaveda pUrvacara (hetu) pUrvarAnupalabdhi paudgalika prakaraNasama (hetvAbhAsa) pratijJA pratipatti pratipAtin (avadhi) pratibandha prativAdin pratiSedha 282 pratyabhijJAnatA 260, 265, 276 pratyabhijJAnatva pramANa 277, 279 265, 276, 277, 279, 282 pratiSedharUpa (hetu) pratiSedhasAdhaka (hetu) pratIta pratyakSa pratyakSagamya pratyakSaviruddha pratyabhijJA pratyabhijJAna 275, 276 pramANatva 279 pramANaprasiddhatva 281 pramANavikalpaprasiddhatva 269 pramANavikalpasiddha 260, 264 pramANasiddha 269 pramANavAkya 282 | pramANaikadezatva 277 pramAtva 265 prameya 272, 273 | prayojakavRddha 273 | prayojyavRddha 274 | pravRttinimitta 274 prazna 271 praznAdeza 270, 271, 272 | prasaGgaviparyaya 264, 265 prasiddha 272 prasiddhi 269, 271, 273 prAtisvika 274, 279 prApyakAritA 272, 273 | prApyakAritva 272, 273 prAmANya 274 prAznika 260, 264, 265, 266, 267, 268, 270, 274 phala bahirvyApti 270 bahu ( matijJAna) 269 | bahuvidha (matijJAna) bAdhitaviSaya bodha 266, 267 265, 266, 267 pariziSTa- 9 266 267 259, 266, 267, 268, 270, 272, 276 277, 278 270 270 270 270 279 276 266 266 267 267 260 274 264, 265 271 270 270 275 261 261 268, 274, 277 273 268 269 263 263 269, 274 262
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 307 264 pAribhASikazabdAH bhaGga 274, 275 | labdhyakSara bhajanA liGga bhAva 264, 274, 275, 280, 281, 282 | laukika bhAvajIva | vacana 277 264 274 bhAvatva varNa 264 bhAvazruta bhAvAtmaka bhAvollAsa bhASA bhUtacatuSTaya bhedavivakSA bhedavRtti 274 264, 265 277 274 274 267, 282 271, 273 269, 271, 273 bhedopacAra 263 265 mati (jJAna) manas manaHparyaya (jJAna) manaHparyava (jJAna) manaHparyAya manaHparyAyadarzana manojanma manojanya manodravya mAnasatva mithyA (zruta) mithyAdRSTi mokSa maulahetu yahacchAzabda yogapadya labdhi (akSarazruta) labdhi (indriya) vardhamAna (avadhi) vastu vAkprayoga vAkya vAcyavAcakabhAva vAda 275, 276 | vAdin 275, 276 | vAsanA .260, 261, 263, 264 | vikalapratyakSa 260, 261, 263, 264, | vikalAdeza 265, 266 | vikalpa vikalpagamya 265 / vikalpaprasiddhatva 265 | vikalpasiddha vikalpAtmikA vijigISu vidhi vidhikalpanA vidhirUpa (hetu) vidhisAdhaka (hetu) vipakSa | vipakSabAdhakapramANa vipakSAsattva ra78 viparIta viparItAropa | viparyaya | vipulamati 275, 279 262, 267, 270 270 270 270 271 271 274, 279 . 274, 275 272 272, 273 268 278 271 275 269 275 271 264 269, 273 265
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 viruddha viruddha ( hetvAbhAsa) viruddhakAraNAnupalambha viruddhakAryAnupalambha viruddhatva viruddhadharmAdhyAsa viruddhavyApakAnupalambha viruddhasahacarAnupalambha viruddhasvabhAvAnupalambha viruddhAnupalabdhi viruddhopalabdhi virodha virodhizaGkA vivarta viziSTapratyakSa vizeSadarzana vizeSAvamarza viSANI visadRza veda vyaJjana (akSarazruta) vyaJjana vyaJjanaparyAya vyaJjanAkSara (zruta) vyaJjanAvagraha (mati) vyatikrama vyatireka vyatirekadharma vyabhicAra vyabhicArin vyavasAyin 270, 273 vyavahAra 273, 274 273 | vyApaka 273 | vyApakAnupalabdhi 268 vyApti 271, 280 vyavahArAbhAsa 273 | vyAptigraha 273 vyAptigrahaNa 273 vyAptijJAna 273 vyApya 272 | vyApya (hetu) 270 vyApyopalabdhi 268 | vyAvahArika 277 | vyutpattinimitta 266 zaGkAmAtravighaTaka 268 zaGkita 271 zatRzAnaz 278 zabda 266 | zabda (kAlAdigata) 265 zabda (naya) 264 zabdanayAbhAsa 260, 261, 262 | zabdAdyullekha 276 zabdAbhAsa 264 zabdollekha 260, 261, 262, 263 zAstra 263 zukla 266, 267 zuddhadravya 262 zruta 270 zrutanizrita 270 zrutAnanusArin 259 zrutAnusaraNa vyavahAra (naya) 276, 277, 278, 281, 282 zrutAnusAritva pariziSTa - 9 278 279 267, 268 273 266, 267, 268, 269, 270, 271, 274 274 274 265, 266 268, 273 272 272 262 260 268 269 275 277 275, 276 276, 277, 278, 281 279 262 279 260, 262 271 278 277 260, 264, 278 260 260 260 260
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 282 264 278 276 276 278 pAribhASikazabdAH 309 zrutAnusArin 260 | sannikarSa 266 zrutopayoga 264 sapakSa 268 zrotra 261, 262| saparyavasita (zrutajJAna) 264 saMgraha (naya) 276, 277, 278, 281, saptabhaGga saMgrahAbhAsa 279 | saptabhaGgI 274, 275, 279 saMgrahika (naigama) samanaska saMpUrNanaigama 282 samabhirUDha (naya) 276, 277 saMbandha 268 samabhirUDhAbhAsa 279 saMbandha (kAlAdigata) 275, 276 samavAyidravyazabda 278 saMbandhin 275 samarthana 271, 272 saMyogidravyazabda 278 | samarthananyAya 273 saMvyavahAra samudayavAda saMzaya 263, | samudita 268 saMsarga (kAlAdigata) samyak (zrutajJAna) 264 saMsargin | samyaktva saMsArijIva samyagjJAna 259 saMskAra samyagdarzana 265 saMskAraprabodha samyagdRSTi 264 saMhataparArthatva sahacara (hetu) 272, 273 sakalapratyakSa sahacarAnupalabdhi 273 sakalAdeza sahacAra 269 saGkalana 266 sahabhAvin 277 saGkalanAtmaka sAMvyavahArika 260, 264 saGkhyA sAkAra saJjJA (akSarazruta) sAdi (zrutajJAna) 264 saJjJAsaJjisambandha sAdRzya 266, 267 sajJin (zrutajJAna) 264 | sAdRzyajJAna sattAdvaita | sAdhana 267, 268, 269, 270, satpratipakSa sAdhya 267, 268, 269, 270, sadRza 266, 267 | | sAdhyadharmaviziSTa 270 sandigdhavipakSavRttika (hetvAbhAsa) 274 sAdhyadharmAdhAra sandeha 274 | sAdhyasAdhanabhAva 273 282 269 266.267 281 266 270
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 272 67 271 273 3 278 273 264 260 pariziSTa-9 sAmarthyApratibandha | syAtkAra 274 sAmAnAdhikaraNya svaparavyavasAyitva 268 sAmAnya svaparavyavasAyin 259 sAmAnyalakSaNapratyAsatti svabhAvaviruddha .... . 272 sAvaraNatva svabhAvAnupalabdhi siddha svarUpa (kalpanA) 261 siddha (bhagavAn) svarUpaprayuktAvyabhicAra 267, 269 siddhasAdhana 274 svarUpavizeSaNa 259 styAnaddhinidrA 261 svarUpApratIti sthavira svasaMviditatva sthApanA 280, 281, svasamaya 271 sthApanAjina svAnuraktatvakaraNa sthApanAjIva svAmitva 264 sthApanendra | svArtha (anumAna) 268, 270 sthitapakSatva 278 | svArthavyavasiti spaSTa 266 267 spaSTatA 260 | hIyamAna (avadhijJAna) 265 smaraNa 265, 266, 267, 268, 272 268, 269, 270, 271, 266 272, 273, 274, 275 smRti 263, 266 | hetudoSa 274 smRtijJAnAvaraNa 263 | hetusamarthana syAt 274 | hetvAbhAsa 269, 273, 274 275 259 smRta 273
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
_